Qazaqstan Respýblıkasynyń sátti jáne laıyqty tarıhı damýyna 28 jyl
1991 jyly 8 jeltoqsanda úsh slaván respýblıkasy: Reseı, Belarýs jáne Ýkraına KSRO joq dep jarıalady. Segiz kún ótken soń, 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda Qazaqstan táýelsizdigin jarıalady. 1991 jylǵy Tótenshe memlekettik komıtettiń tamyzdaǵy pýchi KSRO-nyń ydyraýyna ákeldi. Qazan aıynyń sońynda KSRO-nyń kóptegen respýblıkalary — Lıtva, Latvıa, Estonıa, Grýzıa ózderiniń táýelsizdikterin jáne KSRO quramynan shyǵatyndyqtaryn jarıalady. Gorbachev basqaratyn odaq ortalyǵynyń bedeli kúnnen-kúnge álsirep, burynǵy KSRO terıtorıasynda saıası shıelenis kúsheıe tústi.
1991 jyldyń jeltoqsan aıynyń birinshi jartysynda úsh respýblıkanyń — Reseı, Ýkraına jáne Belarýs basshylary Beloveje ormanynda kelissózder ótkizdi, olar KSRO-nyń 1922 jylǵy shartyn joıýǵa jáne burynǵy KSRO-nyń burynǵy úsh respýblıkasynyń — RSFSR, Ýkraın KSR jáne Belarýs KSR slaván birlestigin qurýǵa baǵyttalǵan bolatyn edi. Osy máseleler boıynsha qujattarǵa qol qoıyldy. Bul kezdesýge Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev pen Ortalyq Azıanyń basqa da basshylary shaqyrylǵan joq. Osylaısha, KSRO Elsın, Kravchýk jáne Shýshkevıchtiń bastamasymen joıyldy.
1991 jyly 12 jeltoqsanda Ashhabadta Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan jáne Túrkimenstan basshylary kezdesti. Otyrysta olar KSRO-nyń ydyraýy jáne slaván etnıkalyq tobynyń birigýi bolashaqta etnıkalyq qaqtyǵystarǵa tap bolady degen ortaq pikirge keldi, sondyqtan Ortalyq Azıa respýblıkalarynyń basshylary TMD-ǵa kirip, Reseıde Beloveje, Ýkraına jáne Belarýs qabyldaǵan KSRO-nyń ydyraýy týraly sheshimge qosyldy. Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan jáne Túrkimenstan basshylary burynǵy KSRO odaqtas respýblıkalary arasynda jańa odaqtyq kelisimge qol qoıý týraly bastama kóterdi.
Keńestik júıeden bosatý bastaldy, respýblıkalar ózderiniń «keńestik» jáne «sosıalısik» ataýlarynan bas tarta bastady. 1991 jyly 10 jeltoqsanda Respýblıka Joǵarǵy Keńesiniń sesıasynda «Qazaq KSR» ataýy «Qazaqstan Respýblıkasy» bolyp ózgertildi. 1991 jyly 16 jeltoqsanda respýblıkanyń Joǵarǵy Keńesinde «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsizdigi týraly» Konstıtýsıalyq zań qabyldandy.
Qazaqstan úshin táýelsizdik alý jáne ony saqtaý qıyn bolǵanyn jáne Ortalyq Azıadaǵy kórshilerimiz — ózbekter, qyrǵyzdar, túrkmender men tájiktermen salystyrǵanda óte qaýipti dep tolyq aıtýǵa bolady. Sonymen birge, 1990-shi jyldardyń basynda Qazaqstannyń táýelsizdik ıdeıasyn respýblıkanyń ulttyq demokratıalyq zıalylary kótere bastady. Mysaly, «Azat» ulttyq-patrıottyq qozǵalysy paıda boldy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti — Elbasy N. Á. Nazarbaev basqarǵan Qazaqstannyń saıası basshylyǵy óte saqtyq tanytty jáne sol kezdegi ımperlyq-shovınıstik oılaýdyń quldyǵynda bolǵan kazaktar men basqa adamdardan separatızmniń aldyn orap alýǵa tyrysty. Elbasy bastaǵan qazaqstandyq saıası basshylyqtyń saıasaty óte tıimdi, aqyldy, dana jáne syndarly boldy. Sondyqtan qazirgi Qazaqstan ákimshilik jáne basqa jaǵynan ártúrli saıası tehnologıalardy qoldana otyryp, táýelsizdigin saqtap qaldy.
Esterińizge sala keteıik, 1990 jyly Qazaqstannyń jalpy ishki ónimi Ózbekstanmen salystyrǵanda tómen boldy. 1990-shi jyldary egemen Qazaqstannyń úkimeti oń ekonomıkalyq reformany sátti júzege asyrdy jáne bizdiń elimiz naryqtyq ekonomıka men qatynastarǵa sátti kirdi. Qazir jalpy ishki ónim Ózbekstanmen salystyrǵanda 4 ese kóp.
Postkeńestik kezeńniń qıyn kezeńinde Qazaqstan munaı men gaz óndirisiniń ósýine nazar aýdara otyryp, óz resýrstaryn jumyldyrdy (sońǵysy 5 ese ósti). 2017 jyly Qazaqstan JİÓ boıynsha jan basyna shaqqanda 7 418 dollarǵa jetti.
Dúnıejúzilik banktiń málimetteri boıynsha 20 jyl ishinde (1991-2011 jj.) Jan basyna shaqqandaǵy İJÓ ósimi boıynsha alǵashqy bestik kelesideı: 1. Ázirbaıjan — 489%, 2. Túrkmenstan — 311%, 3. Qazaqstan — 288%, 4 Estonıa — 270%, 5. Belarýs — 265%.
28 jyl ishinde bizdiń elimiz Tuńǵysh Prezıdenti — Elbasy jáne qazirgi Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń basshylyǵymen burynǵy KSRO respýblıkasynan óz shıkizattyq ekonomıkasymen shyqty, ol búkil Keńes Odaǵyn naryqtyq ekonomıkany qurǵan kópvektorly syrtqy saıasatty júrgize otyryp, ónerkásip pen aýylsharýashylyǵyn derbes qamtamasyz etti jáne birtindep ındýstrıaldy-ınnovasıalyq saıasat kómegimen tolyqqandy memleket qurýǵa jáne táýelsiz eldiń damýyna kóshti.
HH ǵasyrdyń basyndaǵy Qazaqstandaǵy Alash qozǵalysynyń ıdeıalary Qazaqstannyń ulttyq jáne demokratıalyq damýy úshin HH ǵasyrdyń aıaǵynda egemendi jáne táýelsiz Qazaqstan Respýblıkasynyń Qazaqstan memlekettiligin qurý barysynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti —Elbasy N. Á. Nazarbaevtyń basshylyǵymen kórinis tapty.
Bul óziniń úlken jáne qajyrly eńbegi arqyly Alash qozǵalysynyń barlyq ıdeıalary men umtylystaryn júzege asyra alatyn jáne TMD sheńberindegi Eýrazıa jáne búkil álem qaýymdastyǵy egemendi, beıbitshilik súıgish, konstrýktıvti jáne syndarly memleket pen qoǵam retinde osy ıdeıalardyń negizinde Qazaqstannyń saıası jáne halyqaralyq ımıjin qalyptastyrǵan Tuńǵysh Prezıdent — Elbasy bolǵandyǵyn erekshe atap ótý kerek.
1990-shi jyldary el ekonomıkalyq, áleýmettik jáne áleýmettik-saıası salalarda «úshtik tranzıtti» sátti júzege asyrdy. Qazaqstanda jańa saıası júıe quryldy, naryqtyq ekonomıkanyń tetikteri quryldy, quqyqtyq memlekettiń negizi qalandy, qoǵamda etnıkalyq jáne dinı kelisim saqtaldy, halyqaralyq moıyndaýǵa qol jetkizildi.
«Revolúsıa emes, evolúsıa arqasynda» qaǵıdatyn basshylyqqa ala otyryp jáne Japonıanyń, Ońtústik Koreıanyń, Malaızıanyń jáne Qytaıdyń evolúsıalyq damý jolyna súıene otyryp, Elbasy aıtarlyqtaı jetistikterge qol jetkizdi, sonyń ishinde Qazaqstan jerinde demokratıa qurýda. Alǵa ilgerileý kúshi jasandy jáne qaýipti jarylǵysh revolúsıalyq tolqynnyń esebinen óspeıdi, ol biz maqsatqa jetý jolynda alatyn jeńisterimizdiń energıasymen qorektenedi. «Aldymen — ekonomıka, sodan keıin saıasat» qaǵıdaty memleket is-qımyldarynyń retin kórsetpeıdi jáne basymdyq beredi, biraq ekonomıkalyq paıda saıası jáne demokratıalyq reformalardy alǵa tartady.
Qazaqstannyń joǵarǵy basshylyǵy árqashan óz elderinde demokratıany damytý máselesine aqylmen jáne kóregendikpen qarap, «Batys bizge sáıkes kelmeıdi. Ia, bostandyq, demokratıa — bul ár adamnyń basty joly, biraq demokratıa, seniń erkindigiń meniń basymdyǵyma qadam basqannan bastalady!»: óziniń saıasatynda ol árqashan aksıomaǵa nazar aýdardy — týylǵannan bastap barlyq adamdar ózderiniń ultyna jáne taǵy basqalaryna qaramastan teń jáne birdeı quqyqtarǵa ıe.
TMD-nyń birqatar basqa elderinen aıyrmashylyǵy, Qazaqstanda jıyrma bes jyl buryn Qazaqstan halqy Assambleıasyn qurǵan Elbasynyń arqasynda múmkin bolǵan eleýli etnıkalyq qaqtyǵystar bolǵan emes. Keıbir reseılik buqaralyq aqparat quraldary bul úrdis jańa emes jáne birneshe jyl boıy jalǵasyp kele jatqanyna qaramastan, orys jáne orys tildi halyqtardyń Qazaqstannan aǵyp kele jatqandyǵy týraly aqparatty únemi kóbeıtip keledi.
Biraq bul ketý májbúr emes, biraq kez-kelgen basqa elde sıaqty, birqatar faktorlarmen baılanysty. Kóshi-qonnyń basty sebebi, kóptegen sarapshylardyń pikiri boıynsha, ekonomıkalyq komponent boldy jáne bolyp qala beredi.
Jasyratyny joq, Qazaqstandy Reseıdiń jalǵasy jáne ýaqytsha turý dep sanaıtyndar, sondyqtan oǵan rýhanı turǵydan qaramaıtyndar ketip jatty. KSRO ydyraǵannan keıin bul adamdar yqtımal emıgranttarǵa aınaldy. Qazaqstanmen birge ósip, ony óz Otany dep sanaıtyn orystar qaldy. Olardyń mentalıteti reseılik orys mentalıtetinen múldem ózgeshe, sondyqtan mundaı adamdar, eger olar ketse, olar jıi oralady.
Qazaqstandyq orystardyń arasynda balalaryna qazaq tilin úıretýge qarsy adamdar joq. Qazaqstandyq orystar, qazaqtar sıaqty, barsha qazaqstandyqtar sıaqty — til máselesin ultaralyq qatynastarymen baılanystyrýǵa qarsy bolyp tur.
Táýelsiz Qazaqstanda KSRO jaǵdaıynda bolmaǵan kópultty Qazaqstan halqynyń barlyq basqa tilderi sıaqty memlekettik-qazaq jáne orys tilderiniń ómir súrýine jáne damýyna tolyq jáne teń jaǵdaılar jasaldy!
Iaǵnı, táýelsiz Qazaqstanda «Halyqtar dostyǵy» uǵymy — bul mantra emes jáne uran emes, biraq 28 jyldan beri Qazaqstan Respýblıkasynyń tájirıbesinde engizilgen jáne rastalǵan naqty teorıa!
Kerimsal Jubatqanov, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty
Oqýǵa keńes beremiz:
Qazaqstannyń Táýelsizdik shejiresi
Tól teńge jáne azattyqtyń rýhy
You Might Also Like
-
Ertede Joshy degen hannyń úlken balasy ańǵa shyǵyp, qulan atýǵa barǵannan qaıtyp oralmapty. Balasyn biraz kúnder kútip, aqyry kelmegen soń, onyń tiri emes ekenin sezse de, jaman habardy estigisi kelm...
