InfoHub Logo

Mańǵystaý oblysy, Beıneý aýdany,
Beıneý lıseıiniń 11 synyp oqýshysy
Salıeva Aıtorǵyn Tórebekqyzy
Jetekshisi: Sháýdirbaeva Gúlnar Imanǵalıqyzy
Tarıh páni muǵalimi
Ǵylymı jetekshisi: Tabyldıeva Oryngúl Dúısenbaıqyzy
Sh. Esenov atyndaǵy Kaspıı memlekettik tehnologıalar jáne ınjınırıń ýnıversıteti dosent, tarıh ǵ. k.

Ǵylymı jumys
Qazaqtyń ulttyq kıimderiniń erekshelikteri

İ. Kirispe
1. Mádenıetimizdiń bet beınesi. Adam kórki – shúberek. Bul talaı jylǵy tájirıbeden ótip, ábden ekshelip aıtylǵan tobyqtaı túıindi sóz. Halqymyz atam zamannan beri osy bir qaǵıdany berik ustanyp, myń bir syrly ásem kıim úlgilerin jasap kıinip kelgen.
Kıim jaı ǵana bir japyraq mata emes. Ol belgili bir ulttyń, mádenıettiń bet beınesin kórsetip turatyn ǵajaıyp dúnıe. Onyń estetıkalyq, etno - mádenı, qoǵamdyq máni de orasan. Sondyqtan ár qazaq maqtan tutatyn mol mádenıetimizdiń eleýli bir salasyna kıim kıý ǵuryptarymyzdy jatqyzsaq bolady.
Shyndyǵynda da, álemdegi ozyq óner túrlerin sarapqa salar bolsaq, qazaq óneri aldyńǵy qatardan kórineri
daýsyz. Sebebi, qazaq dúnıetanymy tereń, mádenıeti baı, árbir óneri kórnekti, kórgen - túıgeni mol úlgili ult. Qazaq óneriniń árbir týyndysy ózgege uqsamaıtyn ózindik ulttyq naqyshtarǵa toly.
Qazaq ismerleriniń qolynan shyqqan kıimderden ultymyzdyń dúnıetanymdyq, fılosofıalyq kózqarasy men dúnıeni qabyldaýy kórinedi. Halqymyzdyń búkil ishki jan dúnıesi, ustanǵan dini men dili kıim úlgilerinen, olardyń pishilýinen, tigilýinen, qoldanylǵan áshekeılerden, tańdalǵan túr - tústen ańǵarylady desek ásire aıtqandyq emes. Óıtkeni kez kelgen kıim ony jasap shyǵarǵan halyqtyń ishki rýhanıatynyń materıaldanǵan kórinisi ekeni daýsyz. Demek kıimderimiz qandaı sulý bolsa, jan baılyǵymyz da sonshalyqty sulý bolǵany!

Qazaqtyń ulttyq kıimderi - Eýrazıa dalasyn qonys etken kóshpeli el qazaqtardyń basqa halyqtarǵa uqsamaıtyn kıim úlgileri tabıǵı erekshelikter men kóshpeli tirshilikke sáıkes qalyptasy. Qazaqy kıimniń barsha symbaty men oıý - órneginde, árbir áshekeıinde halqymyzdyń tarıhynyń, oı - dúnıesiniń qaıtalanbas kórinisi bar. Ol - bizdiń ulttyq mádenıetimiz!
Baǵzy zamanda attyń jaly - túıeniń qomynda kóshpendi tirlik keshken qazaq halqy kúndelikti turmysta kıetin kıimge aıryqsha nazar aýdarǵan. Qazaq halqynyń kıimi basqa ulttardan ózgeshe ózindik qasıetke toly. Munyń basty sebebi qazaq halqynyń tabıǵat tósinde ósip, erkin ǵumyr keshýimen baılanysty. Ótken ǵasyrlardyń ózinde - aq kıimine qarap adamnyń ultyn ǵana emes, sonymen qatar onyń qandaı dindi ustanatyndyǵyn, qala adamyn aýyl turǵynynan, boıjetkendi jas kelinshekten aıyrýǵa bolatyn edi.

İİ. Negizgi bólim.
1. Qazaqtyń ulttyq kıimderi
2. Áıel adamdardyń ulttyq kıimderi
3. Er adamdardyń ulttyq kıimderi
Halqymyzdyń ulttyq kıimderi - zamanaýı tarıhpen qatar damyp, bite qaınasyp kele jatqan asyl qazynamyz. Sonaý kóshpeli kezeńderden kúni búginge deıin qol óneriniń ozyq úlgisi retinde ǵana emes, kóz tartar ásemdigi men yńǵaılylyǵynyń arqasynda qoldanystan qalmaı kele jatqan kıimderimiz de jeterlik.
Jer betin myń túrli ásem gúlder qalaı qulpyrtsa, san túrli kıimderimiz de qazaq dalasyna ózinshe sán berip kelgen. Keıin kele - kele, ókinishke oraı sosıalısik qoǵam qurý úshin jurttyń bári birdeı kıinsin, birdeı jumys istesin, birdeı ómir súrsin degen saıasatty bastan keship, orys ta, nemis te, qazaq ta fabrıkadan shyqqan birdeı kıim kıýge kóshtik. Odan bólek ulttyq kıimderdi qasaqana joıýǵa, halyq sanasynan óshirýge baǵyttalǵan arnaıy úderisterdiń bolǵany da qazir jasyryn emes. Mysaly, belgili etnolog Nursan Álimbaıdyń pikirinshe, «1928 jyly «eskiniń kózi» retinde mápelep saqtalynyp kelgen neler bir kıimniń asyl túrleri «qazaq halqynyń tarıhy men mádenıetiniń artta qalǵan, qarańǵy kezeńiniń» eskertkishteri men sımvoldary retinde aıaýsyz joıylǵany» tarıhı shyndyq. Osylaısha dalanyń gúlindeı qulpyrǵan ulttyq kıimderimiz qoldanystan qala berdi.
Sondaı - aq qazaq halqynyń qyz - kelinshekterge arnalǵan búkil kıimderiniń bárine ortaq bir ereksheligi bar. Ol adamnyń dene bitimin qymtap jaýyp turatyndyǵynda. Bul jaǵynan alǵanda, qazaq kıimderiniń kópshiligi qasıetti dinimizdiń talaptaryna saı keledi deýge tolyq negiz bar. Qolymyzdaǵy materıaldar dál osyndaı qorytyndy jasaýǵa múmkindik beredi

Tabıǵat tósinde erkin ǵumyr keshken ata - babalarymyz kúni keshege deıin óziniń ádet - ǵurpymen, dúnıetanymymen sabaqtasqan tól kıimderin kıip kelgen. Tamyry tereńde jatqan ulttyq sán ónerimizde sáýkeleniń sharıǵatqa tolyq saı keletin nebir túrleri boldy. Kımeshektiń de jas erekshelikteri men aımaqtyq - óńirlik erekshelikterge qaraı san túri tigilip, ásem oıý - órnektermen bezendirilip kıilgen. Ásirese, áıel zatyna arnalǵan dástúrli bas kıimniń álem jaratylysyndaǵy sebep - saldarlyq júıemen sabaqtasyp jatqan qyrlary men syrlary mol túrleri kóp bolǵan. Máselen, sáýkele, bórik, kımeshek, qarqara, jaýlyq, kúndik, jelek, sháli, qasaba, shylaýysh, t. b. bas kıimderdi ataýǵa bolady. Bulardyń ózi búrmeli kımeshek, orama kımeshek, burama jaýlyq degen sekildi túrlerge jiktelgen. Ony dáleldeıtin etnografıalyq dúnıeler óte kóp.

Demek, qazaq ǵurpynda áıel kisi bas kıimsiz, jalańbas júrmegen. Sondyqtan bolar, áıel zatyn ardaqtaǵan kezde «aq jaýlyqty ana ǵoı» dep áspettep, dáripteımiz. Qyzdarymyzdy erkeletkende, «úkilep ósirip otyrǵan qyzymyz» deımiz. Bul kámeletke tolmaǵan balǵyn qyzdardyń ózine qazaq halqy úkili taqıa kıgizgeniniń tildegi bir kórinisi. Kıimniń eń ádemisin halqymyz qyzyna kıgizgen, áshekeıdiń eń asylyn qyzyna taǵýǵa tyrysqan. Jas qyzdar búrmeli uzyn etekti kóılek, jibek beshpent, barqyt kamzol kıgen. Asyl tastarmen monshaqtalǵan sáýkeleni de qyz bala óz úıinde kıgen. Kúıeýiniń aýlyna jetken soń, basyna jaýlyq salǵan.[1]

Turmysqa shyqqan qyzdardyń kıiný úlgisi de erekshe. Olar alǵashqy jyly sáýkele taqsa, kúndelikti ómirde jelek kıgen. Al birneshe balaly bolǵan kezde kımeshek kıip, onyń ústinen shylaýysh tartqan. Qysqasyn aıtqanda, qazaqta áıel kıimderin qyz kıimderi, kelinshek kıimderi, orta jastaǵy áıelder men qart báıbishelerdiń kıimderi dep tórt topqa jiktep tikkenin kóremiz. Bul da qazaq qyz - kelinshekteriniń óz denelerin barynsha qymtap kıingenin kórsetedi. Demek ata - babalarymyz áıel zatyna arnalǵan kıimderdi jasaýda dinimizdiń talaptaryn basty negizge alǵan. Dene bitimdi jaýyp turatyn kıim adamnyń qunyn arttyratynyn ata - babalarymyz jaqsy bilgen. Qyz balany suǵanaq kózderdiń suǵynan túrli kıimder arqyly, áshekeı buıymdar arqyly saqtaýǵa bolatynyn tereń uǵynǵan.