InfoHub Logo

Qazybek Taýasaruly (1692-1776) — Kishi Azıanyń iri qalalarynda bolyp, dinı, ǵylymı bilim alǵan oqymysty, jońǵar baqynshylyǵyna qarsy kúreste qol bastaǵan batyr. Shyqqan tegi — Uly júzdiń Shapyrashty taıpasynyń Asyl rýynan. Ákesi Mataıuly Taýasar bı bolǵan. Balasynyń nege bolsyn qabiletti zerektigin erte baıqaǵan ákesi Qazybekti bes jasynda Buharaǵa aparyp, din oqýyna beredi. Kishkentaılyǵyna qaramaı jaqsy oqyǵan bala Qazybek medreseni tórt jylda tamamdap, elge oralady. Munda eki jyl aýyl balalaryna dáris beredi. Eki jyl bala oqytyp, biraz adamnyń saýatyn ashqan on bir jasar Qazybek qasyna aýyldasy ózinen bir jas úlken Óteǵul baıdyń balasy Ótegendi (keıin Súıinbaı, Jambyl jyrlaǵan Ótegen batyr) ertip, taǵy da bilim izdep jolǵa shyǵady. Olar Samarqantta bir jarym jyl bolyp, ataqty Qazy-zade Rýmıdiń urpaǵy Hafız-zadege shákirt bolyp, odan dáris tyńdaıdy. Odan keıin qaıta jolǵa shyǵyp, Shamǵa, Baǵdadqa, odan ári Ystambulǵa, Rımge baryp segiz jyl saparda bolady.

Qazybekke, ásirese, Baǵdad pen Ystambulda bolyp, bilim alǵan kezderi óte paıdaly bolyp jan-jaqty ósýine múmkindik alady. Arab, parsy tilderin aıtarlyqtaı meńgeredi. Arab tilin jaqsy bilýdiń arqasynda Ystambul kitaphanasynda Ál-Farabı eńbekterimen tanysady. Mahmud Qashqarıdiń «Dıýanı luǵat at-Túrk», Qoja Ahmet Iassaýıdiń «Dıýanı hıkmet» kitaptaryn osy jerde oqıdy. Qazybek pen Ótegen búkil Eýropany, orys jeriniń biraz jerin aralap, 1709 jyly elge oralady. Elge kelgennen keıin jıǵan-tergen dúnıelerin jınaqtap, «Iran sheshegi» atty kitabyn jazady. Biraq, jaýgershilikti zaman onyń kitap jazyp, ǵylymmen aınalysýyna múmkindik bermeıdi. Ol amalsyz qalamyn naızaǵa aıyrbastap, el qorǵaý isine aralasady. Onyń budan keıingi bar ómiri eldiń shetinde, jaýdyń ótinde ótedi. Ol alǵash qalmaqtarmen Aıagózde bolǵan soǵysqa qatysady. Osynda ol Qabanmen, Qojabergen jyraýmen tanysady. Osydan bir jyldan soń, Seýan Rabdanǵa Táýke hannyń elshisi bolyp barady. Eldiń «Aqtaban Shubyryndyǵa» ushyraýy – erlerdiń janyna qatty batady. Olar bul kúnderi at ústinen túspeı, birde bosqan eldiń basyn qosyp, ujymdastyryp jatsa, birde óksheleı qýǵan jaýǵa toıtarys berip, shaıqasyp jatty. Osy bir qazaqtyń basyna tóngen qaraly kúnderdiń aýyrtpalyǵyn Qazybek te el aǵalarymen birge kórip, arpalysty kún keshedi. Qabanbaı, Bógenbaı, Naýryzbaı batyrlar bastaǵan talaı soǵysqa qatysyp, erlik kórsetedi. Sondaı shaıqastardyń birinde qyryq jerinen naıza tıip, aqyry sol jaradan qaıtys bolady. Bizge Qazybek Taýasarulynyń «Túp-tuqıannan ózime sheıin» degen jalǵyz eńbegi jetti. Ol onda zamandastary jaıynda kóp derekter beredi. El-jurtynyń táýelsizdigi jolynda arystansha alysyp, opat bolǵan kóptegen erlerdiń aty-jóni aıtylyp, istegen erlikteri táptishtele baıandalady, zaty qazaqqa áıgili tulǵalar jaıynda asa bir súıispenshilkpen jazady. Qazybek Taýasarulynyń bul eńbeginiń qundylyǵy da osynda.

---