InfoHub Logo

Kórkem ádebıet týraly sońǵy kezderde baspa júzinde túrlishe sózder jazylyp júr. Biraq jazýshylardyń kóbiniń sózderin qadalyp oqyp qaraǵanda, ádebıetke durys baǵa bere almaıtyndyǵy kórinedi. Árıne, ol tańqalarlyq is emes. Árkim ár nársege óz bazarynyń narqymen baǵa bermek. Turmystyń túrli júıesine, onyń ishinde ádebıetke, jalǵyz-aq Marks qaǵıdasyn, eńbekshi tap jolyn tutynǵan (proletarıat, jarly, kedeı, qara sharýanyń bárin bir sózben: eńbekshi tap deımin) adam ǵana durys baǵa bere alady.

Áıtpese kez kelgen, qolyna qalam alyp, sózderin eptep syrlaǵan bolyp jaza bergen kisi, turmystyń túrli túıinderin, onyń ishinde ádebıet túıinin durys sheshe almaıdy. Qazaqstandaǵy qazaqsha sóz jaza «bilemiz» deýshilerdiń kóbi «alash» aýrýly, neshe jyl «alash» aýrýy jaılaǵan adamdar. Ahmetter jáne olardyń erinderin jymyryp shyrt túkirgenderin bir «ádemi ónege» bilip júrgender, mundaı keseldi adamdar turmys júıelerine túsine almaıtyndyǵyn tarıhtyń ózi aıqyn kórsetken. Mine, bul kúngeshe, bizdiń ádebıet maıdanymyzda osyndaılardyń sany kóp bolyp keldi. Sońǵy kezdegi ádebıet týraly jazylǵan sózderdiń kóbin osyndaı «azamattar» jazyp keldi. Sondyqtan osyndaı eski keseldi adamdar ádebıet týraly syn jazǵanda «nege olaı jazǵan?» dep tańyrqaýǵa bolmaıdy. «Quzǵyn qarlyǵash bola ala ma?..» týraly sóz jazǵandardyń árqaısysynyń sózderin bólshektep tekserip kórermiz, ázir ádebıettiń jalpy jaıyn aıtaıyq.

Qazaq ádebıeti qalaı týyp, qalaı ósip, kimnen úlgi alyp keledi?

Qazaqqa hat úıretken — Mýhammed dinshileri, shetten kelgen musylman saýdagerler, noǵaı moldalar, ózbek ıshandar. Sondyqtan qazaqtyń kórkem jazba ádebıeti týǵanda, nusqasy sol úıretýshilerine taratýshy moldalardan, ıshandardan taraǵan «Sopy aldıar», «Sypatyń ǵajızın», «Hıkmet» tárizdi óleń-jyr kitaptar barlyq qazaq aýyldarynda áptıekten soń oqylatyn «úlgi», «ǵıbrat» kitaptary boldy.

Sanalyl qalqy ǵabyraý áplek,
Iaratty qaterıdan kaýhári pak,
Salaýat ıýny tugty muǵaplaq,
Jahana hukimi kórsetti mutallak.
«Segý býty dýranyń» sóz sypaty,
Sypat zaty emes durǵaıry zaty...»
«Bısmılla» den baıan ıláı hıkmát aıtyp,
Talbylarǵa dúrri gaýhar shashtyp mana,
Rıazatny qatyǵy tartyp, qanlar ıýtyp,
Món dápteri sáni sózin ashtym mana?!! —

degen ózbek ıshandardyń múrıti, moldalar úıretken jyrlar áli de jadymyzda.

Beri kele turmystyń ózgerýine qaraı, noǵaı halqy mádenıet retinde talpyna bastap, ulttyq sezimi zoraıdy... qazaq turmysynyń, Qazaq sharýasynyń da ózgerýine qaraı jáne 1905 jylǵy tóńkeris dúmpýimen qazaq ádebıeti de azdan bolsa da ulttyq rýhymen óse bastady. Úlgisi endi múlde noǵaı men orys ádebıeti boldy. Máselen Mirjaqyptyń «Oıan qazaǵyndaǵy» «Qazaqtyń qandaı edi maǵıshaty... maǵrıpaty, raqaty» degenderi, «ápendim» degenderi. Maǵjannyń «Sholpanyndaǵy» Toqaevty eliktep jazǵandary buǵan dálel. Árıne, qazaq orysqa baǵynǵan soń-aq ózbek, noǵaımen qatar, qazaq ádebıeti orys ádebıetinen de úlgi-nusqa ala bastaǵan, birte-birte orys mádenıeti qazaq halqyna jaıylǵan saıyn orys ádebıetinen úlgi alý kúsheıgen. Kele-kele orys úkimeti qazaqtyń turmys bıligin alyp, orys mádenıeti ústemdigin zoraıtyp, ózbek noǵaı moldalaryn tyqsyryp, Qazaq arasynan taıdyra bastaǵan. Orysqa aldymen janasqan qazaqtyń bıleri, aq súıek dúmdileri bolǵandyqtan, orys ádebıetinen eń aldymen Abaı tárizdiler nusqa alǵan, qazirgi qazaq ádebıetiniń úlgisi — orystiki.

Qazaq ádebıetinde qazir neshe saıası bet bar

Qazaq ádebıetiniń mańyzy qandaı ekenin bul jerde aıta bastasaq sóz sozylyp ketedi. Sózdi sozbaı, Qazaq ádebıetiniń saıası betteri nesheý ekenin aıtaıyn. Qazaq ádebıetinde qazir eki saıası aıqyn bet bar. Biri — baıshyl, ultshyl, biri — eńbekshil, tapshyl. Baıshyl, ultshyl betti ádebıetshiler, máselen: Ahmet, Mirjaqyp, Maǵjan, Álıhan jáne basqalar.

Eńbekshil, tapshyl betti ádebıetshiler, máselen: Raqmetjan, Sábıt, Beıimbet, Sabyr, Samat, synshy retinde: Ábdirahman, Qamza, Ǵabbas jáne basqalar.

Jáne ádebıettiń bul eki aıqyn betti jazýshylarynyń arasynda biren-saran shóre-shóre jazýshylar bar. Bularda aıqyn bet joq. Keıde o jaqqa, keıde bu jaqqa aýysyp júredi. Biraq bul azǵantaı shóre jazýshylar jyl sanap eńbekshi tap jaǵyna oıysyp keledi. Ásirese, osy kúni, ábden eńbekshi tap jolyna túsken, sheber aqyn Májıt. Árıne bular endi múlde eńbekshi tap jaǵyna aıqyndalyp shyqpaq. Eńbekshi tap ósigi, ekpindep kele jatqan tap. Ósip ekpindep kele jatqan jana kúsh talaıdy ertip, ilestirip áketpek, qazirgi qazaq ádebıetiniń eńbekshi tap betti jazýshylarynyń kóbi sondaı ilesip ketkenderden quralǵandar. Qazirgi eńbekshi tap betti jazýshylarymyzdyń biren-sarany ǵana oktábrdi jasasqandar, oktábrden bastap jaqsy-jaman bolsa da jol salǵandar. Al birazy oktábr tolǵaǵynan týǵandar. Máselen: Sábıt, ólgen Sholpan qyz jáne basqalar.

Al kóbi áýelde oktábrdi maquldamaı, oktábrge senbeı, sońynan oktábr ámirine moıynsunyp kelgender. Jáne bulardyń keıbireýleri áýelde oktábrge qarsy áreket qylǵandar, biri oktábrge áýelde qatyspaı, shetten qarap qalǵandar, biri á degende oktábrge túsinbeı qalyp, teris izge túsip ketip baryp, týra jolǵa kelgender. Mine, eńbekshi tap betti qazirgi jazýshylarymyzdyń deni osyndaı, soqyr soqpaq sharǵa túsip, biraz qańǵyraqtap kelip túzý dańǵylǵa kelgender. Eńdi eńbekshi tap ósken saıyn jazýshylary da kóbeımek.

Qazaq ádebıetiniń synshylary kim, kimge qandaı ádebıet unaıdy, qandaı betti ádebıet ústem bolyp keldi

Qazaq ádebıetiniń kórkem sóz jazýshylary qandaı bolsa, synshylary da sondaı. Jazýshylarynyń qaı bettegisi kóp bolsa, bul kúngeshe synshylarynyń da sol bettegisi kóp. Jazýshylarynyń qaı bettegisi kóp oqyǵan, kóp tájirıbe alǵan, kóp ustarǵan bolsa, synshylarynyń da sol bettegisi kóp oqyǵan, kóp tájirıbeli, kóp ustarǵan.

Al bulaı bolǵanda, ultshyl-baıshyl betti jazýshylar, synshylar kóp oqyǵan, kóp tájirıbeli, kóp ustarǵan. Jáne solardyń sany kóp.

Mine, sol sebepti, sońǵy bir-eki jylǵa deıin qazaq ádebıetinde ultshyldyq, baıshyldyq bet zor bolyp, ústem bolyp keldi. Jáne olarǵa keıbir gazet, jýrnaldarymyzda («Aq jol», «Sana», «Sholpan», «Jana mektep», Ysmaǵul tusyndaǵy «Eńbekshi qazaq», taǵy basqalar) oryndy burynyraq berip keldi. Árıne, bulaı boldy deý úılespeıtin áńgime tárizdi. Biraq, qaıtesiń! Rasynda solaı boldy. Bul qalaı?

Bulaı bolýdyń mánisi: sońǵy jyldarǵa deıin qazaq oqyǵandaryna Qazaq ádebıetiniń ultshyl-baıshyl bettisi unap keldi. Komýnıs partıasynan tys qazaq oqyǵandary bylaı tursyn, ultshyl-baıshyl betti ádebıet áýeli komýnıs qazaqtardyń ózderine unap keldi. Odan qala berse, komýnıs qazaqtardyń ózderine, áýeli oktábrdi maquldamaı, oktábrge senbeı, sońynan ábden oktábr jeńip bolǵan soń moıynsunyp kelip sovetshil bolǵan jazýshylardyń jazǵandary unady.

Nege bulaı?

Án, kúı, kórkem ádebıet jáne osyndaı zattar saıasattyń artynda júredi. Adamnyń qulqyn, sanasyn taram-taram qylsa, tizbektep býnaqtasaq, sonyń eń aldyńǵy býnaǵynda saıasat bolady da, eń artqy jaǵynda án, kúı, kórkem ádebıet, kórkem sheberlik bolady. Bul tarıhtyń tájirıbesinen shyqqan qaǵıda.

Sol sebepti bizdiń oqyǵandardyń qulyqtary, sanalary ultshyl-baıshyldyqtan ábden tazara qoıǵan joq. Bul bir.

Ekinshi, bizdiń komýnıs bolǵan qazaq oqyǵandarynyń kóbi, áldeneshe soqyr soqpaqtarǵa, «toqsan joldyń torabyna» túsip, talaı ret burańdaı júrip týra jolǵa kelgender. Sol sebepti bul rettegi joldastardyń bastarynan keshirgen talaı qateleri boldy. Árıne, túrli qatelerdiń ishinde ádebıet retinde de edáýir qateleri bolyp keldi.

Úshinshi, bizdiń komýnıs bolǵan qazaq oqyǵandarynyń birazy áýeli oktábrdi maquldamaı, oktábrge senbeı, keıbireýleri tipti qarsy áreket etip, ábden oktábr jeńgen soń onyń ámirine moıynsunyp kelip, Komýnıs partıasyna kirgender. Mundaılardyń ishinde kúni úshin júrgender de joq deýge bolmaıdy. Tarıhtan belgili, úkimet tizginin qolyna alyp otyrǵan partıada bul bolady. Mine osy joǵarǵy sebeptermen mundaılar ózderimen birge bolǵan jazýshylardyń jazǵanyn ǵana óte unatady. Bul tirshiliktiń bir zańy. Ár nársege árkim óz bazarynyń narqymen baǵa beredi. Árkimniń óz qyshyǵan jerin tapqan qol súıkimdi bolady. Árkim óz balasyn súıkimdi kóredi. Bul kúngeshe jasap kelgen tirshiliktiń tájirıbesi osylaı. Qara qarǵa balasyn «appaǵym!» dep súıedi. Kirpiksheshen balasyn «jumsaǵym!» dep súıedi. Partıanyń qaınaǵan mys qazanynda bireý men bireý talasqanda partıanyń saıasatyna qolaısyz is qylǵandy minep, qaljyń, keleke, azdaǵan jyr qylyp jazatyn Demán Bednyıdy Komýnıs partıasy unatady. Óleńdi «sheber órnekpen» jazatyn eńbekshi tapqa zıany bolmasa, paıdasy tımegen Balmontqa, Andreı Belyıǵa aıyrbastarmyz ba? Keıbir komýnıs bolyp júrgender dáriptep qoımaıtyn Jumabaı ulyna, jazýy sheber bolmasa da Sábıtti aıyrbastar ma? Býyny qatyp qalǵan saýsaqtarymen óz atyn áreń jazatyn Ýgardy Qytaıdyń Jan Zolınyna, «Alashordanyń» Álekesine aıyrbastarmyz ba?

Mine, bári osyndaı. Muny aıtqanda, men ár taptyń óziniń jazýshylary qandaı bolsa da ózine bola beredi dep otyrǵanym joq. Árıne ár tapqa da óz jazýshylarynyń óte sheber bola berýi kerek. Bul ásheıin mysal ǵoı.

Partıanyń anda-sanda tak-tak deýimen ǵana jónge júrip otyrǵandyǵy bolmasa, joǵarǵy aıtylǵan sebeptermen: oqýshy jáne syn berýshi jurttyń edáýiri ultshyl-baıshyl betti ádebıetti dáriptep keldi. Árıne, bireýler — eppen, neshe túrli búrkeýmen, bireýler — aıqyn.

Qazaqtyń kórkem ádebıetiniń bolashaǵy kimdiki

Qazaqtyń kórkem ádebıetiniń bolashaǵy eńbekshi taptiki. Eńbekshi tap úkimeti nyǵaıǵan saıyn eńbekshi tap partıasyna kirýge suranýshy, sovet qurylysyna qatysýshylar kóbeıip keledi. 1917 jyl bólshevıkterdi keketip sógýshiler, endi bólshevıkter basqarǵan eńbekshi tap úkimeti kúsheıgen saıyn bólshevık partıasynyń yqpalyna júgirýdi kóbeıtip keledi. Jáne jyl saıyn eńbekshi taptyń ózi óner-bilim úırenip, balalaryn oqytyp jaryqqa shyǵyp keledi. Bar jazýshylary ósip keledi. Jyl saıyn eńbekshi tap oqyǵańdary ár túrli jaıdy aıyra tanyp, jete baǵa bere biletin bolyp keledi. Mine, sonymen baryp, ultshyl-baıshyl jazýshylardy jáne olardy dáriptep kótermeleýshilerdi eńbekshi taptyń ósip kele jatqan ekpindi kúshi, jaz taıanǵan saıyn irigen qardaı iritip bitirmek. Eńbekshi tap jazýshylary ádebıet maıdanynda endi qarsy kúshpen tiktep kúresýge jetti. Qazaqtyń kórkem ádebıeti endi eńbekshi taptiki bolmaq.

Qosymsha: bul maqalany men byltyr jazǵan edim... Ádebıet maıdanynda jaqynda bolǵan áńgimelerdiń biri — Maǵjan Jumabaıulynyń burynǵy «bálen sheke» dáýirlerin kókseıtin ultshyl sarynyn tastap, «buqarashyl» boldym dep otyrǵany. Árıne, ultshyldardyń «buqarashyldyǵy» men sovettiń buqarashyldyǵynyń aıyrmasy bolý kerek. Ol bir. Ekinshi: Sovet úkimetine aıqyn qarsylyq qylý qolynan kelmeıtin bolǵan soń, proletarıat ákimshiligine qarsy, tegistikke qarsy «batyrlardyń» kóbi qazir Sovetpen kúresý tásilderin ózgertip «men sovetshil boldym» dep, Sovettiń qoltyǵyna kirip alyp, syrtyn boıap, «Sovettiń atyna qarsy bolmaı, zatyn óz yqpalymyzǵa salyp buryp áketemiz» degendeı jalpy qylyqtary bar. Árıne kimdi kim yqpalyna salyp áketerin kórermiz... «men de saǵan qosylam» degender proletarıat jumysker tabynyń jolyna túse bersin, áli talaı erdiń erligin synaıtyn kezeńder keler.

Áıteýir, ezý tartyp qana bir kúletin kórinis mynaý ǵana: keıbir myrzalar, bir kezde kóringen tóbege shyǵyp daýystap «eı, dońyz Ivan!» «eı, jyndy Ábil...» dep orys-qazaq komýnıserine batpaq shashyp júrgende, ekinshi bir myrzalar úıde otyryp, «Báli! Báli...» dep qostap, alaqandaryn shapalaqtasqan edi. Qazir endi osylardyń bári de sol «dońyz Ivan» men «jyndy Ábildiń» qabaqtaryna qarap jymyńdap, solarǵa jaǵynýdy izdep, jortaqtaı bastady. «Raqymsyz turmys», tyrnaqty ańsha tyrmystyrǵan. «Tirshilik qamy» qasqyrdy túlki qylatyn tárizdi, túlkini qoıan qylatyn tárizdi, bári de «qasaqy taǵdyrdyń kelekesi»-daǵy.

1927 jyl

---