InfoHub Logo

Qazybek bı Keldibekuly (1665-1765) — qazaqtyń memleket jáne qoǵam qaıratkeri, Áz Táýke han qurǵan «Bıler keńesiniń» múshesi, ataqty sheshen, Orta júzdiń tóbe bıi, «Jeti jarǵy» atalatyn zańdar kodeksin shyǵarýshylardyń biri.

Shyqqan tegi Orta júzdiń Arǵyn taıpasynyń Qarakesek rýynan. Qazybektiń anasy Toqmeıil utymdy da tapqyr sózderdi kóp biletin zerek kisi bolypty. Anasy aıtqan esti sózderdi kishkentaı kúninen jattap ósken ol er jete kele ózi de solaı sóıleýge mashyqtana bastaıdy. Osy óneriniń arqasynda bala bıden dana bıge aınalyp, «qara qyldy qaq jarǵan Qaz daýysty Qazybek bı», «alty alashtyń ardaǵy» degen ataqqa ıe bolady. Sodan bolar Táýke han memleket tutastyǵyna jaryqshaq túsirmeı, halyqty birlikte ustaý úshin úsh júzdi ózinen shyqqan úsh bıge bıletý arqyly basqarǵanda, Orta júzge osy Qazybek bıdi taǵaıyndaıdy. Ol el basqarý isine aralasyp, Qazaq handyǵynyń ishki syrtqy saıasatyna eleýli yqpal jasap otyrady.

Jońǵar basqynshylyǵyna qarsy halyq kúresin uıymdastyrýshylardyń biri bolǵan Qazybek bı eldiń azattyq alýy jolynda aıanbaı ter tógedi. Abylaı sultan jońǵarlardyń qolyna tutqyn bolyp túsip qalǵanda, ony bosatyp alýǵa belsene aralasady. Sondaı aq ol Reseı, Buqar, Hıýa memleketteri arasyndaǵy elaralyq máselelerge de aralasyp, beıbitshilik pen dostyqty dáripteýshi mámileger bolǵan, arazdy tatýlastyryp, alysty jaqyndastyryp otyrǵan. «Eldestirmek elshiden, jaýlastyrmaq jaýshydan» dep, ol elshilik qyzmetti de minsiz atqarǵan tuńǵysh dıplomat. Onyń tuńǵysh ret on segiz jasynda elshilikke atshy bolyp baryp, basshy bolyp qaıtqany el aýzynda áli kúnge ańyz bolyp aıtylady.

1760 jj. Chıń ımperıasy Qazybekti óz jaqtaryna tartý maqsatymen oǵan elshi jiberip, mol syılyqtar tartady. Biraq ol Qytaıdyń qol astyna qaraýǵa qarsy bolady. Sóıte turyp, Abylaıdy Chıń ımperıasymen tyǵyz qarym qatynas jasaýǵa shaqyrady.

Úsh júzdiń ishindegi sheshýi qıyn, eń kúrdeli máselelerdiń basy qasynda júrip, handardyń senimdi aqylshysy, halyqtyń hanǵa bergisiz bıi bolǵan Qazybek ár kez batyr jınap, el shappaı, qylysh shaýyp, oq atpaı aq aqylymen jol taýyp, el birliginiń emshisi bola bilgen.

Ábilqaıyrdy óltirip, el birligine syzat túsýine sebepshi bolǵan Baraqqa: «Syltaýratyp sytyla almaısyń, ne ólip tynasyń, ne jónińmen jeńip qutylasyń, ekiniń biri, Baraq» deýi,aqyr sońynda ony moıyndatyp: «Ýa, bı aǵa! Aıttyń sen, kóndim kebińe» deýge májbúr etýi tek Qazybekteı aıbyny aı jasyrǵan tekti bıdiń qolynan ǵana kelse kerek.  

Oqýǵa keńes beremiz:

Qazybek bı

Aq tilek

Qazybek bıdiń elshiligi

Kim jaqyn? Ne qymbat? Ne qıyn?

Qaz daýysty Qazybektiń toǵyz jastaǵy bıligi

Qazybektiń qaz daýysty atanýy (İİİ nusqa)

Qazybek bı Keldibekulynyń naqyl sózderi

---