InfoHub Logo

B.z.d. 1 myńjyldyqtan Qazaqstan terıtorıasyn mekendegen kóshpeli taıpalar «saq» etnonımi arqyly belgili. Jazba derekter olardyń qazirgi Qazaqstan terıtorıasynyń barlyq aýdandaryn qonystanýy jáne olardyń úsh topqa bólingendigi týraly habarlaıdy: saqtar-tıgrahaýdtar (shoshaq bóriktiler), saqtar -haomavargalar (haoma sýsyn daıyndaıtyndar), saqtar-paradaılar (teńizdiń arǵy betindegiler). Sonymen qatar, ońtústikte — masagetter men daıler, soltústikte — argıpeler, shyǵysta — arımaspylar, ortalyq aýdandarda — ıssedondar, batysta — savromattar, ońtústik batysta — kaslylar ómir súrdi. Bul taıpalardyń barlyǵy jaqyn etnıkalyq mádenı birlestik qurap, saq taıpalarynyń odaǵynyń quramyna kirdi. Tarıh atasy — Gerodot saqtardy «azıattyq skıfter», parsylar «qudiretti erkekter», Iran jazbalary «júırik atty týrlar» dep ataǵan.

Temirdiń shyǵýy jáne sharýashylyqtyń progresıvti túrine kóshýi saqtardyń mádenıetiniń damýyna áserin tıgizdi. Olardyń kóship-qoný turmysy, basqa mádenıettermen ara-qatynasy barlyq kóshpeli taıpalarǵa ortaq erekshe mádenıettiń paıda bolýyna ákeldi. Jazba jáne arheologıalyq saqtardyń materıaldyq mádenıetiniń keıbir elementterin qaıta qurýǵa múmkindik týǵyzady. Olar kıiz úıde (4-6 dońǵalaqta arbalarǵa ornatylǵan kıiz úıler) jáne turaqty turǵyn úılerde (samań kirpishten jáne bóreneden) turdy. Bastaryna tóbesi shoshaq bórik, ústerine qurama belbeýden bolǵan mata kóılekter aıaqtaryna tar ensiz shalbar men saptama etik kıdi. Esik qorǵanynan tabylǵan «Altyn adamnyń» kıimi ejelgi saqtardyń sheberliginiń joǵarǵy dárejede damyǵandyǵyn kórsetedi. «Esik» kósemi sán-saltanatty kıimmen jerlengen. Onyń ústine kıgeni juqa jibek kóılek, qysqa kamzol qyzyl kúderiden tigilgen shalbar, ókshesi joq uzyn qonyshty etik. Kamzolyna fantasıkalyq buǵy men bulan basy tárizdi áshekeı tigilgen Kósemniń basyna kıgeni úsh shabataly shoshaq bórik (Persopol satysyndaǵy relefte saqtardyń aqsúıekteri — «shoshaq bórikti saqtar» dál osyndaı bas kıimmen beınelengen). Eskertkishtiń búlinbeı saqtalǵandyǵy kósemniń kıimderi men jasaý-jabdyǵyn bastapqa qalpynan aınytpaı qaıta jańǵyrtýǵa múmkindik týǵyzdy. Saq qoǵamynda dinı nanymdary men ǵuryptarynyń negizgi baǵyty ata-baba arýaǵyna syıyný boldy. Arnaıy rýlyq zırattary bolǵan oǵan ólgen adammen qosa onyń dúnıe múlkin birge jerlegen. Rýlyq zırattar qystaýlyq jerge jetkiziledi. Ólikti saqtaý úshin, ásirese jaz kúnderi saqtar bálzamdaý men mýmıalaýdy qoldana bilgen. Arheologıalyq materıaldar, ejelgi grek-rım jáne kóne derektemeler saqtarda kúnge, otqa tabyný bolǵanyn dáleldeıdi. Saq zamanynda túr jaǵynan barynsha ózgergen jáne óńdelgen kúıde bolsa da, anımızm, totemızm jáne magıa syndy alǵashqy dinı uǵymdar saqtalǵan. Saq óneriniń basty komponenti «ań stıli» dep atalǵan ózinshe bir úlgidegi beıneleý pishini boldy. Bundaı pishinder b.z.d. VII-VI ǵasyrlarda Orta Azıa, Qazaqstan Sibir jáne Shyǵys Eýropanyń ońtústigi taıpalarynyń arasynda keńinen taralǵan. Osyǵan baılanysty, qozǵalysta beınelengen Esik jerinen tabylǵan saq aqınaq — qanjary «ań stılinde» sheber jasalǵan. Saqtardyń qoldanbaly sándik ónerindegi mańyzdy element oıý-órnek bolyp tabylyp jáne ol «ań stıli» ónerimen ózara tyǵyz baılanysty damıdy. Sonymen qatar, oıý-órnek óneriniń eskertkishteri teri, kıiz, aǵash, jún materıaldarynan jasalady jáne búgingi kúnge deıin saqtalǵan jádigerlerdi kezdestirýge bolady.

Antropologtardyń aıtýynsha, saqtardyń keskin-keıpi eýropalyq násildik bolǵan Qazaqstan terıtorıasyna mońǵol tektes taıpalardyń sińisýine baılanysty keıbir morfologıa-lyq ózgeristerdiń bolǵanyn ańǵarýǵa bolady. Saqtar Shyǵys pen Iran tilderinde jáne dıalektilerinde sóılegen. Keıbir tarıhshylar olardy túrkitildes taıpalarǵa jatqyzady. Saq mádenıeti joǵary dárejede damyǵandyǵyn tabylǵan jazba eskertkishteri de dáleldeıdi. Biraq bul jazba eskertkishterdiń áli de bolsa ǵalymdarǵa beımálim jaqtary kóp. Sonymen, 1-myńjyldyqtyń ortasynda Qazaqstannyń keń-baıtaq dalasyna, áleýmettik-ekonomıkalyq qatynastardyń damýyna jáne sharýashylyqtyń progresıvti túrine kóshýine baılanysty alǵashqy qaýymdyq taıpalarynyń ornyna, temir dáýirindegi saq qoǵamy áleýmettik ekonomıkalyq jáne mádenı damýynyń eń joǵary satysyna kóterildi. Osynyń arqasynda olar sol ýaqyttardaǵy dúnıejúzilik oqıǵalarǵa qatynasty jáne dúnıejúzilik mádenıet tarıhyna aıtarlyqtaı iz qaldyrdy. B.z.d. III — b.z.IV ǵasyrlarda Qazaqstan terıtorıasynda kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli taıpalarynyń áýelgi taptyq memleketteri paıda boldy. Óndiristik qatynastardyń damýyna baılanysty saq qoǵamynyń ornyna iri ári turakty áýelgi taptyq birlestikter quryldy. Jetisýda — úısin Syrdarıanyń orta boıynda — qańly, Ortalyq jáne Batys Qazaqstanda – ǵun memleketteri paıda boldy. Bular kórshiles Azıa elderiniń ekonomıkalyq ómirlerine eleýli áserin tıgizdi.

Qazaqstan terıtorıasynda saq kezeńiniń qonystarynda tas, saz balshyq, aǵash materıaldarynan dyng, úıtas, shoshala tıpti úıler salady. Qonystardyń sheńber, sopaqsha, sharshy túrindegi túrli jobalary bolǵan. Qaqpalary ońtústikke nemese ońtústik-shyǵysqa qaratylady. Bundaı qalashyqtardyń úlgisi Ortalyq Qazaqstan aımaǵyndaǵy Keles, Arys ózenderi boıynda ornalasqan Jar tóbe, Qara tóbe (Keles ózeni), Jaýyn tóbe, Maıbalyq, Qosqońyr (Arys ózeni) qonystary bolyp tabylady. Saq qonystaryn birneshe túrge bóledi. Eń iri turaqtar: Shelek, Túrgen, Esik, Talǵar, Syrdarıa, Talas, Shý ózenderiniń boıyndaǵy qonystar jáne Seleti ózeniniń boıyndaǵy Aqtaý kúsheıtilgen qonystary. Sol sıaqty, taıpalardyń birligi kúsheıgen kezeńde paıda bolǵan, túrli keńester ótkizilip, kórshiles memleketterdiń elshilerin qabyldaıtyn Bıten, Ulytaý, Chıgý qalalary basty rol atqardy, Ejelgi grek tarıhshylary ońtústiktegi qurylys mádenıetin Syrdarıa ózeniniń boıynda qonystalǵan saq taıpalary mádenıetine jatqyzyp, olardyń hanshaıymy Zarınany -qala turǵyzýshysy dep ataıdy. Buǵan mysal retinde jıyrma eskertkishtik keshennen turatyn birikken saq taıpalarynyń bas ordasy bolyp tabylatyn iri Jeti Asar qonysy bolyp tabylady. Jeti-Asar mádenıetiniń iri qalashyqtarynyń biri Altyn Asarda qolbasshy bekinisi ornalasqan. Bekinis qabyrǵalary kógildir túspen kórkemdelip, órnektelgen arkalarmen bezendiriledi. Qalashyq qurylysynda «Úlken úı» jáne «Kishi úı» turǵyn úı keshenderi aıqyndalady,

Sol sıaqty, skıf-saq mádenıetinde monýmentaldy músin óneri erekshe oryn alady. Tas músinder skıf-saq mádenıeti tarıhynyń ón boıynda, ıaǵnı barlyq kezeńderinde kezdesedi. Sonymen birge, skıf ónerinde antropomorftyq naqyshtardyń joǵalyp ketken kezderinde de óziniń ómirsheńdigin dáleldeıdi. Bunyń ózi bul dáýirdiń tas músinderiniń álemdi modeldeý ádisimen onyń ózindik erekshe sıpatyna arqaý bolady. Arheologıa iliminde qabyldanǵan jalpy pikir boıynsha tas músin pishinderi mengırler men antropomorftyq stelalardan bastaý alyp, bas beınesine kóbirek kóńil bólinetin jartylaı tulǵalyq statýıalarǵa aýysady. Skıf-saq ónerindegi tas músinderdiń keıbir semantıkalyq anyqtaýlarymen zertteý-shilerdiń pikirleri sáıkes kelmeıdi.

1)  Qaıtys bolǵan patshanyń beınesi (tas músinderdiń skıf-saq mıfologıasyndaǵy patshalardyń shynaıy kıimderi men jaýyngerlik kıimderiniń belgilerine sáıkes kelýi).

2) Taıpa qolbasshylary («eskertkishtik», memorıaldyq túsinikteme).

3) Qudaı sanatyndaǵy keıipker obrazy, skıfterdiń mıftik ata-babalary (keıbir tas músinderdegi fallos beınesin aıqyndaý).

Zertteýshilerdiń basym kópshiligi osy kezeńdegi músinderdiń monýmentaldy birtutastyǵyn alǵa tarta otyryp, mıftik keıipker obrazy túsiniktemesin jaqtaıdy. Tas músinderdiń kórkemdik ádisi eki túrli qyzmet atqarady: antropomorftyq (adam tulǵasyn beıneleý), kosmogonıalyq (adam denesin úsh bólikke bólý): bas, dene, aıaq bólikteri, álem qurylymy: aspan jer, jer asty (tozaq).

Sońǵy aıtylǵan qyzmet túri «anatomıalyq», nemese «týlǵalyq» quraldarmen aıqyndalǵan keńistiktik, ǵaryshtyq modeldi anyqtaıdy (álemdi adamnyń ǵaryshtyq denesi retinde taný). Skıf-saq ónerindegi tas baǵandardyń bundaı antropomorftaný ádisi, olardyń ómirsheńdigin túsindiredi.

Skıf, saq, ıýechjı, sarmat, úısiń ǵun taıpalary erte kezeńdegi kóshpeliler taıpalary. Bul dáýirdiń eń basty oljasy b.z.d. 1-m.j. basynda temirdiń paıda bolýy. Temir óndiris sıpatyna áser etip, tas pen qola materıaldaryn almastyrady. Saq etnomádenıetiniń ortaq eskertkishterine Ortalyq Qazaqstandaǵy qorǵandar tasmola mádenıeti, Jetisý jerindegi Esik, Besshatyr qorǵandary, Shyǵys Qazaqstandaǵy Shilikti qorǵandary, Ońtústik Qazaqstandaǵy Úıqaraq, Taǵysken qorǵandaryn jatqyzady. Qazaqstan terıtorıasyndaǵy saq taıpalary andronovtardyń tikeleı genetıkalyq jáne mádenı muragerleri   retinde   qabyldanady.

---