InfoHub Logo

Sońǵy onjyldyqta Qazaqstanda, Reseıde jáne basqa da TMD elderinde aqparattyq qoǵamdaǵy saıası komýnıkasıany zertteý belsendi túrde júrgizilip, osy saladaǵy ǵylymı mektepter qalyptasty. Eýrazıa elderindegi saıası komýnıkasıanyń teorıalyq, ádisnamalyq jáne praktıkalyq negizderin zertteý, sonyń ishinde Qazaqstannyń saıası júıesiniń erekshelikterin eskere otyryp, ózaımaǵynyń odan ári damýyn jobalaý jáne boljaý úshin mańyzdy jáne der kezinde jasalǵan qadam bolyp tabylady. Sońǵy onjyldyqta qoǵamda bolyp jatqan ózgerister qoǵamdyq sanamen tyǵyz baılanysty qyzmet salalaryn qaıta qaraýdy talap etedi.

Buqaralyq aqparat quraldary qazirgi qoǵamnyń mańyzdy ınstıtýttarynyń biri bolyp tabylady. Olar san alýan túrli fýnksıalardy oryndaıdy: aqparattandyrý, tárbıeleý, kóńil kóterý, sonymen qatar elde jáne jalpy álemde bolyp jatqan mańyzdy qubylystar men oqıǵalardy qabyldaý jáne túsindirý buqaralyq aqparat quraldary arqyly jáne olardyń kómegimen júzege asyrylady.

Qazaqstan Respýblıkasynda 21 ǵasyrda buqaralyq aqparat quraldary saıası salaǵa tereńirek enip, saıası shyndyqty beıneleý men qurýdyń mańyzdy quraldarynyń birine aınaldy. Buqaralyq aqparat quraldarynyń zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot bıligimen qatar «tórtinshi bılik» dep atalýy beker emes. Qazirgi zamanǵy saıasatty baspasózsiz, radıosyz jáne teledıdarsyz elestetý múmkin emes, sózsiz, bizdiń elimizdegi qazirgi ózgeristerde buqaralyq aqparat quraldarynyń róli zor.

Baspasóz quraldarynyń elimizdiń qoǵamdyq-saıası ómirindegi alatyn orny olardy ǵalymdardyń, sarapshylardyń zertteý nysanyna, jýrnalıserdiń ózderi únemi talqylaýǵa aınaldyrady. BAQ máseleleri «Jýrnalıs», «Ekspert», «Baspasóz» jáne basqa da basylymdar betterinde turaqty taqyrypqa aınaldy. Sońǵy kezderi zertteýshiler buqaralyq aqparat quraldaryn etatızasıalaý týraly kóbirek aıtýda, bul saıası shyndyqty beıneleýde de kórinedi.

Jýrnalısıka ǵylymı saıası plúralızm qoǵamdyq-saıası qurylymnyń negizgi prınsıpterniń biri bolyp jarıalanǵan demokratıalanatyn qoǵamda saıası shyndyqtyń buqaralyq aqparat quraldarynda beınelenýin zertteýdi qajet etedi. Bul jumystyń ózektiligin anyqtaıdy.

Zertteýdiń jańalyǵy jýrnalısıkanyń fýnksıalaryn qarastyrýda, úshinshi myńjyldyqtyń basyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń medıa keńistigindegi saıası shyndyqty beıneleýde.

Bul zertteýdiń obektisi qazirgi Qazaqstannyń saıası shyndyǵyn buqaralyq aqparat quraldarynda kórsetý prosesi boldy.

Zertteý páni qazirgi zamanǵy saıası shyndyqty qazaqstandyq BAQ-ta kórsetý joldary.

Zertteýdiń maqsaty  ̶  jýrnalısıkanyń fýnksıalaryn jáne qazirgi qazaqstandyq BAQ-tyń saıası oqıǵalardy kórsetý sıpatyn zertteý.

Qoıylǵan maqsatty júzege asyrý kelesi mindetterdi belgiledi:

-   qoǵamdaǵy buqaralyq aqparat quraldarynyń róli men qyzmetin zertteý;

-   baspasózdi saıası fýnksıalaryn anyqtaý;

-   qazaqstandyq BAQ qyzmetindegi saıası fýnksıalardy júzege asyrýdy zertteý;

-   medıa shyndyqty qurý jáne sanany manıpýlásıalaý joldaryn zertteý.

Zertteýge arnalǵan materıal 21 ǵasyrdyń basyndaǵy telebaǵdarlamalar men sújetter, sondaı-aq ınternet-portaldardaǵy sońǵy jańalyqtar boldy. Tıisinshe, zertteýdiń hronologıalyq sheńberi 21 ǵasyrdyń birinshi onjyldyǵyn qamtıdy.

Jumystyń ádistemelik negizin qazaqstandyq medıa keńistiktegi saıası shyndyqtyń zamanaýı kórinisterin zertteýdegi tarıhı-fılosofıalyq, júıelik jáne saıası-salystyrmaly tásilder qurady. Jumysta jýrnalısıka teorıasy men praktıkasynyń máseleleri boıynsha otandyq jáne sheteldik ǵalymdardyń ǵylymı eńbekterinde qamtylǵan erejeler men tujyrymdar paıdalanyldy.

Jumystyń qurylymy zertteýdiń maqsaty men mindetterine sáıkes keledi jáne kirispeden, eki taraýdan, qorytyndydan, paıdalanylǵan ádebıetter tiziminen turady.

Buqaralyq aqparat uǵymy orys tili úshin eń qalyptasqan órnek boldy.  «Buqaralyq aqparat quraldary týraly» zańy da bar, onda buqaralyq aqparat «sheksiz adamdar tobyna arnalǵan baspa, aýdıo, aýdıovızýaldy jáne basqa habarlamalar men materıaldar», al buqaralyq aqparat quraldaryna «merzimdi baspa basylymy» degen anyqtama berilgen. Sonymen, aqparat quraldarynyń túrleri men olardyń taralý jıiligi men aqparat kóziniń ataýynyń turaqtylyǵy sıaqty sıpattamalyq belgileri zańmen anyqtalady»[3]. Sonymen qatar, Internet sıaqty aqparatty berýdiń jańa ádisteriniń paıda bolýy, mysaly, áleýmettik jeliler (VKontakte, Odnoklassnıkı, Facebook) sıaqty jańa medıa túrleriniń paıda bolýyna ákeledi nemese jaı ǵana jańasyn qosady. Eski BAQ-qa (gazet-jýrnaldardyń elektrondyq nusqasyn tıisti saıttarda, onlaın-teledıdarda jáne t.b. ornalastyrý) múmkindikter, bul uǵymnyń mánin túbegeıli ózgertpeı  ̶  adamdardyń kóp bóligine baǵyttalǵan  aqparatty berý, taratý.

Endi «BAQ» termınin qarastyraıyq. Sońǵy sózdegi BAQ-tan aıyrmashylyǵy - «komýnıkasıa». Sonymen birge, SMJ-ny sınonım retinde, tipti aǵylshyn tilindegi qalyptasqan «medıa of mass communıcatıon» tirkesiniń aýdarmasy retinde de, qysqartylǵan «buqaralyq aqparat quraldary (medıa - quraldar)» dep qarastyrýǵa bolady. Sonda «komýnıkasıa» termınin ózara árekettesý, baılanys, aqparat almasý [2] dep túsinsek, SMJ-ny «buqaralyq» - kóp adamdarmen aqparat almasýdyń quraly, tásilderi retinde anyqtaýǵa bolady. Bul jerde «aqparatty taratý» sózderiniń maǵynasynyń aıyrmashylyǵyna nazar aýdarýǵa bolady - «taratý» sózine basa nazar aýdarý, buqaralyq aqparat quraldarynda jáne SMJ-de «aqparat almasý».

Sońǵy jyldary Internet jáne uıaly baılanys sıaqty buqaralyq aqparat quraldarynyń «jańa» túrleriniń mańyzdylyǵy artyp, adamdarǵa «eski» - baspa BAQ, radıo, teledıdarǵa qatysty yqpaly kúsheıe tústi. Sonymen birge, barlyq ýaqytta da ejelgi grek tilshileriniń sóılegen sózderinen bastap, buqaralyq aqparat quraldary (MSK) adamdardy habardar etý, jańalyqtardy taratý úshin ǵana emes, sonymen qatar qoǵamdyq pikirdi, qoǵamnyń belgili bir oqıǵalarǵa qajetti qatynasyn qalyptastyrý úshin paıdalanyldy. Bılik júrgizip otyrǵan saıasatqa, minez-qulyqtyń belgili bir stereotıpterin qalyptastyrýǵa jáne t.b. dál qazir bul fýnksıa, buqaralyq aqparat quraldarynyń adamdardyń sanasyna, senimine jáne minez-qulqyna áser etý qabileti barǵan saıyn mańyzdyraq bolyp keledi. Qoǵam ómirinde buqaralyq aqparat quraldary aıtarlyqtaı ósýde [3,4].

Zamanaýı tehnologıalar ǵaryshtyń kez kelgen núktesinen kez kelgen ýaqytta kez kelgen aqparatqa qol jetkizýge múmkindik beredi. Ártúrli aqparat kózderiniń kóp bolýy, bir jaǵynan, bul aqparatqa qol jetkizýdi jeńildetetin elektrondyq qurylǵylardyń joǵary taralýy, ekinshi jaǵynan, BAQ arasyndaǵy ózara árekettesý sıpatynyń sapaly ózgerýine ákeledi. Keıbir baǵalaýlar boıynsha qazirgi adam ómiriniń 50%-ǵa jýyǵy ártúrli sıfrlyq qurylǵylarmen baılanysý bolyp tabylady [7]. Túrli ınternet kózderi, jańalyqtar lentasy, áleýmettik jeliler, blogtar, Twitter habarlamalary, push-habarlamalar túrindegi zamanaýı BAQ zamanaýı adamdy sózbe-sóz qorshaıdy, toltyrady, «qanyqtyrady», saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı ómirge barǵan saıyn mańyzdy áser etedi.

Sonymen qatar, aqparat quraldaryn qurý men taratýdyń jańa tehnologıalary qoǵamdyq sanany manıpýlásıalaý ádisterin jańa sapaly deńgeıge shyǵarýǵa múmkindik berdi, bul ıdeıalardy, pikirlerdi, motıvter men maqsattardy ózgertý arqyly halyqtyń kóp bóligin basqarý tásili. [8]. Zamanaýı buqaralyq aqparat quraldarynyń kómegimen biz «post-shyndyq pen feık jańalyqtar dáýirine» [6] qadam bastyq, qazirgi oqıǵalar men tarıhı faktilerge «durys» kózqarasty tańyp, adastyratyn ádister jetildirildi.

Eń tanymal anyqtamalardyń biri jastardy, belgili bir jastaǵy jastardy (14-ten 24 jasqa deıin) «jas erekshelikteriniń, áleýmettik mártebesiniń jáne áleýmettik-psıhologıalyq qasıetteriniń jıyntyǵy negizinde anyqtalǵan áleýmettik-demografıalyq top» dep sıpattaıdy[5].

Jastar, belsendi qoǵamdyq ómirge endi qadam basqan urpaq, árqashan qoǵamdyq qundylyqtardy ózinshe qabyldaıdy, jastar aǵa urpaqtyń ómirlik tájirıbesin «senim boıynsha» sırek qabyldaıdy [1,2]. Sonymen birge áleýmettený, tulǵanyń qalyptasýy jastardyń qundylyqtaryna, kózqarastaryna jáne minez-qulqyna áser etetin alynǵan aqparattyń turaqty áserinen júredi[8,1].

Adamdar arasyndaǵy, sonyń ishinde jasóspirimder men olardyń ata-analary arasyndaǵy tikeleı qarym-qatynas únemi tómendeýiniń sebebi, jastar bos ýaqytynyń kóp bóligin ınternette ótkizedi (VSIOM júrgizgen saýalnamalarǵa sáıkes, 18 ben 24 jas aralyǵyndaǵy adamdardyń 97% Internetti kún saıyn paıdalanady).

Jastar jıi vırtýaldy álemge tolyǵymen enip, ınternette, áleýmettik jelilerde «ómir súredi», vırtýaldy dostarymen hat almasýǵa, fotolar men beınelerdi jarıalaýǵa jáne kórýge, «laık» jáne túsiniktemelerdi qoıýǵa, statýstardy jańartýǵa, jańalyqtardy kórý - sonymen birge olar tanymal blogerdiń nemese mýzykalyq kýmırdiń jeke ómirindegi jańalyqtarǵa qaraǵanda eldiń saıası ómirindegi jańalyqtarǵa proporsıonaldy túrde az alańdaıdy jáne olar ómirlik oqıǵalar men taǵdyrdyń quldyraýy men quldyraýyn túsinedi.

Sonymen qatar, jastardyń áleýmettenýine buqaralyq aqparat quraldarynyń yqpalyn zertteıtin áleýmettanýshylar buqaralyq aqparat quraldarynyń jastarǵa áser etý dárejesi óte mańyzdy ekendigimen, negizinen buqaralyq aqparat quraldary jaýapty ekendigimen tolyq kelise otyryp, «jastardyń qundylyq baǵdarlaryn, ómirlik strategıalaryn, minez-qulyq úlgilerin, ádetterin, qalaýlaryn qalyptastyrý» [2], buqaralyq aqparat quraldarynyń jastarǵa yqpalynyń oń jáne teris aspektileri týraly kelispeıdi. Kóptegen zertteýshiler negizinen qazirgi BAQ-tyń jastar aýdıtorıasyna keri áserin atap, olardy tutynýshylyq, bos ómir saltyn nasıhattaıdy dep aıyptaıdy; buqaralyq aqparat quraldary tek oıyn-saýyq fýnksıalaryn qaldyryp, jas urpaqty tárbıeleýdi toqtatty; beriletin aqparattyń mazmunynda «zorlyq-zombylyqtyń, agressıvtiliktiń jáne erotıkanyń jetkilikti úlken aǵymy»[2,9]. Sondaı-aq, Buqaralyq aqparat quraldarynyń áserinen jastardyń qundylyq baǵdarlarynyń ıerarhıasynda ózgerister oryn alady - jeke baǵdarlar basym bola bastaıdy[5].

  Sonymen qatar, jastar men jasóspirimder ózderiniń kýmırleriniń minez-qulqyna elikteýge beıim, al qazirgi BAQ-ta tanymal «blogerler», «youtuber» jáne «strımerler» jıi solarǵa aınalady. Dál solar áleýmettik minez-qulyq úlgilerin anyqtaıdy, tildiń sózdik qory men normalaryn ózgertedi, qurdastarymen, muǵalimdermen jáne ata-analarmen qarym-qatynas stılin belgileıdi. Mundaı kóshbasshylarǵa erýdiń paıdalylyǵy shynymen de kúmándi. Sonymen qatar, mundaı medıa tulǵalar árqashan osy ataqty adamdar arqyly kóptegen adamdarǵa áser etip, olardyń tutynýshylyq suranysyn nemese daýys berý qalaýyn qalyptastyratyn marketologtar men saıası tehnologtardyń nazarynda bolady.

Olaı bolsa, jastardyń áleýmettenýine BAQ-tyń, ásirese qazirgi zamanǵy BAQ túrleriniń yqpaly óte zor. Bul rette ádebıette negizinen jastardyń tulǵa bolyp qalyptasýy men damýyna BAQ-tyń teris, tipti destrýktıvti yqpaly atap ótiledi.

Zertteý nátıjelerine súıene otyryp, qazirgi jastarǵa buqaralyq aqparat quraldarynyń yqpaly óte joǵary, onyń ishinde ınternettiń yqpaly basym degen qorytyndy jasaýǵa bolady. Jastardyń elikteý obektisin tańdaýdaǵy kóne qajettiligi Internet múmkindikterimen birge osy resýrsta put retinde usynylǵan, kóbinese moraldyq jáne mádenı deńgeıi óte joǵary emes obektilerdi tańdaýǵa ákeldi. Sonymen qatar, tańdaný obektisimen ózin tanytqysy keletinderdiń sany óte kóp.

Jaǵymdy aspektilerdiń ishinde basqa adamdardyń pikirleri men tańdaýlaryna tózimdiliktiń joǵary deńgeıin atap ótýge bolady. Eger buryn kıimimen, júris-turysymen nemese óz oıyn bildirgen adamdar tobynan erekshelenetin jas adam jalpy synǵa, tipti jazalaýǵa ushyrasa, endi bul ózin tabýdyń, minez-qulyqtyń jeke úlgisin tańdaýdyń (derlik) ádettegi tásili. Jáne qoǵammen ózara árekettesý quraly. Qazirgi ýaqytta bul úshin qol jetimdi opsıalardyń sheksiz sany bar ekeni sonshalyqty jaman emes.

PAIDALANǴAN ÁDEBIETTER:

1. Nazarbaev N.Á. Qazaqstan damýynyń jańa kezeńindegi «Qazaqstan-2030» Strategıasy. İshki jáne syrtqy saıasatymyzdyń 30 mańyzdy baǵyty: Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń Qazaqstan halqyna Joldaýy // «Kazahstanskaıa pravda» gazeti. – 01.03.2007 j.
2. Nazarbaev N.Á. Qazaqstan ekonomıkalyq, áleýmettik jáne saıası jedel jańǵyrý jolynda. Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń Qazaqstan halqyna Joldaýy // «Kazahstanskaıa pravda» gazeti. - 18.02.2005 j.
3. L.M. Smetannıkova, K.M. Jaraspaeva, S.M. Jaraspaev. Ekonomıkalyq teorıa negizderi. Barlyq mamandyqtar boıynsha semestrlik jumysqa ádistemelik nusqaýlar. – Almaty: AIES, 2010 j.
4. Internet kózi http://www.library.cjes.ru/online
5. Prohorov E.P. Jýrnalısıka teorıasyna kirispe. Basylym 2. – M., 1998 j
6. Voroshılov V. Jýrnalısıkada. 2-basylym S.-Pb., 2000. - S. 86
7. Komarovskıı V.S. Memlekettik qyzmet jáne BAQ. - Voronej. VMÝ baspasy, 2003. S. 33
8. Býrde P. Televızıa jáne jýrnalısıka týraly. - M., 2003 j.

---