InfoHub Logo

Halqymyzdyń ulttyq kıimderiniń túrleri óte kóp. Keń baıtaq dalamyzdyń tabıǵatyna, aýa raıyna baılanysty kıim túrlerinde de erekshelikter bar.

Jaqy – erterekte aýqatty adamdar kıgen, qazir óte sırek kezdesetin jaǵaly ári asyl kıimderdiń biri. Ol tek jylqy terisinen tigiletindikten, qulyn jaqy, taı jaqy, qunan jaqy dep bólinedi.

Jaqty tiktirý úshin qara, tory tústi qulyn, taı, qunandy tańdap alyp, arnaýly kútimde ustap, túgi ábden jetilip, jyltyraǵannan keıin soıyp, terisin sydyryp alyp, ıleıdi. Bir jaqyǵa 4-5 teri ketedi.

Jaqy tigý úshin qulynshaq jalyn arqasyna, eki ıyǵyna keltirip pishedi. Jyly bolý úshin oǵan arasyna juqa maqta salyp, astarlaıdy. Jaqyǵa basqa teri nemese mata qosylmaıdy, tek óz terisinen qurastyrylyp tigiledi.

Qazir el arasynda kıimniń bul túri kezdese bermeıdi. Alash kósemi, aqyn, qoǵam qaıratkeri M.Dýlatov kıgen taıjaqy qazir Torǵaı qalasyndaǵy A.Baıtursynov pen M.Dýlatov atyndaǵy ádebıet murajaıynda saqtaýly tur.

Shekpen – tek qana túıe júninen toqylatyn jazdyq syrt kıim. Shekpendik matany ıirip, ony órmekpen toqyp, shapan úlgisine pishedi. Oǵan maqpaldan nemese basqa qalyń matadan qaıyrma jaǵa, tik jaǵa salady.

Shekpennen sý da, jel de ótpeıdi. Sý tıgende túıe júni shıryǵyp, tyǵyzdala túsedi. Ol matadaı emes, óte berik ári jeńil bolady, tez tozbaıdy.

Botanyń nemese taılaqtyń júninen toqylǵan shekpen óte ádemi bolady. Ony shıdem shekpen, keı óńirde boz shekpen deıdi. Jastar muny sándikke kıgen.

Qazaqta shen-shekpen degen sóz bar. Onyń maǵynasy tereńde jatyr. Ótken ǵasyrlarda qazaq elin otarlaǵan orys jymysqylary eldi, jerdi bólip, bolystar taǵaıyndap, olarǵa shen taǵaıyndap, belgi berip, shekpen (shapan) kıgizgen. Osydan baryp shen-shekpen kıgen degen teris uǵym paıda bolǵan. Oǵan uly Abaıdyń «Máz bolady bolysyń, arqaǵa ulyq qaqqanǵa. Sheltireıtip orysyń shendi shekpen japqanǵa» degen sózi kýá.

Kúpi – qazaqtyń erteden kıip kele jatqan kıimderiniń biri. Ol – ishine qoıdyń, túıeniń jabaǵy júnin salyp, bıdaı shúberekke syryp, syrtyna berik bir tústi matadan tigiletin jyly ári qarapaıym kıim. Kúpi jeńil ári yńǵaıly bolady. Qajetti buıymdar men tigilýi ońaı bolǵandyqtan, muny burynǵy qazaqtardyń bári de kıgen. Kıimniń bul túri kóktem men kúzde kıiledi.

Qalpaq – aq kıizden nemese qalyń matadan tigilgen, bıik tóbeli erlerdiń bas kıimi. Bul kıim birneshe saıdan (quramnan) quralyp, jıegi qaıyrmaly bolady. Saılary ulttyq oıý-órnektermen áshekeılenip, tóbesine salbyrap turatyn shashaq taǵylady. Muny kóbinese belgili, laýazymy bıik adamdar kıgen.

Qamzol – áıelderdiń jasyna qaraı qyzyl, kók, jasyl, qara tústi barqyt, shuǵa, maýyty t.b. matalardan ásem bezendirilip tigiletin kıim. Jaǵaly, jıekti, jeńdi nemese jeńsiz tigiledi. Óńirjıek, alqa, tumarsha, úkiaıaq t.b. altyn, kúmis zergerlik buıymdary taǵylady, qapsyrmaly, túımeli bolady. Jaǵasyna, etegine zerli oqalar, órnekter júrgiziledi.

Jaýlyq – aq matadan jasalatyn áıelderdiń eń negizgi bas kıimi. Áz ájelerdi, asyl analardy ardaqtap, aq jaýlyqty der ataıdy. Jaýlyq – qazaq áıelderiniń ary, ajary, bedeli men kórki. Arqa jerinde ardaqty ájeler joǵary jáne tómen dep atalatyn qos jaýlyq tartqan. Mundaı jaýlyqtar bıik ári kórnekti bolǵandyqtan, ájeler mártebesi men ajaryn kótere túsedi. Ertede  mundaı jaýlyqtardy kóbinese báıbisheler kıgen.

Ájeler ıyǵyna asyp turatyn kımeshek te kıedi. Onyń aldyńǵy jaǵy túrli tústi oıý-órnekti bolady.

Bókebaıdy áıelder ózderinshe sharshylap , keıde úshburyshtap, ár túrli úlgide iz salyp, aq nemese kúlgin tústi túbitten toqıdy. Toqýdyń da qarǵa tuıaq, ırek, aıshyq, qustańdaı, burama degen kóptegen túrleri men úlgileri bolady. Jıegine toqý arqyly shashaq, emshek salyp, seldiretip te, jıilep te, tyǵyzdap ta biltelep toqıdy. Jańa toqyǵan bókebaıdy jýyp, kerip keptirip, úlpildetip túbitin shyǵarǵanda ári jyly, ári sándi baǵaly kıim bolyp shyǵady.

Qazaqsha kóılek – áıelder kıimi. Túsi ashyq jaqsy matalardan tigiledi. Ertedegi kóılekter tik jaǵaly, jeńdi ári uzyn bolǵan. Eteginen joǵary bir nemese eki qatar búrmelep qosymsha matalar tigiledi. Mundaı kóılekti jelbirshek kóılek nemese qos etek kóılek deıdi. Kóılek – áıel qaýymynyń «buıryqty» kıimi.

Belbeý – erler de, áıelder de qalyń kıim syrtynan býynatyn óte qymbat baǵaly zergerlik buıym. Ol boıaýly bylǵarydan jasalyp, syrt jaǵynan altyn, kúmisten jasalǵan bederli áshekeılermen qaptalady.  Er adamdar belbeýi jalpaq etip jasalady jáne oǵan oqshantaı, dándáký, pyshaqty qyn qosylady. Bul – kise belbeý. Ony jez doǵamen, keıde ádeıi jasalatyn ilgekpen býynady. Mundaı kiselerdiń baǵasy keminde bir jylqyǵa teń keledi.

Áıelder belbeýi juqa ári jińishke bolsa da, óte sándi, jumsaq bolady. Uzaryp, qysqaryp turatyn ilgekter arqyly býynady. Berik matalardy da birneshe qabat orap, belbeý retinde paıdalanady.

Jarǵaq shalbar – eshki terisinen tigiletin erkekter kıimi. Ol ábden ılenip, qynamen, eshki taldyń qabyǵymen, josamen boıalyp, aldy jáne balaǵynyń syrtqy jaǵy túrli tústi jibek jiptermen aıshyqtalyp, oıý-órnektermen bezendiriledi. Baılar, myrzalar, jas jigitter sándik úshin kıgen. Mundaı shalbarlar ádemi ári jeńil bolady, baǵaly kıim qataryna jatady.

Etik – bylǵarydan, qurymnan tigiletin erler men áıelderdiń aıaq kıimi. Túrleri: jym etik, qısyq taban etik, shońqaıma etik. Muny qysta da, jazda da kıedi. Erlerge arnalǵan, qonyshy tizeden asyp qara sanǵa deıin jetetin etik jyrym etik, ishine baıpaq salatyn etikti baıpaqty etik deıdi. Sońǵy eki túrin erkekter qysta ǵana kıgen. Sońǵy eki túrin erkekter qysta ǵana kıgen. Etikshiler mundaı etikterdi taramyspen kóktep, aǵash shegemen shegelep tigedi. Keıbir sheberler syqyrlap júrsin dep etik ultanyna toz salady. Mundaı etikti sal, seriler men bozbalalar kıgen.

---