InfoHub Logo

Abylaı hannyń zamanynda kalmaqtyń Qońtajy degen hany qalyń qolmen kelip, beıbit jatqan qazaq eliniń bir shetin shaýyp alyp ketipti. Qoraly qoı, úıirli, qosty jylqy, «kul» qylam dep ul, «kúń» qylam dep qyz áketedi. Sol ýaqytta qazaq jıylyp, Abylaı hanǵa kelip aqyldasypty.

Abylaı han aıtty:

— Shabyspaq ońaı, tabyspaq qıyn. Elshi jiberip, aldynan óteıik. Bitimge kelse, ony kóreıik. Ant ózine aýar. «Ant aýmaı, at júgirmeıdi» degen, elimizdiń isi ádil ekenine basqa halyqtardyń kózi jetsin. İsi ádil eldiń týy jyǵylyp, saǵy synbaıdy. Joly ólse de, sóz bermeıtin sheshenimizben, jol bermeıtin kósemimizben «qol bastaǵan batyrmyn, myń kisige tatyrmyn» degen, aıtqanyma kónbegendi, kúshpen jónge salyp jatyrmyn» dep keýdesin qaǵatyn Qońtajy emes pe?!

Ol Qońtajymen jaýlasqan eldiń adamdary aldyna barsa, tep-tegis óltiredi de, attaryn jylqysyna qostyra salady eken. Sol Qońtajyǵa «men baramyn!» degen adamdardan bilegi jýan batyrlar men sóz biletin sheshenderden bir júz kisi elshi jınalyp barǵaly jatady eken.

Ol kezde Qazybek taıǵa minip júretin on bes jasar bala eken. Taıyn «taı báıgesine qosyp boldym ǵoı, endi at báıgesine de bir qosyp kóreıin dep edim, — dep, — Abylaıǵa aıtaıyn, — dep, taıyna minip kelgen eken. Sonda Qazybek bala aıtqan eken Abylaı hanǵa:

— Han taqsyr, myna taıymmen taı báıgesinde boldym, endi at báıgesine de bir qosylyp, kórgim kelip tur, — dep, —  osy elshilermen birge men de [ba-raıynshy!] — depti.

Abylaı han balaǵa nazaryn salyp, biraz qarap, toqtap turdy da:

— Talabyń da jaqsy eken, taıyń da jaqsy eken! Meseliń qaıtpasyn, barsań bar, balam, jolyń bolsyn! — depti.

Bozqyraý túsken kúzgi mezgil eken. Sonaý Tarbaǵataı taýynyń tań jaǵy da, Altaı taýynyń oń jaǵy qońtajynyń eline qazaqtan taıǵa mingen elshi bolyp barýǵa bala da júz kisiniń biri bolyp júrip ketip barady. Kóp attyń dúbirine de delebesi qozǵan Telqońyr taı ortekedeı oınap, álsin-álsin damylsyz aspanǵa qarǵyp shaptyǵady. Abylaı han kóńil kózin aýdaryp, balaǵa qarap, taıǵa mingen balany qyzyq kórdi me, álde balanyń shalymyn baıqaıyn dedi me, Abylaı han balany óz qataryna shaqyryp alyp:

— Bala, atshy bolǵyń kele me, basshy bolǵyń kele me? —  dep surapty. Sonda bala kóp oılanbaı-aq:

— Jol kórgen aǵalarym turǵanda, qaıdan basshy bolamyn? Atshy bolsam da, jaraıdy ǵoı! — dep, qysqartyp toqtady.

Sonda Abylaı han kúlip:

— Durys, balam, durys-aq! — degen, — Alǵashqy júrisiń atshylyqtan bastalsyn! — degen eken.

Bir kúndik jerge deıin elshilerdi shyǵaryp salyp, bir dóńniń basyna kelgende, Abylaı han jurttyń bárin toqtatyp, attan túsip otyryp bylaı depti:

— Men bir-eki aýyz sóz aıtaıyn. Esterińde bolsyn, batyr bolyp qol bastaý, kósem bolyp el bastaý ońaı jumys emes. Osynyń bárinen el taǵdyryn sheshetin sóz qıynyraq. «Jaýlastyrmaq jaýshydan, eldestirmek elshiden» degen. «El taǵdyryn qylyshtyń júzimen de, sheshenniń sózimen de sheshetin kez bolady» degen. «Aıtylǵan sóz atylǵan oqpen teń» degen. Ony qaıtyp ala almaıtyn ýaqyttar bolady, baıqap sóıleńder, — dep aıtyp, — Jaýdy óltirýge de bolady. Qońtajyǵa qulaq kesti qul emes ekenimizdi esten de shyǵarmańdar. Jaý aldynda jasyq eldiń adamyna uqsamańdar. «Taýdaǵy túlkini tabyndaǵy tazy alar, tozǵyndaǵan aqqýdy shalǵyndaǵan qaz alar». Birlikteriń berik bolsyn, úlkenderińdi syılańdar, oryndy jerde kishiniń de sózin tyndańdar. Basshylaryń Taıkeltir bı bolsyn, atshylaryń myna taıly bala bolsyn! — depti. — Atshydan bastap basshyńa deıin el namysy este bolsyn. Namys úshin bara jatqan elshi ekendikteriń esterińde bolsyn.
Qońtajy ıkemge keletin bolsa, asyqpańdar. Eger de ıkemge kelmese, qar sýy keppeı, keletin bolyndar. Al, joldaryń bolsyn, baryńdar! — dep Abylaı han dóń basynda turyp qalypty.

Elshiler «Qońtajynyń eli, qaıdasyń?» dep júrip kete bardy. Jolaýshylar birneshe kún jol júrip, borandy kúnderdi bastarynan ótkizip, aıazdy kúnderde attaryna qar tepkizip, asý belderden, sýy ashshy kólderden ótip, bir kúnderde qalmaqtyń eliniń shetine de jetti. «Suraı-suraı Mekkege barady» degendeı qalmaqtyń [eline] kelipti.

Kelgen elshilerdi qonaq úıine túsirmeı, qoıshylarynyń úılerine bólip-bólip qondyra salady. Taıly bala taıynan túspeı, attardy kúzetip, dalada qonady. Ony hannyń hanymy kórip turypty. Qońtajy han túnde óziniń ýázirlerin jıyp alyp aqyldasady:

— Taıyna mingizip bala jibergeni — Abylaıdyń meni mazaq etkeni ǵoı! — dep, — osylarmen kóp sóılespeı, áýre bolǵansha, túgel qyryp tastap, tyıysh otyrsam qaıtedi? — depti. ýázirleri:

— Maqul, maqul, — depti. Sonda hannyń hanymy otyryp:

— Taqsyr han, bir aýyz sóz berseńshi, — depti.

— Aıtyńyz, — degende, hanymnyń aıtqany:

— Taı degenińiz tulpar bolyp júrmesin, bala degenińiz suńqar bolyp júrmesin! Qazaq degen qabyrǵaly, qalyń el, júz kisini óltirip, jaılana almassyz, júz atty jylqyǵa paıdalana almassyz. Aldyńyzǵa bir eldiń elshisi kelip otyrǵanda, handyq qalpyńyzdy saqtańyz. Elshini burynǵy-sońǵy zamannan óltirýge jol joq, — degen.

Han biraz oılanyp:

— Olaı bolsa, osy júz kisiniń ishinde ózime ózi, sózime sózi laıyq keletin adam bolsa sóılesermin. Bolmasa aman-esen eline qaıtaryp jiberermin, — depti, — erteń elshilerdi aldyma keltirińder, bet-aýzyn kóreıin, kórip otyryp, sybaǵalaryn bereıin, — depti.

Erteńinde elshiler hannyń ordasyna keldi. Elshiler otyrar-otyrmastan han kólbep jatqan aıaǵyn jımastan:

— Ýa, nege keldińder? — dep surapty.

Taıkeltir bı maıdalap sóıleıtin baqpa adam eken. «E degennen aqtarylmaı, hannyń kómeıin baıqaıyn» dep mynany aıtqan eken:

— Ugizdi óleńge baılap, órlikti tómenge baılap, aldyńyzǵa kelip otyrmyz, aldıar han! — dep, sózdi hanǵa tastaıdy.

Taıkeltirdiń kishireıe sóıleýi: «Hannyń mereıin ósire sóıleıin, áıtpese han shamdana túsýine de jol ashar» [degen oıdan týǵan]. Ózinen álsizdi aýzyna qalyp salyp jaman úırengen ádetpen tákappar shirkin jantaıyp jatqan qalpynda mynany aıtqan:

— Keshke deıin bir jaýabyn berermin. Jaýap bermesem, at-kólikteriń amanynda elderińe qaıta berińder! — dep qolyn esikke qaraı bir siltedi de, sózdi keltesinen qıyp tastady.

Kesilip qalǵan sózdi ile jalǵaı almaı, Taıkeltir bı sál edireıip qalǵandaı bolady. Sol kezde bosaǵada otyrǵan bala ornynan atyp túregelip mynany aıtqan:

— El ebelek emes, er kóbelek emes, dat! — depti. Han kóziniń astymen súze qarap:

— Kim ediń? — degende, bala kidirmesten:

— Men ózim halqym — qazaq, rýym — qarakesek, ákem aty — Keldibek, ózim atym — Qazybek. Elde júrgende balalardyń basshysy edim, qazir aǵalarymnyń atshysymyn. Taı báıgesinen shyǵyp, at báıgesine birinshi ret qosylyp turmyn, — depti.

— Ýa, datyńdy aıt! — depti, han suq qolymen óziniń aldyna nusqapty. Bala adymdap basyp hannyń aldyna barady da, hannyń kózinen kózin aıyrmaı mynany aıtqan eken:

— Qazaq degen mal baqqan, Saryarqada qazdaı qalqyp, úırekteı júzip, teńizdeı kólderdi, uzyn, uzaq ózendi, kók maısa kókoraı shalǵynda, sahara salqynynda el jaılap, shalqyp jatqan elmiz. Elimizden qashpasyn dep, jerimizdi jaý shappasyn dep naızamyzǵa úki taqqan elmiz. Jaý aıaǵyna basylmaǵan el bolamyz. Dosymyzdy saqtaı bilgen, dám-tuzyn aqtaı bilgen el bolamyz. Ul týsa, atadan qul bolam dep týmaıdy. Anadan qyz týsa, kúń bolam dep týmaıdy. Ul menen qyz seniń tutqynyńda otyrsa, olardy azat etpeı tynbaıdy.

Qatty bolsań, temir shyǵarsyń.
Sen temir bolsań, men — kómir,
Eritkeli kelgenmin.
Eki eldiń arasyn
Telitkeli kelgenmin!
Sen kóktegi qus bolsań,
Men ilip tastar suńqarmyn.
Sen jerdegi ańnyń júırigi qulan bolsań,
Men qýyp jetip soǵar tulparmyn!

Bala sóılegen saıyn hannyń kózi bajyraıyp, qaraı beredi.

— Sen qabylan bolsań, men jolbarys,
Alysqaly kelgenmin!
«Jaý tilegenge jasyl týsa edi» degen,
El bolyp shabysqaly kelgenmin!
Elimniń shetine oıran salǵan óziń,
Bitim beretin bolsań,
Aıybyńdy moıyndap, bitim ber!
Bolmasa, turysatyn jerińdi aıt,
Shabysqaly kelgenmin! — depti.

Han bajyraıǵan boıymen otyrypty da qalypty. Balanyń sózi bitkennen esin jıǵandaı bolyp, tamsanyp:

— Iapyr-aı, daýysyń qazdyń daýysyndaı eken! Qazaq degen eldiń daýysy qaz daýysty eken, — dep, — seniń atyń «qaz daýysty Qazybek» bolsyn, meniń qasyma kelip otyrshy, —  dep han qaǵyla túsip, oryn beripti.

Sonda Qazybek:

— Bizdiń elimizde kishi úlkenin syılaıdy. Aǵalarym tórde otyrsa, menikiniń ýaqasy joq! — dep jalt burylyp, ornyna qaıta kelip otyrypty.

Ábjylanmen arbasyp otyrǵandaı, elshilerdiń kóńili bir sonda ǵana kóterilip, dushpan aldynda mereıi ústem bola beripti. Álgide ǵana aıbat shegip otyrǵan yzbarly han qalbań qaǵyp, ornynan ushyp turypty da, ýázirlerine:

— Myna elshilerdi qonaq úıge aparyńdarshy! Jol júrip, at soǵyp, sharshap keldi ǵoı, tynyqsyn! — depti.

Sóıtip isi ádil eldiń elshileriniń qadirli sózderi qylyshynan qan tamǵan handy qalbań qaqtyrypty. Qońtajy han qansha boılaýyq, keraýyz bolǵanmen, lajsyz kónipti. Tutqyndaǵylardy bosatyp, tartyp áketken mal-múlikterin aıyp-anjysymen qaıtarmaq bolyp, jegenin qaıta qusyp, hanǵa ońaı bolyp pa, shaýyp alyp ketken mal-múlikterdi túgeldep, jıyp bolǵansha, kóktem de kelip qalypty. Elshilerdi eline qaıtarysýǵa yńǵaılanady. Elshilerdi qurmettep attandyryp salýǵa kóp halyq jınalady. Eki eldiń adamdary qosh aıtysyp, aırylaıyn dep turǵanda, qazaqtyń tutqynǵa [túsken] bir jas jigiti kelip, kópke aryz aıtady:

— Men eldiń jylqyshysymyn. Jylqy baǵyp júrgenimde Qońtajynyń qoly kelip, basyp aldy da, meni tutqyn etip alyp ketti. Osynda kelgen soń bir ýáziri ústimdegi tonymdy tartyp aldy. Erkimmen bermep edim, uryp tisimdi syndyrdy. Janyma balaǵan atymdy tartyp aldy. Myna qaıtyp bara jatqan jylqynyń ishinde kórinbeıdi. Kúrek tisim synyp, kóńilim buzyldy. Kıimnen aırylyp, kórkim buzyldy. Atymnan aırylyp, uıqym buzyldy. Minekı, jıylǵan han, qara, kópshilik, osyǵan ne aıtasyzdar? — degende, han men elshiler betpe-bet qarsy tur eken.

«Buǵan ne aıtar eken?» dep jıylǵan kóp halyq qorshady. Oıda joqta aıtylǵan sóz han men elshilerdi tarazyǵa taǵy bir tartypty. Sonda Qońtajy han altyn sapty bolat semserin beline baılap, janat ishigin ústine kıip, qara qasqa tulparyn mingeli tur eken. Han aıtady:

— At degen syrty — túk, ishi — boq bir taı shyǵar. Ton degeniń bir qoıdyń terisi shyǵar. Ony nesin sóz qylyp aıtyp tursyń? [İs] bitkennen keıin «qol synsa, jeń ishinde, tis synsa, aýyz ishinde» kete bermek. Qaıta sóz qozǵaýdyń ne orny bar? — dep han teris aınalypty.

— Hannyń sózi jón ǵoı, — deıdi óz halqy. Elshiler taǵy bir tuıyqqa tirelgende[ı] bolyp, ańyraıa qalypty. Sonda taıyna minip turǵan Qazybek bala taıyn tebinip, ilgeri shyǵyp aıtypty:

— Qalaısha «tis synsa, aýyz ishinde, qol synsa, jeń ishinde» kete bermek? Biz jamanymyzdy jasyrmaıtyn, jaqsymyzdy asyrmaıtyn elmiz! Astyndaǵy mingen aty qanat emeı nemene, qoı terisi kún ótpeıtin janat emeı nemene, aýyzdaǵy otyz tis bolat emeı nemene? Qanatynan qaırylýy, bolatynan maırylýy, janatynan aırylýy ońaı emes. Han, tabysqanyń ras bolsa, elimizdiń adamyn qanatynan qaıyrmaı tabys, bolatynan maıyrmaı tabys, janatynan aıyrmaı tabys! Jaıaý, jalańash júre beretin ol seniń qulyń emes. Elimizdiń erikti uly kórikti bolýǵa tıis! —  degende, olaq oıly, sholaq tildi han kóp aldynda Qazybekten ońbastaı bolyp taǵy da bir jyǵyldy.

Han endi:

— Janatyńa janatym, — dep ústindegi janat ishigin sheshedi de tastaıdy, — qanatyńa qanatym, — dep mineıin dep turǵan qara tulparyn jigittiń aldyna kóldeneń tartady, — bolatyńa bolatym, — dep belindegi semserin beredi.

Jabyrqap [qalǵan] jigit janatyn ústine kıip, bolatyn asynyp, qara tulparǵa qarǵyp minip, elshilerge:

— Shý! — dep júrip ketkende, han turǵan ornynda sileıip qatyp, turyp qalypty.

Sóıtip, Qazybektiń halyq namysymen, qadirli sózderimen qylyshynan qan tamǵan Qońtajy handy degenine kóndi ripti. «Sóz tapqanǵa qolqa joq» degen, «qadirli sóz qamal buzar» degen qadirli qarıalardan qalǵan sóz» desedi.

---