InfoHub Logo

Taqyryby: Qyran qus ne almaıdy salsa baptap
Maqsaty: Qyran qustarmen tanystyrý, jyrtqysh qustardyń tabıǵatqa tıgizetin paıdasy týraly, qusbeginiń qyran qustardy qalaı baýlıtynyn, qusbegige qajet quraldar týraly túsindirý.
Tárbıeliligi: Qyran qustardy qorǵaýǵa, ásemdilikke baýlý.
Damytýshylyǵy: Qyran qustar týraly mol maǵlumat berý, dúnıe tanymyn keńeıtý.
Shyǵarmashylyǵy: Sózjumbaq sheshý arqyly qyran qustar ereksheligin, qyrandy baýlýshy adamdy tabý.
Kórnekiligi: qusbegi men oǵan qajetti qural - jabdyqtar sýreti, qustarǵa baılanysty maqal - mátelder qoldanylady.

Barysy:
Muǵalim:
Qusbegilik ulttyq sporttyń erekshe damyǵan túri. Kóp elde kezdespeıtin qusbegilik, kezdesse mardymsyz damyǵan qusbegilik óneri qazaq dalasynda ǵasyrlar boıy qalyptasqan. Qus salyp ań aýlaý osydan 7 ǵasyr buryn qanat jaıǵan.
Qusbegilik týraly qysqasha sıpattama berilgennen keıin oqýshylar kezek - kezek taqtaǵa shyǵyp, ózi biletin qus sýretin kórsetip ol jaıly áńgimelep beredi.
Bizdiń elimizde búrkittiń 7 túri mekendeıdi. Olardyń arasyndaǵy eń bir ǵajaby – qyran búrkiti. Ol qasqyrdy da alatyn óte kúshti, iri deneli alyp qus. Búrkit bıik taýlar shyńdary men jar tastaryn mekendeıdi. Keıde ormandarda da kezdesedi. Búrkit óte saq, adam kózine shaldyǵa bermeıdi. Qanat qulashy 2 metrge deıin jetedi.

Halqymyz qansonardy erekshe qadirlegen. Shytyrlaǵan aıazda qyzara bórtip, taza aýany erkin jutyp, at ústinde júrýdiń ózi qandaı ǵanıbet! Salaýatty ómir saltynyń dalada ekenin túsinsek jalqaýlyqtan tapqan syrqattarymyzdan aıyrylar edik.
Ár adamǵa óz eliniń ań - qustary asa qym bat. Qazaq qalqy qyran qustary kıeli dep kóp aýlap ustamaıdy. Olardy qorǵaıdy. Qyran qustar ǵalymdardyń baqylaýynsha 100 jylǵa deıin ómir súredi. Qazaq qusbegileri búrkit jasyn bylaısha esepteıdi.
1. jasynda – balapan
2. jasynda – qan túbit
3. jasynda – tirnek
4. jasynda – tas túlek
5. jasynda – muz balaq
6. jasynda – kók túbit
7. jasynda – qana
8. jasynda – Jana
9. jasynda – maı túbit
10. jasynda – barqyn
11. jasynda – barshyn
12. jasynda – shógel

Aqyn – jazýshylardyń qusbegilik týraly aıtqan ónegeli sózderi qanshama deseńshi!
Uly Abaıdyń «Qan sonarda búrkitshi shyǵady ańǵa» degen óleńinde qyran búrkitiń qaısarlyǵy, ómirdegi eń qý túlkiniń ózi onyń ýysynan qutyla almaıtyndyǵy sóz bolady. Óleńnen úzindi oqylady.
Qansonarda búrkitshi shyǵady ańǵa
Tastan túlki tabylar ańdyǵanda
Jaqsy at pen tatý joldas – bir ǵanıbet
Yńǵaıly yqsham kıim ańshy adamǵa
Salań etip jolyqsa qaıtqan izi
Saǵadan sympyń qaǵyp iz shalǵanda
Búrkitshi taý basynda qaǵýshy oıda
İzdiń betin túzetip ańdaǵanda
Tomaǵasyn tartqanda bir qyrynan
Qyran qus kózi kórip samǵaǵanda
Tómen ushsam túlki órlep qutylar dep
Qandykóz qaıqań qaǵyp shyqsa aspanǵa
Kóre tura qalady qashqan túlki
Qutylmasyn bilgen soń qur qashqanǵa
Aýzyn ashyp, qonaqtap tisin qaırap
Olda talas qylady shybyn janǵa
Sózjumbaq sheshý: «Qansonar»
Q
A
N
S
O
N
A
R
1) Mahabbat sımvoly ……(aqqý)
2) Quıryǵy asha qus (Qarlyǵash )
3) Baqyt qusy (Kógershin)
4) Jyltyrǵa úıir qus (saýysqan )
5) Orman emshisi (Toqyldaq )
7) Jyrtqysh qus (Lashyn)
8) Qystap qalatyn qus (Qarǵa)
9) Qyran qus (Qyrǵı )

Qansonardyń qadirin bilgen kıeli qazaq halqy el aýzynda qyran qus, saıatshylyq, ańshylyq týraly maqal – mátel qaldyrǵan.
1. Qaraqus qaıyrǵanmen búrkit bolmas
2. Qyran qus qısyq ushyp, túzý iler
3. Myltyǵynyń kúmisin aıtpa, tıisin aıt
4. Saıatshylyq sabyrlyǵa jarasar
5. Sonarshy aqpandy súıer

Vıktorınalyq suraqtar qoıylady.
• Qandaı qyran qustar bar?
• Qusbegi degen kim?
• Qusbegige qandaı qural - jabdyqtar kerek?
• Eń úlken qyran qaı qus?
• Onyń qanat qulashy qansha?
• Búrkit qansha jyl jasaıdy?
• Búrkittiń balasyn ne dep ataıdy?
• Balalarǵa baýlytyp, qusqa saldyratyn qus?
• Qasqyrdy da alatyn óte kúshti alyp qus?

Alyp qyran qustardy baýlyp, ańǵa salatyn, taǵyny baptap, taǵy aldyratyn adamdy qusbegi dep ataıdy. Qusbegi qyran qusty tanyp, tańdaı biletin adam. Onyń baýlıtyn qustarynyń eń alyby – búrkit. Sodan soń tuıǵyn, qarshyǵa, lashyn, ıtelgi, suńqar, qyrǵı, bóktergi. Qusbegige qyrandy baýlý úshin mynadaı qural jabdyqtar kerek.

Tuǵyn – qusty qondyryp qoıatyn oryn, jabdyq. ol kóshpeli turmysqa laıyqty aǵashtan jasalady.
Yrǵaq – túzden túske asaý qustyń aptyǵyn basyp, birshama yryqqa kóndirýge arnalǵan ornyqsyz, yrǵaqty tugyr.

Bıolaı – búrkitshiniń oń qolyna kıetin qolǵaby. Ol búrkitti qolǵa qondyrǵanda, alyp júrgende búrkit tuıaǵy qoldy zaqymdamaýy úshin jasalǵan.
Tomaǵa – búrkittiń eki kózin sańylaýsyz jaýyp turatyn bas kıim.
Sopyaıaq – aǵashtan jasalǵan búrkitke jem beretin ydys.
Baldaq - qusty at ústinde alyp júrýge arnalǵan, qus salmaǵynan qoldyń talmaýy úshin oń qoldyń bilegin súıep otyratyn, ashasynda jumsaq tirenishi bar tireý.
Ańǵa túsý – qyrannyń ushý mánerindegi eń kúrdeli, eń qıyn, eń susty áreketi. búrkittiń 4 saýsaǵy bar. 1 - tegeýrin, 2 - jembasar, 3 - syǵys, 4 - sheńgel.

Qusbegi qyrandy negizinen 2 túrli ádispen ustaıdy: birinshi – qanaty qatpaǵan sary aýyz balapan kezinde uıadan alady. Ekinshi – tuz taǵysyn tormen ustatý. Balapandy úıge ákelgennen keıin baýlı bastaıdy. Qusbegi ony sylyp – sıpap, mápelep, ózine úıir qylady. Týrap sýǵa salyp, qanyt búrkip qolmen et tarttyrady, balaq baý taǵyp, tomaǵa kıgizedi. Odan soń 3 - 4 qadam jerge baryp aıaqbaýdan tartyp bıalaıdy «kál», «kál» dep shaqyrady. Osydan keıin baýlyǵany qyran bolsa, túlki nemese qoıan terisine saban toltyryp, syrtyna et qystyryp, ony uzyn jipke baılap, súırep qashady da búrkitti soǵan túsiredi. Ony «dombaı tastaý», «shyrǵa tartý» deıdi. Ary qaraı balapandy tiri ańǵa túsiredi.

Qustyń tilin tabý – onyń babyn tabý degen sóz. Baby kelgen qyran ǵana ań – qusqa túse alady. Keıde tor tuzaq quryp iri qusty ustaıdy. Al asaý áli semiz túz taǵysyn qolǵa úıretý, bapqa keltirý degenniń mashaqaty mol jumys. Ol alǵashqyda qondyrǵan jerge otyrmaı, qanatymen jer sabalap týlaıdy, jer baýyrlap jatyp alady. Sóıtse de aıaq baý taǵyp, tomaǵa kıgizip, yrǵaqqa otyrǵyzady.

Yrǵaq – bostaý kerilgen arqan nemese eki basy jipke baılanǵan jińishkeleý aspa aǵash. Ol búrkittiń otyrýyna óte jaısyz. yrǵalǵysh keledi. Osy yrǵaqqa otyrǵyzylǵan búrkit odan qulamaýǵa tyrysyp, áýrelenedi Onyń ústine qusbegi ádeıi birdeńelerdi dańǵyrlatyp, balalardy shýlatyp degendeı qustyń kóz shyrymyn aldyrmaı sharshatady. Osylaı ábden qaljyrap, ashyqqan túz taǵysy endi yrǵaqqa kónip, jem tartady.

Qorytyndy: Qusbegilik ónerdi urpaqtan – urpaqqa jetkizý mindetimiz.
Saıatshylyq – naǵyz damytatyn kásip. Oǵan jastardy tarta bilý – aǵa urpaq paryzy.