InfoHub Logo

(Pikir alysý retinde)

Ádebıet maıdanynda keıbir joldastar talas-tartys qyzýymen birneshe iri máselelerde orasan teris pikirlerdi qural qylyp júrdi. Biraq, sońǵy kezderde, sol teris pikirlerdi qural qylýshy joldastardyń kóbi óıtýlerinen lajsyz qaıta bastady. Ony tómende tekserip, ekshep qaǵyp kórsetpekpin, áýeli bul «Jańa ádebıet» jýrnalyna proletarıat — qara sharýa jazýshylar uıymynyń qatysý retin aıtyp óteıik.

Byltyrdan beri bizdiń Qazaqstandaǵy proletarıat — qara sharýa uıymy Qyzylordada da ádebıet jýrnalyn shyǵarýǵa talap qylyp keldi. Uıymnyń erkinde joq birneshe sebepterden jýrnal bul kúnge sheıin shyqpaı keldi. Biraq uıym atynan jýrnal shyǵara almasaq ta, Oktábr tóńkerisiniń on jyldyq toıyna arnap proletarıat — qara sharýa jazýshylar uıymynyń atynan ádebıet jınaǵy «Jyl qusyn» shyǵardyq. Jáne sol «Jyl qusyn» úzbeı, eki aıda bir shyǵaryp turmaq boldyq...

Sońǵy kezde ádebıet, salt-sana máseleleri qozǵalyp, bir ádebıet jýrnaly da shyqpaq boldy. Jáne bizdiń uıymnyń ádebıet jınaǵy «Jyl qusy» da shyǵyp turmaq boldy.

Sovet úkimetiniń jolyna qyzmet qylady degen jazýshylardyń bárine de bul jýrnalǵa jol ashyq bolatyn boldy. Biraq bizdiń proletarıat — qara sharýa jazýshylar uıymyna bul jýrnaldan oryn berilip otyratyn boldy.

Al jáne úzilmeı shyǵyp turatyn ádebıet jınaǵy «Jyl qusyn» bizdiń uıymnyń ózi ǵana derbes shyǵaryp turatyn, buǵan memleket baspasynyń basqarmasy qarajat retinde járdem qylyp turatyn boldy.

Mine, osy retpen bizdiń proletarıat — qara sharýa jazýshylar uıymy «Jańa ádebıet» jýrnalynan da tıisti kórnekti, mol sybaǵaly ornyn alyp otyrmaq jáne uıym óziniń ǵana ádebıet shyǵarmasyn «Jyl qusynda» derbes shyǵaryp otyrmaq.

Bizdiń uıym qatysyp otyrǵan «Jańa ádebıette» de, ózi derbes shyǵaratyn «Jyl qusynda» da salt-sana, ádebıet maıdanyndaǵy teris baǵyttarmen tynbaı kúresip otyrmaqpyz...

Endi ádebıet maıdanyndaǵy talas bolyp kelgen máselelerdi ekshep tastaıyq...

Bizdiń ádebıet maıdanymyzda búginge sheıin talaı talas máseleler bar. Talas bolǵanda, jalpy eńbekshi tap áleýmetshiliginiń aldyna túsken, ıakı partıa áleýmetshiliginiń aldyna talqysyna túsken talas máseleler bolmasa da, áleýmet, ádebıet-saıasat isterine qatynasyp júrgen adamdardyń birazdarynyń arasynda sóz bolyp, talas bolyp júr. Sol talas máselelerdiń bir-ekeýin, keıbir jastardyń qate pikirlerin talqyǵa salalyq.

Ásirese sońǵy kezderdegi talas pikirlerdiń biri: Qazaqstanda proletarıat baǵytynda jazýshylar uıymy bolýǵa múmkin be, joq pa? — degende keıbir jastardyń — ondaı uıym qazir Qazaqstanda bolýǵa múmkin emes, túbinde bolsa bolar deıtin. Qashan Qazaqstanda ónerkásip oryndary kúsheıse, zoraısa, qashan sol ónerkásip oryndaryndaǵy jumyskerlerdiń ózderinen ádebıetshiler shyqsa, sonda ǵana proletarıat jazýshylar uıymy bolýǵa múmkin, sonda ǵana proletarıat ádebıeti bolýǵa múmkin deıtin. Áıtpese—deıtin — sender proletarıat baǵytyndaǵy jazýshylar uıymyn ashamyz deısinder, proletarıat degen sóz, qazaqsha aıtqanda, jumysker degen sóz. Jumysker tabynyń jazýshylar uıymyn ashatyn, ádebıetti jumysker tabynyń baǵytymen aparatyn sender qaıdan shyqqan edińder?.. Qaısyń jumysker edińder?.. Báriń aýyldan shyqqan ǵana adamdar emessińder me?.. dep kúletin. Kúlgende... «jamandy» kelemej qylǵan «jaqsylarsha» kúletin.

Árıne, bul kúlkige biz qarsy bolatynbyz. Qazaqstanda qazirden-aq proletarıat baǵytymen jazýǵa bet alǵan jáne bet almaq jazýshylardy uıymdastyrýǵa múmkin. Qazirde-aq ádebıet maıdanynda, salt-sana maıdanynda proletarıat yqpalyn júrgizýge uıymdasyp, is qylýǵa múmkin deıtinbiz. Ádebıet — tap quralynyń biri. Olaı bolsa, qazirgi ústemdik júrgizip otyrǵan proletarıat tabynyń baǵytyna, túpki maqsatyna ádebıet maıdanyndaǵy qarsy baǵyttarmen, zıandy baǵyttarmen qattyraq kúresýge múmkin deıtinbiz. Ádebıettegi, ádebıet maıdanyndaǵy teris baǵyttarmen kúresý úshin proletarıat baǵytyn qoldanatyn jazýshylardyń uıymyn jasaýǵa múmkin deıtinbiz.

Mine ondaı uıymdy biz jasaı bastadyq deıtinbiz. Bul másele taıaýda biraz ortaǵa túsip, talqyǵa salynyp, bizdiń pikirdiń durys ekeni aıqyn kerindi. Buryn bizdiń pikirge qarsy bolatyn joldastar endi qarsy bolýdan qashty. Buryn kúletin joldastar endi kúle almaıtyn boldy.

Proletarıat — jumysker tabynyń baǵytyn qoldanatyn jazýshylar uıymyn ashatyn jáne ádebıetti proletarıat, jumysker tabynyń baǵytymen jetekteıtin, qaqpalaıtyn, sol baǵytpen jazatyn sender qaıdan shyqqan jumyskerler edińder?.. — dep kúlgenderge biz myna tómendegideı jaýap berdik.

Ózi jumysker emes adamdar da jumysker-proletarıat tabynyń tilegine qosylýǵa múmkin, sol taptyń negizgi túpki maqsatyna jetý jolynda óz basynyń raqatyn, óz qara basyn aıamaı qurban qylýǵa daıar bolyp, belsenip maıdanǵa shyǵýǵa múmkin. Máselen, Komýnıs partıasy — proletarıat jumysker tabynyń partıasy. Al Komýnıs partıasynyń ishindegi adamdardyń bári tep-tegis jumyskerler me?.. Ásirese bizdiń qazaq komýnıseriniń oıazdyqtan joǵarǵy qyzmetterde júrgenderdiń qaısysy: «men jumyskermin!» deı alady eken?.. Qaı zaýytta, qandaı jumys istedi eken?..

— Sender proletarıı—jumysker emessińder, — sol sebepti ádebıetti proletarıat baǵytymen qaqpalaı almaısyńdar, proletarıat baǵytymen apara almaısyńdar, — dep keletin komýnıs bolyp júrgen joldastardyń birde-bireýi «men jumyskermin!» dep aıta almaıtyn shyǵar?..

Ózi jumysker bolmaǵan komýnıs jazýshy ádebıetke proletarıat baǵytyn kirgizýge múmkin emes bolsa, olaı bolǵanda, ózi jumysker emes komýnıserdiń bári de eshnársege proletarıat baǵytyn kirgize almaýy tıis qoı?.. Olaı bolǵanda, proletarıat jazýshylar uıymyn, proletarıat ádebıetin jumyskerdiń ózderinen ǵana jazýshylar shyqqanda jasaýǵa múmkin deýshi komýnıserdiń aıtýyna qaraǵanda, bizdiń Qazaqstan tárizdi ónerkásip oryndary joqqa tándik, ónerkásip dúkenderinde uıymdasqan jumyskerleri óte az, onyń óziniń kópshiligi saýatsyz, nemese shala saýatty aımaqtarda eshbir isti proletarıat baǵytymen, proletarıat rýhymen aparýǵa múmkin emes bolady ǵoı.

Qazaqstan tárizdi jerlerdegi jasalmaq bolyp jatqan zor isterdi, jańa turmysty proletarıat baǵytymen jasaýǵa múmkin bolmasqa kerek qoı... Proletarıat jazýshylar uıymyn, proletarıat ádebıetin jumyskerlerden jazýshylar shyqqanda ǵana jasaýǵa múmkin deýshi teris, qate pikirli komýnıserdiń ishinde ózderiniń sanalarynda, qulyqtarynda proletarıat rýhy, proletarıat baǵyty shamaly bolýǵa múmkin. «Árkim óz kóńilinen habar beredi» — deıdi.

Mine, Qazaqstanda proletarıat jazýshylar uıymyn, proletarıat ádebıetin «qoıa turyndar» deýshi qate pikirli komýnıs joldastarǵa bizdiń bergen jaýabymyz osy.

Jáne, budan bylaı da joǵarǵy aıtqandaı, qate dálelderine beretin de jaýabymyz osy. Biraq, joǵarǵy aıtqandaı, qaısyń jumyskerlerden shyqqan jazýshysyń, qaısyń proletarıat jazýshysy bolǵyń keledi dep sholaq kózdep, ushqalaq aıtqan jeńil sózdi endi eshkim aıta qoımas.

«Shottyń basyn bassań, saby mańdaıyńa soǵady...»

Ekinshi bir talas pikir: ádebıet maıdanyndaǵy «Jolbıkeler» týraly. «Jolbıkeler kim?..» degende, ádebıetke qatysyp júrgen, qatyspaq bolyp júrgen komýnıs joldastardyń kóbi, «jolbıkeler» dep buryn «alashordashyl», ultshyl jazýshylardy ataýshy edi.

«Jolbıkeler» Aımaýytuly, Jumabaıuly jáne basqalar deıtin edi.

Endi sońǵy kezde, jaqynda bulardy «jolbıke» (oryssha popýchık) dep ataýdan joldastardyń qaıtpaǵany joq tárizdi. Tek biren-saran joldastar ǵana Aımaýytulyn ǵana «jolbıke» deıtin bolypty. Bul aıtylǵan jazýshylardy «jolbıke» dep ataýdan qaıtqan joldastardyń óıtpeske lajdary bolmady, óıtkeni proletarıat baǵytyna, proletarıat maqsatyna maqsattary qarsy jazýshylardy «jolbıke» dep aıtý úlken qate pikir. «Jolbıke» dep joldan qosylǵandardy aıtady. Joldan qosylǵan joldasty aıtady. Al olaı bolǵanda proletarıat tilegine tilegi qosylmaıtyn jazýshylardy, proletarıattyń jolyna joly qaıshy keletin jazýshylardy «joldan qosylǵan «jolbıkeler», «jolshybaı qosylǵan joldas» dep aıtýǵa bola ma?.. Árıne... bolmaıdy...

Mine, sol sebepti ultshyl, «alashordashyl» jazýshylardy «jolbıkeler» dep aıtýdan sońǵy kezde talaı joldastar lajsyz ǵana qaıtyp otyr. Endi «jolbıkelerdi» jańadan izdep otyr. Buryn kózderine ilinbegen, ilinbeıtin jazýshylardyń etekterinen qarmalap júr.

Qazirgi orystyń eńbekshi tap ádebıetindegi «jolbıkeler» (popýchıkı) degenderdiń kóbi uly maıdanda, Oktábr tóńkerisinde proletarıat — jumysker tabynyń shoqparyn soqqandar. Erdiń eri synalatyn uly maıdanda orys ádebıetiniń «jolbıkeleriniń» kóbi proletarıat jaǵyna shyqqandar.

Al, bizdiń eńbekshi tap ádebıetindegi «jolbıkeler» degenderi kimder edi?.. Uly maıdanda, Oktábr tóńkerisinde kimniń shoqparyn soqqandar edi?.. Qaı jaqqa shyqqandar edi... Kimge oq atqandar edi...

Eńbekshi tap ádebıetindegi «jolbıkeler» degenderiniń kóbi Oktábr tóńkerisinde, uly maıdanda proletarıatqa qarsy oq atqandar, Oktábr tóńkerisine qarsy shyqqandar. Birde-bireýi Oktábr tóńkerisine at salyspaǵandar... Kóbi osy kúnge sheıin eski tilekterin búrkep, kúrkelep maıdanǵa salyp kele jatqandar.

Mine, eńbekshi tap ádebıetindegi «jolbıkeler» degenderi osyndaılar edi.

Sóıtip, endi, lajsyz, eńbekshi tap ádebıetindegi «jolbıkeler» delinip júrgenderden joldastardyń kóbi jańada ǵana qaıta bastady...

Árıne, eńbekshi tap ádebıetinde «jolbıkeler» bolýǵa tıis. Biraq, «jolbıkeler» — «alashorda» keseli juqpaǵan jańa jazýshylardan, jas jazýshylardan shyǵýǵa tıis. Jáne, buryn «alashorda» keseline shomyla bylǵanbaǵan shóre-shóre jazýshylardan shyǵýǵa tıis. Mundaı «jolbıkeler» proletarıat ákimshiligi nyǵaıǵan saıyn, bara-bara, proletarıat baǵytyndaǵy jazýshylarǵa qosylyp ketýge tıis. Áıtpese, «alashorda» keseli súıegine sińgen, «alashordanyń» «sháýildegi», «tapbasary» bolǵan adamdar eńbekshi tapqa esh ýaqytta shyn joldas bolyp ketýi qıynyraq bolar... Ondaı adamdardyń, joldan qosylyp, shyn senimdi «jolbıke» bolýy qıyn bolar. Babajan aıtqandaı «munda bir gáp bolýy» kerek. Árıne, qazir Sovet ókimetine, ókimettiń ıesi eńbekshi tapqa jolbıke bolaıyn, joldas bolaıyn deýshiler az bolmas.

Ákimshiligin júrgizip turǵan tapqa quıryǵyn bulańdatyp jaǵynýshylar ár dáýir bolǵan. Ózinen shyǵar eshteńe joq, pisip turǵan daıar maıly asqa kim tabylmaıdy?.. Úlken qazannyń jylýynan kim qashady?.. Ystyǵyna kúıip, sýyǵyna tońyp jatqan zaman joq. Daıyndalǵan as pisip turǵan úlken qazannyń maıly shómishinen kim qashady?..

Biraq eńbekshi tap qıyndyq kórgen kezinde tas atyp, topyraq shashqan bılikti jeńip alyp, baýyryna qazan kótergen kezinde, sol pisip jatqan daıar as úshin ǵana eńbekshi tapqa jaǵynǵan adamdarǵa laıyqty ǵana baǵa berilý jón bolar...

1928 jyl

---