Qazaqstannyń dárilik ósimdikteri
Synyby: 6 - synyp
Taqyryby: Qazaqstannyń dárilik ósimdikteri
Maqsaty: Oqýshylarǵa Qazaqstanda ósetin dárilik ósimdikterdiń túrleri, qurylysy, olardyń emdik qasıetteri týraly áńgimeleý; kúndelikti turmysta paıdalana bilýge baýlý.
Kórnekiligi: Gerbarı, ósimdikter sýreti.
Barysy.
Qazaqstannyń ońtústik shekarasyn soltústikten bólip, 1800 shaqyrymǵa sozylyp jatqan aımaǵyn ormandy dalanyń, jazyqtardyń, shól jáne shóleıt jerlerdiń alyp jatqany, Respýblıkamyzdyń batysynda Kaspıı teńiziniń, shyǵysynda Altaı jotalarynyń, ońtústiginde Tán - Shannyń bıik shyńdarynyń ornalasqany málim. Qasıetti qazaqtyń osynaý darqan dalasy men orman, toǵaıynda 6 myńnan astam ósimdik, 500 túrli qus, 178 túrli ań, 49 túrli baýyrymen jorǵalaýshylar, 12 túrli qos mekendiler bolsa, ózender men kólderde balyqtyń 107 túri bar.
Adamzat tirshiliginde ósimdikter dúnıesiniń mańyzy óte aıryqsha. Baǵzy zamannan - aq ata - babalarymyz ósimdikterdi zerttep, tanyp - bilip, olarǵa at qoıyp, jemis - jıdekterin, dánderin azyqqa, japyraq, sabaq, gúl, tamyrlaryn dári - dármekke, teri ıleýge, túrli nárselerdi boıaýǵa paıdalanǵan. Ósimdikter - ottegin bólýshi, tabıǵat kórki, dárilik shıkizat, mal azyǵy, taǵamdyq ónim. Alaıda ósimdikterdiń ishinde ýlylary da az emes. Ony turǵyn halyq bilmese, maldaryn, ózderin ýlandyryp alýy da múmkin.
Halyq emshileriniń tájirıbesinen Qazaq dalasynda dárilik ósimdikterdi jetik bilgen, onymen maldy da, adamdy da emdep, jaza alǵan ataqty táýipter bolǵan. Solardyń biri – Naımannyń Qyrjy rýynan shyqqan Yrǵyzbaı emshi Dosqanuly. Ol kezinde uly Abaıdyń ákesi Qunanbaı qajyny dárilik ósimdiktermen emdep jazady.
Yrǵyzbaı emshiniń kezinde aıtyp ketýi boıynsha, keıbir shópter men tamyrlar aralas keptirilse, saqtalsa kúsh - qýatyn joǵaltady eken. Ol sol sebepti shóp, tamyrlardy bólek - bólek saqtaıtyn úsh qanat kúrkeni aldyn - ala daıyndap, oǵan sóreler ornalastyrǵan, qapshyqtar men qaltalar ázirlep, ony keregege ilip qoıǵan. Emshiniń shıpaly ósimdikterden dári - dármek jasaıtyn ydystary mynandaı bolypty: aǵash tostaǵandar men shoıyn shóńkeler, kúmis tegeshter men múıiz tostaǵandar, arshaǵa ystalǵan moınaq torsyqtar men jez qutylar, emdik maılardy saqtaıtyn súıek ydystar, suıyq jáne tunbalardy quıatyn basqa da qajetti zattar. Dári - dármekterdiń mólsherin anyqtaıtyn názik tarazysy da bolǵan. Dári - dármekter daıyndaý barysynda Yrǵyzekeń jylqynyń qyly men túıeniń shýdasyn, taramysty da paıdalanypty.
Ataqty Yrǵyzbaı emshi shıpaly ósimdikterdiń gúlinen, japyraǵynan, tamyrynan dári - dármek jasaǵanda olardyń qandaı aýrýǵa qalaı qoldanǵanda em bolatynyn tabıǵı túısikpen bilip, damytqan. Emshiniń úıinen qysy - jazy kenekunjut, túımesheten, adyraspan, dolana, kókkekire, sýqalampyr, qarandyz, kıikot, shaıqýraı, tikenjıde, táýipdári, tomardári, qasqyrtamyr myńjapyraq, jaýshúmildik tárizdi ósimdikter úzilmegen. Ol ýly shóp - tamyrlardy asa saqtyqpen jińishke aýrýlarǵa, teri aýrýlaryna, kúıikke qoldana bilipti.
Respýblıka teretorıasynan 6000 - ǵa jýyq ósimdik túrlerin kezdestirýge bolady. Olardyń úrleriniń kóptigi jóninen Qazaqstan odaq kóleminde birinshi tur. Ósimdikter dúnıesiniń osyndaı moldyǵyna baılanysty olardyń ishindegi dárilik ósimdiktiń zertteýdiń mańyzdylyǵy aıtpasa da túsinikti.
Mal baǵýmen aqylym zamannan aınalysqan qazaq halqy shópteriń, jalpy ósimdikterdiń emdik, dárilik qasıetterin erteden bilgen. Sóıtip el arasynda aýrýǵa shaldyqqan adamdardy dárilik ósimdiktermen emdeý ilgeriden - aq keńinen taralǵan.
Ertede ómir súrgen ál - Farabı, Ábý Álı Ibn Sına, Barýnı ál - Djýrjanı jáne orta ǵasyrlarda ómir súrgen taǵy da basqa Shyǵys ǵalymdarynyń qazaq halyq medısınasynyń damýyna ásirese dárilik ósimdikterdi tanyp paıdalanýyna etken yqpaldary zor boldy. Ár oblystyń, aımaqtyń, halyq dárilik ósimdikterdiń ár túrli qasıetterin ózderinshe paıdalanýy da múmkin. Onyń da jóni bar. óıtkeni keıbir ósimdikterdiń birneshe túrli dárilik qasıetteri bar.
Aıýbulaq – bıiktigi 0, 4 - 1, 2 sm, qalyn qabyǵy túktenip turatyn eki jyldyq ósimdik. Japyraǵy uzynsha, kezektesip ornalasqan. Gúli ashyq sary tústi, ósimdik sabaǵynyń basynda masaq tárizdene ornalasqan, maýsym - tamyz aılarynda gúldeıdi.
Elimizdiń Evropalyq bóliginde ortalyq jáne Ońtústik aýdandarynda, kóbinese shabyndyq, toǵaıly qumdy jerlerde ósedi.
Altyn tamyr – iri ári jýan tamyry bar, kóp jyldyq, shóp tektes ósimdik. Keıbir tamyrynyń salmaǵy 900g deıin jetedi. Tamyrynyń syrt jaǵy altyn tústes sary da, ishki jaǵy aq tústi. Kepken kezde tamyrynyń synǵan jeri ashyq qyzyl tústes bolady. Sary tústi gúlderi ósimdikterdiń joǵary jaǵynda shoǵyrlanyp turady. Maýsym - shilde aılarynda gúldeıdi.
Shashyratqy – bıiktigi 1, 5 metrge deıin jetetin, shóp tektes ósimdik. Tamyry - jýan, uzyndyǵy 1metrden asady. Gúlderi kógildir tústi, japyraqtarynyń arasynda 2-3-ten ornalasqan. Shilde - qyrkúıek aılarynda gúldeıdi. Qazaqstannyń Ońtústik Batysynda kóptep taraǵan.
Jalbyz – bıiktigi 20 - 60santımetrdeı, tik ósetin tórt qyrly sabaǵy bar kópjyldyq ósimdik. Tamyry kólbeı taramdalyp, uzyn bolyp ósedi. Gúlderi ýaq, qyzyl jasyl tústi, bári jınalyp masaq tárizdi sabaq barysynda ornalasqan. Maýsym aıynda qyrkúıekke deıin gúldeıdi. Elimizde Ýkraına, Moldova, Krasnodar ólkesinde Qıyr Shyǵys, Belarýsıa, Prıbaltıka, Qazaqstanda ósedi.
Jantaq – tikenekti kópjyldyq dárilik shóp ósimdigi. Sabaqtarynda kezektese ornalasqan tikenekteri bar. Sol tikenekteri túbinde kishkene japyraqtary ornalasqan. Ýaq, qyzyl tústi gúlderi bolady. Mamyr aıynda jáne tamyzda gúldeıdi. Elimizdiń barlyq Ońtústik aýdandarynda, Orta Azıa, Kavkaz. Negizinen dalada, qurǵaqshylyq aımaqta ósedi. Jantaqtyń jas shóbinde, ásirese S vıtamıni óte kóp bolady. Dárilikke jantaqtyń shóbi jáne tamyry paıdaly.
Tasshóp – bıiktigi 3 - 10 santımetr dárilik shóp. Sabaǵy qysqa túkter basqan, jer betinde jabysa ósedi. Japyraqtary qarama - qarsy ornalasqan ýaq, uzyndyǵy 15mm, eni 7mm, hosh ıisti. Gúlderi qyzǵylt tústi, shashyrańqy gúl shoǵyn quraıdy. Mamyr qyrkúıek aılarynda gúldeıdi. Elimizdiń barlyq jerinde taralǵan. Qumdy, qaraǵaı, toǵaıly jerlerde ósedi. Dárilikke shóbin paıdalanady. Onda efır maıy, S vıtamıni emdik zattary bar.
Búldirgen – tamyrlanyp jaıyla ósetin kópjyldyq ósimdik. Gúlderi iri, aq tústi. Jemisi ashyq qyzyl tústi, ádemi ıisti bolady. Mamyr - shilde aılarynda gúldeıdi. Jemisteri maýsym - shilde aılarynda pisedi. Elimizdiń barlyq jerlerinde taralǵan ylǵal jetkilikti toǵaıly jerlerde ósedi. Dárilik maqsatta búldirgenniń japyraǵy jemisi paıdalanady.
Baqbaq – bıiktigi 5 santımetr syndyrǵanda sút sıaqty aq tústi. Latek sóli shyǵatyn kópjyldyq shóp. Japyraǵy uzynsha keledi, gúli ashyq sary tústi. Sáýir - qyrkúıek aılarynda gúldeıdi. Elimizdiń soltústiginde Ylǵaldy shóp shabyndyq jerlerde, ashyq alandarda, taý bólikterinde ózen jaǵalaýlarynda ósedi.
Taqyryby: Qazaqstannyń dárilik ósimdikteri
Maqsaty: Oqýshylarǵa Qazaqstanda ósetin dárilik ósimdikterdiń túrleri, qurylysy, olardyń emdik qasıetteri týraly áńgimeleý; kúndelikti turmysta paıdalana bilýge baýlý.
Kórnekiligi: Gerbarı, ósimdikter sýreti.
Barysy.
Qazaqstannyń ońtústik shekarasyn soltústikten bólip, 1800 shaqyrymǵa sozylyp jatqan aımaǵyn ormandy dalanyń, jazyqtardyń, shól jáne shóleıt jerlerdiń alyp jatqany, Respýblıkamyzdyń batysynda Kaspıı teńiziniń, shyǵysynda Altaı jotalarynyń, ońtústiginde Tán - Shannyń bıik shyńdarynyń ornalasqany málim. Qasıetti qazaqtyń osynaý darqan dalasy men orman, toǵaıynda 6 myńnan astam ósimdik, 500 túrli qus, 178 túrli ań, 49 túrli baýyrymen jorǵalaýshylar, 12 túrli qos mekendiler bolsa, ózender men kólderde balyqtyń 107 túri bar.
Adamzat tirshiliginde ósimdikter dúnıesiniń mańyzy óte aıryqsha. Baǵzy zamannan - aq ata - babalarymyz ósimdikterdi zerttep, tanyp - bilip, olarǵa at qoıyp, jemis - jıdekterin, dánderin azyqqa, japyraq, sabaq, gúl, tamyrlaryn dári - dármekke, teri ıleýge, túrli nárselerdi boıaýǵa paıdalanǵan. Ósimdikter - ottegin bólýshi, tabıǵat kórki, dárilik shıkizat, mal azyǵy, taǵamdyq ónim. Alaıda ósimdikterdiń ishinde ýlylary da az emes. Ony turǵyn halyq bilmese, maldaryn, ózderin ýlandyryp alýy da múmkin.
Halyq emshileriniń tájirıbesinen Qazaq dalasynda dárilik ósimdikterdi jetik bilgen, onymen maldy da, adamdy da emdep, jaza alǵan ataqty táýipter bolǵan. Solardyń biri – Naımannyń Qyrjy rýynan shyqqan Yrǵyzbaı emshi Dosqanuly. Ol kezinde uly Abaıdyń ákesi Qunanbaı qajyny dárilik ósimdiktermen emdep jazady.
Yrǵyzbaı emshiniń kezinde aıtyp ketýi boıynsha, keıbir shópter men tamyrlar aralas keptirilse, saqtalsa kúsh - qýatyn joǵaltady eken. Ol sol sebepti shóp, tamyrlardy bólek - bólek saqtaıtyn úsh qanat kúrkeni aldyn - ala daıyndap, oǵan sóreler ornalastyrǵan, qapshyqtar men qaltalar ázirlep, ony keregege ilip qoıǵan. Emshiniń shıpaly ósimdikterden dári - dármek jasaıtyn ydystary mynandaı bolypty: aǵash tostaǵandar men shoıyn shóńkeler, kúmis tegeshter men múıiz tostaǵandar, arshaǵa ystalǵan moınaq torsyqtar men jez qutylar, emdik maılardy saqtaıtyn súıek ydystar, suıyq jáne tunbalardy quıatyn basqa da qajetti zattar. Dári - dármekterdiń mólsherin anyqtaıtyn názik tarazysy da bolǵan. Dári - dármekter daıyndaý barysynda Yrǵyzekeń jylqynyń qyly men túıeniń shýdasyn, taramysty da paıdalanypty.
Ataqty Yrǵyzbaı emshi shıpaly ósimdikterdiń gúlinen, japyraǵynan, tamyrynan dári - dármek jasaǵanda olardyń qandaı aýrýǵa qalaı qoldanǵanda em bolatynyn tabıǵı túısikpen bilip, damytqan. Emshiniń úıinen qysy - jazy kenekunjut, túımesheten, adyraspan, dolana, kókkekire, sýqalampyr, qarandyz, kıikot, shaıqýraı, tikenjıde, táýipdári, tomardári, qasqyrtamyr myńjapyraq, jaýshúmildik tárizdi ósimdikter úzilmegen. Ol ýly shóp - tamyrlardy asa saqtyqpen jińishke aýrýlarǵa, teri aýrýlaryna, kúıikke qoldana bilipti.
Respýblıka teretorıasynan 6000 - ǵa jýyq ósimdik túrlerin kezdestirýge bolady. Olardyń úrleriniń kóptigi jóninen Qazaqstan odaq kóleminde birinshi tur. Ósimdikter dúnıesiniń osyndaı moldyǵyna baılanysty olardyń ishindegi dárilik ósimdiktiń zertteýdiń mańyzdylyǵy aıtpasa da túsinikti.
Mal baǵýmen aqylym zamannan aınalysqan qazaq halqy shópteriń, jalpy ósimdikterdiń emdik, dárilik qasıetterin erteden bilgen. Sóıtip el arasynda aýrýǵa shaldyqqan adamdardy dárilik ósimdiktermen emdeý ilgeriden - aq keńinen taralǵan.
Ertede ómir súrgen ál - Farabı, Ábý Álı Ibn Sına, Barýnı ál - Djýrjanı jáne orta ǵasyrlarda ómir súrgen taǵy da basqa Shyǵys ǵalymdarynyń qazaq halyq medısınasynyń damýyna ásirese dárilik ósimdikterdi tanyp paıdalanýyna etken yqpaldary zor boldy. Ár oblystyń, aımaqtyń, halyq dárilik ósimdikterdiń ár túrli qasıetterin ózderinshe paıdalanýy da múmkin. Onyń da jóni bar. óıtkeni keıbir ósimdikterdiń birneshe túrli dárilik qasıetteri bar.
Aıýbulaq – bıiktigi 0, 4 - 1, 2 sm, qalyn qabyǵy túktenip turatyn eki jyldyq ósimdik. Japyraǵy uzynsha, kezektesip ornalasqan. Gúli ashyq sary tústi, ósimdik sabaǵynyń basynda masaq tárizdene ornalasqan, maýsym - tamyz aılarynda gúldeıdi.
Elimizdiń Evropalyq bóliginde ortalyq jáne Ońtústik aýdandarynda, kóbinese shabyndyq, toǵaıly qumdy jerlerde ósedi.
Altyn tamyr – iri ári jýan tamyry bar, kóp jyldyq, shóp tektes ósimdik. Keıbir tamyrynyń salmaǵy 900g deıin jetedi. Tamyrynyń syrt jaǵy altyn tústes sary da, ishki jaǵy aq tústi. Kepken kezde tamyrynyń synǵan jeri ashyq qyzyl tústes bolady. Sary tústi gúlderi ósimdikterdiń joǵary jaǵynda shoǵyrlanyp turady. Maýsym - shilde aılarynda gúldeıdi.
Shashyratqy – bıiktigi 1, 5 metrge deıin jetetin, shóp tektes ósimdik. Tamyry - jýan, uzyndyǵy 1metrden asady. Gúlderi kógildir tústi, japyraqtarynyń arasynda 2-3-ten ornalasqan. Shilde - qyrkúıek aılarynda gúldeıdi. Qazaqstannyń Ońtústik Batysynda kóptep taraǵan.
Jalbyz – bıiktigi 20 - 60santımetrdeı, tik ósetin tórt qyrly sabaǵy bar kópjyldyq ósimdik. Tamyry kólbeı taramdalyp, uzyn bolyp ósedi. Gúlderi ýaq, qyzyl jasyl tústi, bári jınalyp masaq tárizdi sabaq barysynda ornalasqan. Maýsym aıynda qyrkúıekke deıin gúldeıdi. Elimizde Ýkraına, Moldova, Krasnodar ólkesinde Qıyr Shyǵys, Belarýsıa, Prıbaltıka, Qazaqstanda ósedi.
Jantaq – tikenekti kópjyldyq dárilik shóp ósimdigi. Sabaqtarynda kezektese ornalasqan tikenekteri bar. Sol tikenekteri túbinde kishkene japyraqtary ornalasqan. Ýaq, qyzyl tústi gúlderi bolady. Mamyr aıynda jáne tamyzda gúldeıdi. Elimizdiń barlyq Ońtústik aýdandarynda, Orta Azıa, Kavkaz. Negizinen dalada, qurǵaqshylyq aımaqta ósedi. Jantaqtyń jas shóbinde, ásirese S vıtamıni óte kóp bolady. Dárilikke jantaqtyń shóbi jáne tamyry paıdaly.
Tasshóp – bıiktigi 3 - 10 santımetr dárilik shóp. Sabaǵy qysqa túkter basqan, jer betinde jabysa ósedi. Japyraqtary qarama - qarsy ornalasqan ýaq, uzyndyǵy 15mm, eni 7mm, hosh ıisti. Gúlderi qyzǵylt tústi, shashyrańqy gúl shoǵyn quraıdy. Mamyr qyrkúıek aılarynda gúldeıdi. Elimizdiń barlyq jerinde taralǵan. Qumdy, qaraǵaı, toǵaıly jerlerde ósedi. Dárilikke shóbin paıdalanady. Onda efır maıy, S vıtamıni emdik zattary bar.
Búldirgen – tamyrlanyp jaıyla ósetin kópjyldyq ósimdik. Gúlderi iri, aq tústi. Jemisi ashyq qyzyl tústi, ádemi ıisti bolady. Mamyr - shilde aılarynda gúldeıdi. Jemisteri maýsym - shilde aılarynda pisedi. Elimizdiń barlyq jerlerinde taralǵan ylǵal jetkilikti toǵaıly jerlerde ósedi. Dárilik maqsatta búldirgenniń japyraǵy jemisi paıdalanady.
Baqbaq – bıiktigi 5 santımetr syndyrǵanda sút sıaqty aq tústi. Latek sóli shyǵatyn kópjyldyq shóp. Japyraǵy uzynsha keledi, gúli ashyq sary tústi. Sáýir - qyrkúıek aılarynda gúldeıdi. Elimizdiń soltústiginde Ylǵaldy shóp shabyndyq jerlerde, ashyq alandarda, taý bólikterinde ózen jaǵalaýlarynda ósedi.
You Might Also Like
