InfoHub Logo

Maqta — baǵaly talshyqty daqyl. Ol halyq sharýashylyǵynyń ár salasynda túrli maqsatta paıdalanylady. Eń bastysy, maqta — toqyma ónerkásibi úshin negizgi shıkizat. Máselen, bir tonna shıtti maqtadan 330-360 kg. talshyq, 550-580 kg tuqym jáne 30-40 kg qysqa talshyq alynady. Maqtanyń uzyn talshyqty sorttarynan ár túrli matalar — bátes, sáten, markızat toqylady. Ortasha eseppen alǵanda, 1 tonna shıtti maqtadan 3000 metr mata toqýǵa bolady. Maqtanyń qysqa talshyqtarynan selúloza, plasmassa, fotoplenka, medısınada qoldanylatyn maqta, janǵysh pilte, jasandy jibek jáne basqa buıymdar daıyndalady. Maqta talshyǵynan tigin mashınalary úshin jip, arqan, elektr oraǵysh jáne basqa da zattar alynady. Maqtanyń tuqymynda 20-25% deıin maı bolady, sondyqtan 1 tonna shıtti maqtadan 100-110 kg joǵary sapaly maı alynady. Maqta maıy tamaq, konserv, parfúmerıa ónerkásibinde keńinen qoldanylady. Maqtanyń 1 tonna tuqymynan 400-420 kg kúnjara alynady. Onyń quramynda 40% -ǵa jýyq aqýyz bar, sondyqtan ol mal azyǵy úshin de paıdalanylady. Biraq, kúnjaranyń quramynda ýly zat — gossıpol bolady, sol sebepti ony táýligine 2-3 kg mólsherinde ǵana iri qara malǵa beredi, al shoshqaǵa berýge bolmaıdy. Maqtanyń 1 tonnasynan 380-400 kg tuqym qabyǵy shyǵady. Ol átıl, metıl spırtterin, lak, qaǵaz, organıkalyq qyshqyldar, selúloza jáne basqa zattar alýǵa paıdalanylady. Maqtanyń sabaǵy (qoza) otyn retinde qoldanylady. Otamaly daqyl bolǵandyqtan, eginshilikte maqta dándi jáne basqa dańyldarǵa jaqsy alǵy egis bolyp esepteledi. Qazaqstandaǵy jalǵyz talshyqty daqyl — maqta. Ol tek Ońtústik Qazaqstan oblysynda ǵana ósiriledi. Munda 2006 jyly maqta 204,0 myń gektar jerge egildi, onyń ár gektarynan 23,0 sentnerden túsim alyndy, jalpy 470 myń tonna maqta jınaldy.

Maqtanyń túrleri men sorttary. Maqtanyń eki túri ósiriledi: Birinshi túri — ortasha talshyqty kádimgi nemese meksıkalyq maqta. Onyń kesegi iri, jumyr, joǵarǵy jaǵy úshkir, qaýashaǵy 3-5 jerden alynady, ár kósektiń qaýashaǵynda 5-10 dana tuqymy bar. Talshyǵynyń sapasy joǵary, uzyndyǵy 30-35 mm, jińishkeligi 17-20mkm. Ekinshi túri — jińishke talshyqty perý nemese mysyr maqtasy. Onyń kósegi usaq konýs tárizdes, uzynsha keledi. Qaýashaǵy 3-4 uıaly, onda 5-8 jalańash tuqym bar. Talshyǵynyń sapasy joǵary, uzyndyǵy 38-40 mm, jińishkeligi 12-18 mkm.
Qazaqstanda negizinen maqtanyń orta talshyqty sorttary ósiriledi. Ońtústik Qazaqstan oblysynda 2006 jyly maqtanyń Kırgızskıı-3, S-4727, S-6524, S-4908, 108-F, Pahtaral-3031 jáne 3044 sorttary aýdandastyrylǵan.

Maqta talshyǵynyń tehnologıalyq sapasy. Maqta sharýashylyqtarynyń aldyndaǵy turǵan basty mindetteriniń biri — onyń talshyǵynyń tehnologıalyq sapasyn jaqsartý. Oǵan myna kórsetkishter jatady. Talshyq óniminiń kólemi — qurǵaq shıtti maqtadan alynǵan taza talshyqtardyń salmaq paıyzy. Ádette, bul kórsetkish 30-40% shamasynda bolady. Talshyqtyń uzyndyǵy — arnaýly taqtalarda maqta tuqymynyń joǵarǵy úshten bir bóliginde shıratylǵan talshyqty taraǵannan keıingi mıllımetr esebimen alynǵan uzyndyq. Ósirý jaǵdaıyna jáne sorttardyń bıologıalyq erekshelikterine baılanysty talshyqtyń uzyndyǵy 25-40 mm aralyǵynda bolady. Metrlik nómir — 1 gramdaǵy barlyq talshyqtardyń metr esebimen alynǵandaǵy jalpy uzyndyǵy. Maqtanyń sortyna baılanysty bul kórsetkish 5000-8000 metrge deıin aýytqyp otyrady. Talshyqtyń jińishkeligi — metrlik nómirmen anyqtalady. Onyń kórsetkishi 7-10-km aralyǵynda bolady. Talshyqtyń ortasha úzilý kúshi bir talshyqty úzýge jumsalatyn Núton esebimen alynǵan kúshti onyń myqtylyǵy nemese talshyqtyń ortasha úzilý kúshi dep ataıdy. Bul kúshtiń mólsheri — 0,040-0,69 N. Talshyqtyń úzilý uzyndyǵy — onyń metrlik nómirin myqtylyǵyna kóbeıtkendegi metr esebimen alynǵan kórsetkishi. Talshyqtyń pisýi — onyń ishki qýysynyń azaıyp, selúlozamen tolyqqan kezi. Osy kórsetilgen tehnologıalyń sapalaryna qaraı talshyqtan toqylatyn matalardyń túrlerin anyqtaıdy.

Syrtqy ortanyń faktorlaryna qoıylatyn talaptar. Maqta — jylý súıgish ósimdik. Onyń tuqymy topyraq 10-12°S-qa jylynǵanda óne bastaıdy. Biraq bul temperatýra onyń kóktep shyǵýy úshin jetkiliksiz. Óskinderdiń birkelki bitik bolyp shyǵýy úshin tuqym sińirilgen tereńdiktegi temperatýra 14-16 °S shamasynda bolýy kerek. Maqtanyń ósý boıy kezeńinde damýyna qolaıly temperatýra 25-30 S. Aýanyń temperatýrasy 25 °S-tan kem nemese 36-37 °S-tan artyq bolsa, ósimdiktiń damýy baıaýlaıdy, al temperatýra 0 °S-tan tómen tússe ol maqta úshin óte qaýipti. Ósý jaǵdaıyna, túrine, sortyna baılanysty maqtanyń tolyq pisip-jetilýi úshin 2800-3600°S belsendi temperatýra qajet. Maqtanyń transpırasıalyq koefısıenti 500-600-ge teń. Maqta tek sýarmaly jerlerde ǵana joǵary ónim beredi. Sýdy eń kóp qajet etetin mezgili — gúldený-jemis qurý kezeńi. Maqta qara, qyzyl-qońyr jáne sur topyraqtarda jaqsy ónip-ósedi. Oǵan qyshqyl jáne batpaqty topyraqtar qolaısyz.

Alǵy daqyl. Maqtanyń eń jaqsy alǵy daqyly — jońyshqa qyrtysy men onyń aýdarylǵan quıqasy. Jońyshqa topyraqty organıkalyq zattarmen, azotpen baıytady. Osynyń nátıjesinde topyraq qurylymy jaqsaryp, onyń qunarlylyǵy joǵarylaıdy. Sonymen qatar jońyshqa topyraqty ekinshi ret tuzdanýdan saqtaıdy jáne maqtanyń negizgi aýrýy — soldyrmany azaıtady. Maqta óte jylý súıgish daqyl bolǵandyqtan, Qazaqstanda ósiriletin aýdany shektelgen, ıaǵnı ony aýyspaly egiste bir orynǵa birneshe jyl qatarynan qaıtalap otyrǵyzýǵa týra keledi. Ǵylymı mekemeler men ozyq sharýashylyqtardyń tájirıbesi organıkalyq jáne tolyq mıneraldy tyńaıtqyshtardy qoldansa, aýyspaly egiste maqtanyń menshikti salmaǵyn 70-75%-ǵa jetkizip, bir tanapta qatarynan 5-6 jyl sepkende, onyń ónimdiligi tómendeıtindigin dáleldeıdi.

Tyńaıtý. Maqta egisine mıneraldyq tyńaıtqysh engizýdiń mólsheri josparlangan ónimge, topyraqtaǵy qorektik zattardyń qoryna, qoldanylatyn agrotehnıkalyq sharalarǵa baılanysty. Shıtti maqtanyń 1 tonnasy topyraqtan 40-50 kg azot, 15-20 kg fosfor jáne 60 kg kalıı sińiredi. Osy alynǵan elementterdiń orny topyraqqa organıkalyq jáne mıneraldyq tyńaıtqyshtardy qoldaný arqyly toltyrylady. Maqta ósip-damýynyń alǵashqy kezeńinde qorektik zattardy az mólsherde paıdalanady. Atap aıtqanda, kóktep shyqqannan búrlený kezeńine deıin barlyq paıdalanylatyn azot pen fosfordyń 3-4% -yn, al kalııdiń nebári 2-3%-yn sińiredi. Atalǵan qorektik zattardy eń kóp mólsherde paıdalanatyn kezeń — gúldenýden jap-paı piskenge deıin. Osy ýaqyt ishinde azottyń 65-70%-yn, al kalıı men fosfordyń 75-80% -yn paıdalanady. Maqtany ósirgende, osy kórsetkishterge súıene otyryp, beriletin mıneraldyq tyńaıtqyshtardyń mólsheri men mezgilin belgileý kerek. Beriletin barlyq azot tyńaıtqyshtarynyń 25% -yn egin seber aldynda, al qalǵan 75% -yn tuqym sebý kezinde jáne ústeme qorektendirý arqyly bergen durys. Negizinen oǵan fosfor tyńaıtqyshtarynyń 75%-y kúzde súdiger jyrtý aldynda, 25% -y ústep qorektendirý kezinde beriledi. Alaıda, Maqta aral tájirıbe stansıasynda maqtanyń jaqsy damýyna jáne fosfor tyńaıtqyshtarynyń eń joǵarǵy tıimdiligine jyrtylǵan jerge 20-30 sm tereńdikte fosfor tyńaıtqyshynyń jyldyq mólsheriniń 60%-yn, al egý aldynda 10-12 sm tereńdikke onyń 40%-yn engizgende qol jetti. Egin sebý kezinde tuqymmen birge ár gektarǵa áserli zattar esebimen 15-20 kg túıirshikti sýperfosfat sińirgen jaqsy nátıje beredi. Ońtústik Qazaqstan oblysy jaǵdaıynda aýyspaly egiske fosfor berýdiń mólsheri birinshi jáne ekinshi jyly ár gektarǵa 140-150 kg, úshinshi jyly 130-140 kg, al odan keıingi jyldarda 120-130 kılogramnan bolý kerek.

Azottyń fosforǵa araqatynasy jońyshqa qyrtysy jáne onyń aýdarylǵan quıqasy boıynsha 1:1,5, úshinshi jyly 1:0,8, al keıingi jyldary 1:0,6-0,7 bolýy kerek. Alaıda, árbir tanapta fosfor berýdiń mólsherin anyqtaǵanda agrotehnıkalyq kartogramlardyń kórsetkishterine qaraı ózgertýler engizgen jón. Maqta egisi ósý kezeńinde eki-úsh ret ústep qorektendiriledi. Eki ret ústep qorektendirilgen jaǵdaıda tyńaıtqyshty shanaqtaný men gúldenýdiń basynda, al úsh ret qorektendirgende — 2-4 naǵyz japyraq shyqqanda, shanaqtaný kezeńinde jáne gúldenýdiń basynda berý kerek. Ústeme qorektendirý retinde berilgen tyńaıtqyshtardy maqta ósimdigi jaqsy sińirý úshin olardy tamyrlarǵa jaqynyraq ornalastyrý kerek. Bul araqashyqtyq tamyr júıesiniń ósýine qaraı alystaı túsedi. Mysaly, 2-4 japyraqsha paıda bolǵan kezde mıneraldy tyńaıtqyshtar qatardan 12-15 sm qashyqtyqta jáne múmkindiginshe tereńdeý, al shanaqtaný kezinde qatardan 15-18 sm qashyqtyqta 14-16 sm tereńdikke engiziledi. Ústep qorektendirýdi shildeniń ortasyna deıin aıaqtaý kerek. Mıneraldy tyńaıtqyshtardyń tıimdiligin arttyrý tásilderiniń biri — olardy organıkalyq tyńaıtqyshtarmen, ásirese kóńmen birge berý. Kóńdi aýyspaly egiste jońyshqany jyrtqannan keıin tórtinshi nemese besinshi jyly engizgen jón. Onyń mólsheri gektaryna 20-40 tonna.

Topyraq óńdeý. Maqtadan joǵary jáne turaqty ónim alýdyń mańyzdy sharttarynyń biri — topyraq óńdeýdiń durys júıesin qoldaný bolyp tabylady. Ol kúzde jáne kóktemdegi egin seber aldyndaǵy topyraq óńdeý jumystarynan turady. Kúzde topyraqty negizgi óńdeý tásili maqtanyń alǵy daqyldaryna baılanysty. Alǵy daqyl jońyshqa qyrtysy bolǵan jaǵdaıda jerdi sydyra jyrtý jońyshqanyń kóktep ketýin tejeıdi. Jer PÁ-3-35 soqasymen jyrtylatyn bolsa ǵana ony sydyra jyrtqyshtarmen óńdegen durys.

---