InfoHub Logo

Qazaqtyń keń-baıtaq ólkesinde bilim isiniń paıda bolyp, damý tarıhy da óziniń ilki bastaýlaryn sonaý erte zamandardan alady. Qazaqstan jerinde, ásirese, onyń otyryqshy aýdandarynda orta ǵasyrlyq erte dáýirinde-aq kóptegen mektepter men medreseler, dinı bilim beretin ortadan joǵary oqý oryndary jumys isteı bastaǵany tarıhtan belgili. Qazaq qoǵamyndagy bilim berý isi «qazaqtyń tuńǵysh ustazy» retinde tanylǵan Y. Altynsarın esimimen tyǵyz baılanysty. Qazaq dalasynda Y. Altynsarınniń aǵartýshylyq qyzmeti men ıdeıalary búginde pedagogıka salasynyń ǵylymı-zertteý jumysyna aınaldy. Ulttyq bilim berý júıesin zaman talabyna saı, mısıonerlik aǵartý-oqý isiniń negizgi zańdylyqtaryn qabyldaı otyryp, Qazaqstanda halyq aǵartý isi jańa jolǵa tústi.

Elimiz egemendik alǵannan keıin bilim negizderin demokratıalyq, ıntegrasıalyq prınsıpterge oraılas ár balanyń jeke-dara erekshelikgeri men qabiletterin eskere otyryp, oqytyp, tárbıeleý talap etildi. Osy jaıttar ult mektepteriniń jańa baǵdarlamalarynan eleýli oryn aldy. Arnaýly bilim salalaryna ıkemi bar balalarǵa arnalǵan lıseı, gımnazıa, kolej, medreseler sıaqty mekteptiń jańa túrleri uıymdastyryldy.

Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berý salasyndaǵy Zańdary Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıasyna negizdeldi. Osy Zań jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń ózge de normatıvtik-quqyqtyq aktilerine sáıkes memlekettik saıasat prınsıpteri aıqyndalady. Qazirgi óskeleń talaptaryna saı jastarǵa bilim jáne tárbıe berý, olardy jan-jaqty damytý - qoǵam aldynda turǵan basty mindetterdiń biri. Bilim berý - bul qoǵam músheleriniń adamgershilik, ıntelektýaldyq mádenı damýynyń joǵary deńgeıin jáne kásibı bıliktiligin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan tárbıe berý men oqytýdyń úzdiksiz prosesi. Qazaqstan Respýblıkasynda jastarǵa bilim berý prosesi halqymyzdyń ulttyq salt-dástúrine, mádenıetine, ekonomıkasyna jáne saıası ómirine negizdelip iske asyryldy. Zańda kórsetilgen bilim berý júıesiniń negizgi mindetteri:

- jeke adamnyń rýhanı jáne kúsh-qýat múmkindikterin ashý, adamgershilik pen salaýatty ómir saltynyń berik negizderin qalyptastyrý, árbir adamdy damytý úshin jaǵdaılar jasaý; 

- azamattyqty, úıelmenniń, halyqtyń, qoǵamnyń jáne memlekettiń aldyndaǵy jeke adamnyń quqylary men mindetterin uǵynýdy, sondaı-aq respýblıkanyń mádenı, qoǵamdyq ekonomıkalyq jáne saıası ómirine qatysý qajettigin tárbıeleý; 

- Respýblıka turǵyndaryna jalpy jáne kásiptik bilim alý úshin múmkindikter jasaý;

- qazaq halqynyń mádenıeti men salt-dástúrin oqyp-úırený úshin jaǵdaılar jasaý.

Halyqqa bilim berý isin damytýda pedagogıkalyq faktordyń da áseri bar. Mysaly, mektep jasyna deıingi balalar tárbıesin erte bastan qolǵa alyp, olardy tıisti daıyndyqpen mektepte oqýǵa daıyndaý qajet. Ol úshin balalar baqshasynda tárbıe jumysynyń prosesine naqty pedagogakalyq basshylyq jasap, onyń barynsha sapasyn jáne nátıjesin arttyrý tárbıeshilerden, ata-analardan, mektepke deıingi mekemeler meńgerýshilerinen úlken pedagogakalyq sheberlikti talap etedi. Halyqqa bilim berý júıesiniń mindetterin júzege asyrý bilim berýdiń memlekettik saıasat prınsıpterine táýeldi. Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» Zańy boıynsha myna memlekettik prınsıpter basshylyqqa alynady:

1. Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq azamattarynyń bilim alý quqyqtarynyń teńdigi,
2. Árbir azamattyń ıntelektýaldyq damýy, psıhıkalyq fızıologıalyq jáne jeke erekshelikteri eskerile otyryp, halyqtyń barlyq deńgeıindegi turǵyndarynyń bilimge qol jetkizýi;
3. Bilim berýdiń zaıyrly sıpaty;
4. Jeke adamnyń bilimdiligin yntalandyrý jáne daryndylyǵyn damytý;
5. Bilim berý satylarynyń sabaqtastyǵyn qamtamasyz etetin bilim berý prosesiniń úzdiksizdigi;
6. Bilim berý uıymynyń menshik nysandary boıynsha, oqý men tárbıeniń nysandary, bilim berý baǵyttary boıynsha alýan túrli bolýy;
7. Bilim berýdi basqarýdyń demokratıalyq sıpaty jáne bilim berý uıymdarynyń akademıalyq bostandyqtary men ókilettiligin keńeıtý;
8. Bilim berýdiń izgilikgi jáne damytýshy sıpaty;
9. Bilimniń, ǵylymnyń jáne óndiristiń ıntegrasıalanýy;
10. Oqýshylardy kásiptik baǵdarlaý;
11. Bilim berý júıesin aqparattandyrý.

Bilim berý uıymdarynda saıası partıalar men dinı uıymdardyń uıymdyq qurylymdaryn qurýǵa jáne olardyń qyzmetine jol berilmeıdi. Bilim berý isin basqarý memlekettik-qoǵamdyq sıpatta bolady. Repýblıkada Bilim jáne ǵylym mınıstrligi onyń tómengi atqarýshy organdary Qazaqstan Úkimetiniń bilim berý salasyndaǵy memlekettik saıasatyn júzege asyrady.

Qazaqstan Respýblıkasynyń «Bilim týraly» zańy negizinde bilim berý júıesiniń qurylymy ekige bólinedi: jalpy bilim berý jáne kásiptik bilim berý. Kásiptik bilim berýdiń árbir satysyndaǵy bilim berý mazmuny tıisgi kásiptik baǵdarlamamen belgilenedi. Mektepke deıingi tárbıe otbasynda jáne mektepke deıingi uıymda júzege asyrylady. 5 jastan bastap balalardy mektepke barar aldynda daıarlaý mindetti jáne ol otbasynda, mektepke deıingi uıymda nemese mektepte jalpy bilim berý baǵdarlamalarynyń sheńberinde júzege asyrylady. Ol memlekettik bilim berý uıymdarynda tegin jasalady.

Qazaqstan Respýblıkasynyń azamattaryna memlekettik oqý oryndarynda tegin orta bilim alýǵa kepildik beriledi. Orta bilim alý mindetti. Qazaqstan Respýblıkasynyń bilim berý júıesin damytýdyń 2010 jylǵa deıingi baǵdarlamasy negizinde jalpy orta bilim úsh satyly: bastaýysh (1-5 synyptar), negizgi (6-10 synyptar) jáne joǵary (11-12 synyptar) jalpy orta bishm beretin oqý ornynda kezeń-kezeńmen alynady.

Jalpy bilim beretin orta mekteptiń maqsaty adamgershiligi, ár jaqty damyǵan óziniń jáne qoǵamdyq múddelerdi ushtastyra biletin, halyq mádenıetin jetildirý isinde óz últy men jalpy adamzat qazynasyn tıimdi paıdalanatyn adamdy tárbıeleıdi. Qazaqstan Respýblıkasy azamattaryna memlekettik oqý oryndarynda tegin orta bilim alýǵa kepildik berilip, orta bitm alý mindettelindi.

Qazaqstan Respýblıkasynyń 1999 jyly qabyldanǵan «Bilim týraly» zańynda tuńǵysh ret gamnazıa men lıseıge túsinik berilip, onyń mártebesi, quqyqtyń negizi aıqyndaldy. Kásiptik orta bilim kolejderde, ýchılıshelerde negizgi, jalpy bilim berý bazasynda konkýrstyq negizde alynyp, jalpy orta bilim alýmen ushtastyrylady jáne ol kásipgik orta bilim alyp shyǵatyn mamandar daıarlaýǵa baǵyttalǵan. Sonymen, bilim men tárbıe berý — bul respýblıka azamattarynyń quzyretin jáne adamgershilik, aqyl-oı, mádenı damýynyń joǵary deńgeıin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan úzdiksiz pedagogıkalyq proses. Qazaqstan Respýblıkasynda jastarǵa bilim berý prosesi halqymyzdyń ulttyq salt-dástúrine, mádenıetine, ekonomıkasyna jáne saıası ómirine negizdelip iske asyrylady. Respýblıkada «Bilim týraly» zańdy júzege asyrýdyń mańyzdy jolynyń biri — bolashaq muǵalimderdi mektepte halyqtyq pedagogaka negizinde júrgiziletin tálim-tárbıe isine daıarlaý. Bul baǵyttaǵy basty maqsat - oqýshylardy adamgershilikke, ımandylyqqa tárbıeleý bolyp tabylady.

---