Qazaqtyń dástúrli úı kásipshiligi men qolóneri
Qyzylorda qalasy
№197 qazaq orta mektebiniń tehnologıa pániniń muǵalimi:
Aljanova Roza Zeınýllaevna
Sabaqtyq taqyryby: Qazaqtyń dástúrli úı kásipshiligi men qolóneri
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: oqýshylarǵa qazaqtyń dástúrli úı kásipshiligimen qolóneri týraly tolyq maǵlumat berý
Damytýshylyq: teorıalyq bilimderin saramandyq jumysta paıdalana bilý, oqýshylardy óz betinshe izdenýge daǵdylandyrý, olardyń oı-órisin damytý;
Tárbıelik: oqýshylardy osy óner túrimen qyzyqtyrý, uqyptylyqqa, eńbeksúıgishtikke, sulýlyqty qabyldaý sezimin oıatý, estetıkalyq talǵamdylyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, suraq-jaýap, óz betinshe saramandyq jumys.
Sabaqtyq kórnekiligi: Daıyn sýret túrleri.
Pánaralyq baılanys: syzý, beıneleý óneri, tarıh.
I. Uıymdastyrý kezeńi:
• Oqýshylarmen sálemdesemin;
• Oqýshylardy túgendeımin;
• Oqýshylardyń qural – jabdyqtaryn túgendeý;
• Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdartý.
II. Úı tapsyrmasyn tekserý.
Ótken taqyrypty qaıtalaı otyryp, oqýshylarǵa taqyryp boıynsha suraqtar qoıý.
III. Jańa sabaq.
Qazaq qoǵamyndaǵy óndiristiń taǵy bir túri — úı kásipshiligi. Úı kásipshiliginiń negizgi qyzmeti sharýashylyqty qajetti qural-jabdyqtarmen, turmysqa qajetti zattarmen qamtamasyz etý. Qazaq qoǵamynyń sharýashylyǵy men kásipshiligi, negizinen, tabıǵı boldy. Iaǵnı, sharýashylyqtan alynatyn ónim de, kásipshilik arqyly óndiriletin qural-saıman, turmys jabdyǵy, qolóner týyndylary da, negizinen, qaýymnyń óz qajeti úshin shyǵaryldy. Sondyqtan da Qazaqstan Reseı quramynda kapıtalısik qarym-qatynasqa, taýarly óndiris júıesine kirgenge deıin qazaq qaýymynyń sharýashylyǵy tabıǵı boldy, al kásipshiligi úlken óndiristik, taýarlyq maqsatqa qurylmaı, negizinen, aýyl-úı, qaýymdastar suranysyn óteýge baǵyttaldy. Kásipshiliktiń bul deńgeıdegi túri úı kásipshiligi dep ataldy. Qazaq ustalarynyń, zergerleriniń qolynan shyqqan zattar eshbir eldiń óndiristik deńgeıde uıymdastyrylǵan qolóner zattarynan kem bolmaǵan. Kóshpeli turmysqa yńǵaılanyp jasalǵan túrki-monǵol halyqtarynyń, qazaqtyń kıiz úıi óziniń sáýlettik, qurylymdyq, ishki-syrtqy jabdyqtary jaǵynan adamzat balasy aqyl-oıynyń, óneriniń eń bir shyrqaý shegi bolyp tabylady.
Júnnen jasalatyn buıymdar
Túlki júni
Maldyń júni qazaq turmysynda keńinen qoldanyldy. Onyń ishinde qoı jáne túıe júnderi erekshe oryn aldy.
Kıiz basý
Kıiz basýǵa qoıdyń kúzde qyrqyp alynǵan kúzem júnin paıdalanǵan. Aldymen, kıizge arnalǵan júndi tazalaıdy. Ol úshin júndi týlaqqa salyp, sabaý aǵashpen týlaqtyń jan-jaǵynan otyryp alyp sabaǵan. Sonda jún shań-tozańnan, shóp-shalamnan arylady jáne uıysy jazylady. Týlaq degenimiz — sıyrdyń ılenbegen, kerip keptirgen qatty terisi. Al sabaýdy butaqsyz túzý taldan, jyńǵyldan, tobylǵydan jasaǵan. Jún sabaý, ádette, oıyn-saýyqpen ótedi. Jún sabalyp bolǵan soń «týlaq shashý» degen yrym jasalady.
Qazaqta oıýly kıizdi tekemet, syrmaq dep ekige bóledi. Tekemettiń jaı kıizden aıyrmashylyǵy bir tústi (aq nemese qara) júndi shıge tósegen soń betine boıaǵan júnnen oıý salady.
Qazaq kıizdi úıdiń jabýlary úshin, jerge salý úshin, tusqa ilýi úshin jasaǵan. Tusqa ilinetin órnektelip juqalaý qylyp jasalǵan kıizdi túskıiz dep ataǵan. Kıizden budan basqa da turmystyq zattar kıiz kebenek, kıiz qalpaq, baıpaq, keseqap, sháınekqap, kirqap, sandyqqap, jer jastyq, asmaldyq (túıeniń jabýy), toqym, jabý, t.b. istegen.
Kilem toqý
Qazaq áıelderiniń qolóneriniń bir túri — kilem toqý. Kilemniń eki túri — túkti kilem jáne taqyr kilem bolady. Túkti kilem kóbinese ońtústik aımaqtarda taralsa, soltústik óńir, negizinen, taqyr kilem toqyǵan.
Shı, órmek toqý
Qazaqta erte zamannan-aq shı toqý óneri qalyptasqan. Shıdi kerege syrtyna tutý úshin, úıdiń aıaq-tabaq, saba turatyn bóligin qorshap qoıý úshin, kıiz úıdiń esigine ustaý úshin jáne tósenish retinde kıizdiń astyna da tósegen, kıiz basý úshin de, qurt jaıý úshin de paıdalanǵan. Tutylatyn shıge boıalǵan jún orap, órnektep bezendirgen. Muny «shym shı» dep ataǵan. Qazaqtyń úı kásipshiliginde órmek toqý keń taralǵan. Órmek arqyly baý-basqurlar, alasha toqylady.
Arqan, jip, baýlar, negizinen, tútip, shúıkelep, esip, buraý arqyly, keıde jipten órý, toqý tásilderimen jasalady. Bul zattarǵa kóbine shet-pushpaq óli júnder, jabaǵy jún, jylqy qyly, túıe júni paıdalanylady. Arqan, jip esilý tásiline qaraı eki túrge bólinedi. Esip jasalatyn jipter — arqan, jeli, noqta, quryqbaý, buıda, shylbyr, tizgin, t.b. Toqyp jáne órip jasalatyn jipter — basqur, tańǵysh, týyrlyq baý, jel baý, teń tańǵysh, qur jip, qulyn noqta, nar noqta, t.b.
Arqannyń túrleri - arqan, qosaq arqan, súıretpe arqan, jel arqan, tartý arqan, mataý arqan, at arqan, beldeý arqan, shom arqan, qom arqan, teń arqan, jeli arqan.
Teri óńdeý
Mal terisi qazaq turmysynda óte keń qoldanylǵan shıkizat. Árbir iske ár túrli teriler paıdalanylǵan. Sheberler onyń árqaısysyna ózinshe ataý bergen. Mysaly, qara mal terilerin sıyr terisi, ógiz terisi, taıynsha terisi, buzaý terisi dep tórtke bólgen. Ár teriniń ón boıyndaǵy jekelegen bólikteriniń de ataýy bolǵan — jondyq, qabyrǵalyq, úıek bas teri, pushpaq, moıyn terileri. Jylqy terisin — bıe terisi, jabaǵy jáne qulyn terisi dep úshke bólgen. Túıe terisin atan terisi, bota terisi dep ekige bólgen. Atan terisi, ógiz terisi jáne olardyń jondyqtary qazaq qolónerinde óte keń qoldanylǵan.
Teri ıleý
Qazaq terini kóbine ılep paıdalanǵan. Ilenbegen iri qara maldyń terisin shylǵı teri, shylǵı qaıys dep ataǵan. Ilenbegen júndi terilerden týlaq, taıteri, bóstek, tulyp, qaýǵa, mes, dorba, sharqaı, t.b. zattar jasaǵan. Mal terisin malma ádisimen ılegen. Malma degenimiz — úlken ydysqa ashytqy ashytyp, terini soǵan salyp ıleý. Boıalǵan terilerden ásem kıim, turmysta tutynatyn ádemi zattar jasalady.
Temir ustalyǵy
Qazaq ustalary temirdi, qalaıyny, qorǵasyndy, altyndy, kúmisti balqytýdy bildi, qalaıy men jezden, altyn men kúmisten qospa jasaı aldy. Metal qasıetterin jaqsy bilgen qazaq ustalary olardan quıý, soǵý, taptaý, qaqtaý jolymen, basyp órnek túsirý, zer salý, qaralaý, bezendirý (gravırovka) arqyly túrli qarý-jaraq, qural-saıman, áshekeı zattar jasady.
Zergerlik buıym
Bilezik, syrǵa, saqına, sholpy, t.b. áshekeı zattardy jasaýshy, altyn, kúmis, mysty jaratýshy temir ustalaryn zerger dep ataǵan.
Sholpy
Qazaq temir ustalarynyń sheberhanasy dúken dep ataldy. Ustalyq, zergerlik ónerdiń negizgi quraldary —kórik, tós, úlken, kishi balǵalar, qyshqash, tisteýik (kempiraýyz), keskish, teskish, t.b.
Kómeıdegi otty qozdyryp, onyń temperatýrasyn kóterý úshin oǵan astynan jel úrleýge kórik paıdalanylady.Kórik bet aǵash, orta aǵash, ortańǵy aǵashtan turady. Bettesken kórik aǵashtaryn tútikten basqa jerinen jel shyqpaıtyndaı etip terimen qaptaıdy. Kórikke túıeniń moıyn terisin, serke, qoı terisin ılep paıdalanady. Betki aǵashqa ornatylǵan taıaqshamen kórikti basqanda janǵan shoqqa aýa úrlenedi. Tós — qyzdyrylǵan temirdi ústine qoıyp soǵýǵa arnalǵan tórtburyshty shombal temir. Onyń bir jaq basy súıir bolady. Tós dóńbek aǵashqa ornatylady. Qyshqash — qyzǵan temirdi otqa tosyp, ottan alyp, sodan soń tóske ustaýǵa arnalǵan uzyn sapty ımek basty (qus tumsyq) qysqysh qural. Bul negizgi quraldarmen qosa zergerler sym tartqysh, iskenje, jylankóz, jorǵa biz, t.b. paıdalanǵan.
Qazaq temir ustalarynyń sheberhanasy dúken dep ataldy. Ustalyq, zergerlik ónerdiń negizgi quraldary —kórik, tós, úlken, kishi balǵalar, qyshqash, tisteýik (kempiraýyz), keskish, teskish, t.b.
Kómeıdegi otty qozdyryp, onyń temperatýrasyn kóterý úshin oǵan astynan jel úrleýge kórik paıdalanylady.Kórik bet aǵash, orta aǵash, ortańǵy aǵashtan turady. Bettesken kórik aǵashtaryn tútikten basqa jerinen jel shyqpaıtyndaı etip terimen qaptaıdy. Kórikke túıeniń moıyn terisin, serke, qoı terisin ılep paıdalanady. Betki aǵashqa ornatylǵan taıaqshamen kórikti basqanda janǵan shoqqa aýa úrlenedi. Tós — qyzdyrylǵan temirdi ústine qoıyp soǵýǵa arnalǵan tórtburyshty shombal temir. Onyń bir jaq basy súıir bolady. Tós dóńbek aǵashqa ornatylady. Qyshqash — qyzǵan temirdi otqa tosyp, ottan alyp, sodan soń tóske ustaýǵa arnalǵan uzyn sapty ımek basty (qus tumsyq) qysqysh qural. Bul negizgi quraldarmen qosa zergerler sym tartqysh, iskenje, jylankóz, jorǵa biz, t.b. paıdalanǵan.
Qazaq temir ustasynyń Qazaq ustalary dúkenin, kórigin qasterlep, dúken jyn-shaıtan jolamaıtyn qasıetti oryn dep qaraǵan. qylysh, qanjar, naıza ushy, aıbalta sıaqty qarý-jaraq, kúrek, ketpen, shalǵy, oraq, soqanyń tisin, aýyzdyq, úzeńgi, shider, taǵa, pyshaq, báki sıaqty qural-saımandar, al zergerler bilezik, syrǵa, saqına, sholpy, er-turman áshekeılerin, t.b. jasaǵan.
Aǵash ustalyǵy
Sandyq
Qazaq turmysynda erteden-aq aǵash ustalyǵy jaqsy damyǵan. Aǵash ustalary kıiz úıdiń súıegin, arba, qaıqybas tósek, kebeje, júkaıaq, sandyq, ústel jasaǵan. Er qosatyn ershiler de aǵash ustasy bolyp sanalady. Sonymen qatar aǵash sheberleri turmysqa qajetti astaý, aǵash tabaq, tegene, ojaý, aǵash shelek, kónek, pispek, kúbi, saptyaıaq, t.b. zattar jasaǵan.
Aǵash ustalyǵyna paıdalanylatyn negizgi quraldar: balta, shot, balǵa, qashaý, úski, burǵy.
Qazaq aǵash óneriniń eń bir keń taraǵan túri — ershilik óneri. Erge qaıyń, úıeńki, qara moıyl sıaqty myqty aǵashtardy tańdaǵan. Bul aǵashtardyń túbiri (tomary) qatty bolady. Erge arnalyp qıylǵan aǵash muqıat keptiriledi. Qazaq eri, ádette, bes bólikten turady aldyńǵy qasy, artqy qasy, eki qaptal aǵashtary jáne beldik aǵashy (bel aǵash)
Sabaqty qorytyndylaý
Oqýshylar búgin biz Qazaqtyń dástúrli úı kásipshiligi men qolóneri týraly tolyq maǵlumat aldyq. Sonymen
• Sandyq degenimiz ne?
• Sholpy neshe túrge bólinedi?
• Zergerlik buıymdardy atańdar?
• Kilemde qandaı sýretter basym?
• Kilemniń neshe túri bar?
VI. Oqýshy bilimin baǵalaý.
VII. Úı tapsyrmasy. Oqyp kelý.
№197 qazaq orta mektebiniń tehnologıa pániniń muǵalimi:
Aljanova Roza Zeınýllaevna
Sabaqtyq taqyryby: Qazaqtyń dástúrli úı kásipshiligi men qolóneri
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: oqýshylarǵa qazaqtyń dástúrli úı kásipshiligimen qolóneri týraly tolyq maǵlumat berý
Damytýshylyq: teorıalyq bilimderin saramandyq jumysta paıdalana bilý, oqýshylardy óz betinshe izdenýge daǵdylandyrý, olardyń oı-órisin damytý;
Tárbıelik: oqýshylardy osy óner túrimen qyzyqtyrý, uqyptylyqqa, eńbeksúıgishtikke, sulýlyqty qabyldaý sezimin oıatý, estetıkalyq talǵamdylyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: aralas
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, suraq-jaýap, óz betinshe saramandyq jumys.
Sabaqtyq kórnekiligi: Daıyn sýret túrleri.
Pánaralyq baılanys: syzý, beıneleý óneri, tarıh.
I. Uıymdastyrý kezeńi:
• Oqýshylarmen sálemdesemin;
• Oqýshylardy túgendeımin;
• Oqýshylardyń qural – jabdyqtaryn túgendeý;
• Oqýshylardyń zeıinderin sabaqqa aýdartý.
II. Úı tapsyrmasyn tekserý.
Ótken taqyrypty qaıtalaı otyryp, oqýshylarǵa taqyryp boıynsha suraqtar qoıý.
III. Jańa sabaq.
Qazaq qoǵamyndaǵy óndiristiń taǵy bir túri — úı kásipshiligi. Úı kásipshiliginiń negizgi qyzmeti sharýashylyqty qajetti qural-jabdyqtarmen, turmysqa qajetti zattarmen qamtamasyz etý. Qazaq qoǵamynyń sharýashylyǵy men kásipshiligi, negizinen, tabıǵı boldy. Iaǵnı, sharýashylyqtan alynatyn ónim de, kásipshilik arqyly óndiriletin qural-saıman, turmys jabdyǵy, qolóner týyndylary da, negizinen, qaýymnyń óz qajeti úshin shyǵaryldy. Sondyqtan da Qazaqstan Reseı quramynda kapıtalısik qarym-qatynasqa, taýarly óndiris júıesine kirgenge deıin qazaq qaýymynyń sharýashylyǵy tabıǵı boldy, al kásipshiligi úlken óndiristik, taýarlyq maqsatqa qurylmaı, negizinen, aýyl-úı, qaýymdastar suranysyn óteýge baǵyttaldy. Kásipshiliktiń bul deńgeıdegi túri úı kásipshiligi dep ataldy. Qazaq ustalarynyń, zergerleriniń qolynan shyqqan zattar eshbir eldiń óndiristik deńgeıde uıymdastyrylǵan qolóner zattarynan kem bolmaǵan. Kóshpeli turmysqa yńǵaılanyp jasalǵan túrki-monǵol halyqtarynyń, qazaqtyń kıiz úıi óziniń sáýlettik, qurylymdyq, ishki-syrtqy jabdyqtary jaǵynan adamzat balasy aqyl-oıynyń, óneriniń eń bir shyrqaý shegi bolyp tabylady.
Júnnen jasalatyn buıymdar
Túlki júni
Maldyń júni qazaq turmysynda keńinen qoldanyldy. Onyń ishinde qoı jáne túıe júnderi erekshe oryn aldy.
Kıiz basý
Kıiz basýǵa qoıdyń kúzde qyrqyp alynǵan kúzem júnin paıdalanǵan. Aldymen, kıizge arnalǵan júndi tazalaıdy. Ol úshin júndi týlaqqa salyp, sabaý aǵashpen týlaqtyń jan-jaǵynan otyryp alyp sabaǵan. Sonda jún shań-tozańnan, shóp-shalamnan arylady jáne uıysy jazylady. Týlaq degenimiz — sıyrdyń ılenbegen, kerip keptirgen qatty terisi. Al sabaýdy butaqsyz túzý taldan, jyńǵyldan, tobylǵydan jasaǵan. Jún sabaý, ádette, oıyn-saýyqpen ótedi. Jún sabalyp bolǵan soń «týlaq shashý» degen yrym jasalady.
Qazaqta oıýly kıizdi tekemet, syrmaq dep ekige bóledi. Tekemettiń jaı kıizden aıyrmashylyǵy bir tústi (aq nemese qara) júndi shıge tósegen soń betine boıaǵan júnnen oıý salady.
Qazaq kıizdi úıdiń jabýlary úshin, jerge salý úshin, tusqa ilýi úshin jasaǵan. Tusqa ilinetin órnektelip juqalaý qylyp jasalǵan kıizdi túskıiz dep ataǵan. Kıizden budan basqa da turmystyq zattar kıiz kebenek, kıiz qalpaq, baıpaq, keseqap, sháınekqap, kirqap, sandyqqap, jer jastyq, asmaldyq (túıeniń jabýy), toqym, jabý, t.b. istegen.
Kilem toqý
Qazaq áıelderiniń qolóneriniń bir túri — kilem toqý. Kilemniń eki túri — túkti kilem jáne taqyr kilem bolady. Túkti kilem kóbinese ońtústik aımaqtarda taralsa, soltústik óńir, negizinen, taqyr kilem toqyǵan.
Shı, órmek toqý
Qazaqta erte zamannan-aq shı toqý óneri qalyptasqan. Shıdi kerege syrtyna tutý úshin, úıdiń aıaq-tabaq, saba turatyn bóligin qorshap qoıý úshin, kıiz úıdiń esigine ustaý úshin jáne tósenish retinde kıizdiń astyna da tósegen, kıiz basý úshin de, qurt jaıý úshin de paıdalanǵan. Tutylatyn shıge boıalǵan jún orap, órnektep bezendirgen. Muny «shym shı» dep ataǵan. Qazaqtyń úı kásipshiliginde órmek toqý keń taralǵan. Órmek arqyly baý-basqurlar, alasha toqylady.
Arqan, jip, baýlar, negizinen, tútip, shúıkelep, esip, buraý arqyly, keıde jipten órý, toqý tásilderimen jasalady. Bul zattarǵa kóbine shet-pushpaq óli júnder, jabaǵy jún, jylqy qyly, túıe júni paıdalanylady. Arqan, jip esilý tásiline qaraı eki túrge bólinedi. Esip jasalatyn jipter — arqan, jeli, noqta, quryqbaý, buıda, shylbyr, tizgin, t.b. Toqyp jáne órip jasalatyn jipter — basqur, tańǵysh, týyrlyq baý, jel baý, teń tańǵysh, qur jip, qulyn noqta, nar noqta, t.b.
Arqannyń túrleri - arqan, qosaq arqan, súıretpe arqan, jel arqan, tartý arqan, mataý arqan, at arqan, beldeý arqan, shom arqan, qom arqan, teń arqan, jeli arqan.
Teri óńdeý
Mal terisi qazaq turmysynda óte keń qoldanylǵan shıkizat. Árbir iske ár túrli teriler paıdalanylǵan. Sheberler onyń árqaısysyna ózinshe ataý bergen. Mysaly, qara mal terilerin sıyr terisi, ógiz terisi, taıynsha terisi, buzaý terisi dep tórtke bólgen. Ár teriniń ón boıyndaǵy jekelegen bólikteriniń de ataýy bolǵan — jondyq, qabyrǵalyq, úıek bas teri, pushpaq, moıyn terileri. Jylqy terisin — bıe terisi, jabaǵy jáne qulyn terisi dep úshke bólgen. Túıe terisin atan terisi, bota terisi dep ekige bólgen. Atan terisi, ógiz terisi jáne olardyń jondyqtary qazaq qolónerinde óte keń qoldanylǵan.
Teri ıleý
Qazaq terini kóbine ılep paıdalanǵan. Ilenbegen iri qara maldyń terisin shylǵı teri, shylǵı qaıys dep ataǵan. Ilenbegen júndi terilerden týlaq, taıteri, bóstek, tulyp, qaýǵa, mes, dorba, sharqaı, t.b. zattar jasaǵan. Mal terisin malma ádisimen ılegen. Malma degenimiz — úlken ydysqa ashytqy ashytyp, terini soǵan salyp ıleý. Boıalǵan terilerden ásem kıim, turmysta tutynatyn ádemi zattar jasalady.
Temir ustalyǵy
Qazaq ustalary temirdi, qalaıyny, qorǵasyndy, altyndy, kúmisti balqytýdy bildi, qalaıy men jezden, altyn men kúmisten qospa jasaı aldy. Metal qasıetterin jaqsy bilgen qazaq ustalary olardan quıý, soǵý, taptaý, qaqtaý jolymen, basyp órnek túsirý, zer salý, qaralaý, bezendirý (gravırovka) arqyly túrli qarý-jaraq, qural-saıman, áshekeı zattar jasady.
Zergerlik buıym
Bilezik, syrǵa, saqına, sholpy, t.b. áshekeı zattardy jasaýshy, altyn, kúmis, mysty jaratýshy temir ustalaryn zerger dep ataǵan.
Sholpy
Qazaq temir ustalarynyń sheberhanasy dúken dep ataldy. Ustalyq, zergerlik ónerdiń negizgi quraldary —kórik, tós, úlken, kishi balǵalar, qyshqash, tisteýik (kempiraýyz), keskish, teskish, t.b.
Kómeıdegi otty qozdyryp, onyń temperatýrasyn kóterý úshin oǵan astynan jel úrleýge kórik paıdalanylady.Kórik bet aǵash, orta aǵash, ortańǵy aǵashtan turady. Bettesken kórik aǵashtaryn tútikten basqa jerinen jel shyqpaıtyndaı etip terimen qaptaıdy. Kórikke túıeniń moıyn terisin, serke, qoı terisin ılep paıdalanady. Betki aǵashqa ornatylǵan taıaqshamen kórikti basqanda janǵan shoqqa aýa úrlenedi. Tós — qyzdyrylǵan temirdi ústine qoıyp soǵýǵa arnalǵan tórtburyshty shombal temir. Onyń bir jaq basy súıir bolady. Tós dóńbek aǵashqa ornatylady. Qyshqash — qyzǵan temirdi otqa tosyp, ottan alyp, sodan soń tóske ustaýǵa arnalǵan uzyn sapty ımek basty (qus tumsyq) qysqysh qural. Bul negizgi quraldarmen qosa zergerler sym tartqysh, iskenje, jylankóz, jorǵa biz, t.b. paıdalanǵan.
Qazaq temir ustalarynyń sheberhanasy dúken dep ataldy. Ustalyq, zergerlik ónerdiń negizgi quraldary —kórik, tós, úlken, kishi balǵalar, qyshqash, tisteýik (kempiraýyz), keskish, teskish, t.b.
Kómeıdegi otty qozdyryp, onyń temperatýrasyn kóterý úshin oǵan astynan jel úrleýge kórik paıdalanylady.Kórik bet aǵash, orta aǵash, ortańǵy aǵashtan turady. Bettesken kórik aǵashtaryn tútikten basqa jerinen jel shyqpaıtyndaı etip terimen qaptaıdy. Kórikke túıeniń moıyn terisin, serke, qoı terisin ılep paıdalanady. Betki aǵashqa ornatylǵan taıaqshamen kórikti basqanda janǵan shoqqa aýa úrlenedi. Tós — qyzdyrylǵan temirdi ústine qoıyp soǵýǵa arnalǵan tórtburyshty shombal temir. Onyń bir jaq basy súıir bolady. Tós dóńbek aǵashqa ornatylady. Qyshqash — qyzǵan temirdi otqa tosyp, ottan alyp, sodan soń tóske ustaýǵa arnalǵan uzyn sapty ımek basty (qus tumsyq) qysqysh qural. Bul negizgi quraldarmen qosa zergerler sym tartqysh, iskenje, jylankóz, jorǵa biz, t.b. paıdalanǵan.
Qazaq temir ustasynyń Qazaq ustalary dúkenin, kórigin qasterlep, dúken jyn-shaıtan jolamaıtyn qasıetti oryn dep qaraǵan. qylysh, qanjar, naıza ushy, aıbalta sıaqty qarý-jaraq, kúrek, ketpen, shalǵy, oraq, soqanyń tisin, aýyzdyq, úzeńgi, shider, taǵa, pyshaq, báki sıaqty qural-saımandar, al zergerler bilezik, syrǵa, saqına, sholpy, er-turman áshekeılerin, t.b. jasaǵan.
Aǵash ustalyǵy
Sandyq
Qazaq turmysynda erteden-aq aǵash ustalyǵy jaqsy damyǵan. Aǵash ustalary kıiz úıdiń súıegin, arba, qaıqybas tósek, kebeje, júkaıaq, sandyq, ústel jasaǵan. Er qosatyn ershiler de aǵash ustasy bolyp sanalady. Sonymen qatar aǵash sheberleri turmysqa qajetti astaý, aǵash tabaq, tegene, ojaý, aǵash shelek, kónek, pispek, kúbi, saptyaıaq, t.b. zattar jasaǵan.
Aǵash ustalyǵyna paıdalanylatyn negizgi quraldar: balta, shot, balǵa, qashaý, úski, burǵy.
Qazaq aǵash óneriniń eń bir keń taraǵan túri — ershilik óneri. Erge qaıyń, úıeńki, qara moıyl sıaqty myqty aǵashtardy tańdaǵan. Bul aǵashtardyń túbiri (tomary) qatty bolady. Erge arnalyp qıylǵan aǵash muqıat keptiriledi. Qazaq eri, ádette, bes bólikten turady aldyńǵy qasy, artqy qasy, eki qaptal aǵashtary jáne beldik aǵashy (bel aǵash)
Sabaqty qorytyndylaý
Oqýshylar búgin biz Qazaqtyń dástúrli úı kásipshiligi men qolóneri týraly tolyq maǵlumat aldyq. Sonymen
• Sandyq degenimiz ne?
• Sholpy neshe túrge bólinedi?
• Zergerlik buıymdardy atańdar?
• Kilemde qandaı sýretter basym?
• Kilemniń neshe túri bar?
VI. Oqýshy bilimin baǵalaý.
VII. Úı tapsyrmasy. Oqyp kelý.
You Might Also Like
-
№197 qazaq orta mektebiniń tehnologıa pániniń muǵalimi:
