InfoHub Logo

Tárbıesiz berilgen bilim adamzattyń qas jaýy.

Ál Farabı

Qazirgi tańda qaı qoǵamda bolmasyn adamzat balasy jas urpaqtyń tárbıesine asa mán bergen. Qazirgi qaryshtap damyǵan zamanda, eń aldymen, urpaq tárbıesine mán berilip otyrǵan. Sebebi, árbir ulttyń búgini de, bolashaǵy da óskeleń urpaqqa baılanysty. Osy tusta mekteptiń aldyna qoıatyn basty máseleleriniń biri – órkenıetti, adamgershilik qasıeti mol, sondaı-aq ulttyq qundylyǵyn joǵaltpaǵan, básekege qabiletti bıik, óreli de tereń, bilimdi jáne bilikti urpaq tárbıeleý.

Tárbıe degenimiz – qoǵamdyq úzdiksiz úrdis, qoǵam men jeke tulǵanyń qarym - qatynasyndaǵy basty júıe. Onyń negizi ólshemi ómirge qajetti tulǵanyń jeke qasıetterin qalyptastyrý. Oqýshy boıynda sanaly tárbıe men baıypty minez qalyptastyrý, rýhanı dúnıesi baı ıntellekti tulǵa tárbıeleý ustazdyń maqsatqa baǵyttalǵan is – áreketine baılanysty.

Tárbıeniń negizgi mindeti - qoǵamnyń qajetti talaptaryn árbir balanyń boıynda borysh, namys, ar- ujdan, qadir- qasıet syndy bıik adamgershilik qasıetterdi damytý bolyp tabylady.

Qazirgi tańda elimizde bolyp jatqan áleýmettik, ekonomıkalyq, saıası, mádenı jańalyqtarǵa baılanysty oqý úrdisin ulttyq sıpatta uıymdastyrý – zaman talaby. Ár halyqtyń ózine tán dástúri, onyń bilim berý mádenıeti osy oqý - tárbıe úrdisine tikeleı baılanysty. Qazaq halqy – óziniń baı tarıhı murasyn, óneri men tilin, salt – dástúrin, ádep – ǵurpyn, rýhanı – adamgershilik taǵylymdaryn urpaǵyna mura etip qaldyryp otyrǵan. Halqymyzdyń ǵasyrlar boıy ulan- baıtaq jerin syrtqy jaýlardan qorǵaýda erligimen kórine bilgen batyrlary men qolbasshylaryn, halqynyń sózin sóılep, el qamyn oılaǵan sheshen - danalaryn maqtan etken. Otanymyzdy qorǵaý, shejirege toly tarıhyn bilý, tili men dástúrin saqtaý, zertteý – azamattyq boryshymyz. Sondyqtan bar halyq maqsaty óziniń óskeleń urpaǵyna tárbıe berýde kúndelikti turmys kásibin ulttyq arnada uıymdastyryp, rýhanı- adamgershilik taǵylymymen ushtastyra bilgen.

«Adamgershilik» degen sózdiń ózi - adam boıyndaǵy «izgilik», «syılastyq», «ınabattylyq», «kisilik» sózderimen mándes. Halyqtyq pedagogıkada adamnyń jaǵymdy minez – qulyqtaryn osy uǵymdardan taratady. Minez – qulyq pen qarym- qatynastaǵy kelesi áreketterdi atap ótýge bolady: adamdy syılaý, ar- uıatyn saqtaý, meıirimdilik tanytý, kishipeıildilik kórsetý.

Rýhanı – adamgershilik tárbıe – belgili bir maqsatqa qol jetkize biletin maqsatty, júıeli, ulttyq kózqarasty, senimdi, parasatty, minez- qulyqtaǵy adamı tártip pen rýhanı daǵdyny qalyptastyratyn jalpy azamzattyq tárbıeniń quramdas bóligi. Adamgershilik tárbıeniń búkil júıesi gýmanısik mazmunǵa toly, rýhanı negizde jeke adamnyń jan- jaqty damyp jetilýine baǵyttalǵan.

Adamgershilik tárbıe máselesi negizinen ulttyq qundylyqtarǵa súıene otyryp, tárbıe berýdiń ádistemelik joldaryna negizdeledi.

- Ulttyq dástúrler arqyly oqý – tárbıe úrdisinde adamnyń rýhanı mádenıetin qalyptastyrý.

- Ulttyq dástúrler arqyly adamnyń psıhologıalyq erekshelikterin zerttep, damytý.

- Salt – dástúrler negizinde, ulttyq psıhologıalyq erekshelikterdi eskere otyryp, rýhanı – adamgershilik qundylyqtardy tárbıeleý.

Bul máselege baılanysty elbasymyz N.Á. Nazarbaev: «… jańa jaǵdaılarǵa baılanysty bárimizdi alańdatatyn másele – bilimdi, kásibı daıarlyǵy bar adam tárbıeleý ǵana emes, qoǵamdyq ómirdiń barlyq salasynda ulttyq jáne dúnıejúzilik qundylyqtardy qabyldaýǵa qabiletti, rýhanı jáne adamgershilik múmkindigi mol tulǵa qalyptastyrý bolyp tabylady», — dep atap kórsetti.

Mine, osy tusta qoǵamǵa jan- jaqty bilimdi, joǵarǵy mádenıetti, eńbekqor, isker izdenimpaz, qabiletti, shyǵarmashyl tulǵa qajet. Ondaı tulǵany orta jáne joǵarǵy oqý oryndary tárbıeleıdi.

Adamgershilikke tárbıeleýdiń mańyzdy pedagogıkalyq sharttary – oqýshylardyń belsendi ómirshil, sanalyq kózqarasyn, sóz ben istiń birligin adamgershilik normalarynan aýytqýlaryna jol bermeýdi qalyptastyrý. Ol balanyń jeke basynyń qalyptastyrýshy damýdyń asa mańyzdy bir salasy. Bul arqyly Otanǵa, eńbekke qatynasyn aıqyndaıdy. Tárbıeli ustaz shákirtterge jan- jaqty tárbıeni osy adamgershilik tárbıesinen bastaıdy. Sebebi bul onyń adamgershilik sezimin, senimin belgili bir maqsatqa jeteleý is –áreketin uıymdastyrýdy jetildiredi. Sonda ǵana ustaz shákirtteriniń izgiligin, adaldyǵyn, kishipeıildiligin qalyptastyrady.

İzgilik otbasynan bastaý alady, oǵan ata- ananyń bergen tárbıesi, turmysy yqpal etedi. Halyqtyq maqal «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń» adamgershilik tárbıeniń negizgi otbasynda qalyptasatynyn kórsetýde. Halyq, januıa qundylyqtaryn aýyzsha halyq shyǵarmashylyǵy arqyly tapsyrady, mysaly, ańyz ertegilerdi, yrymdardy, salttardy qoldanady, din arqyly, ártúrli qoǵamdyq uıymdar arqyly t.b. Halyq aýyz ádebıeti adamgershilik –estetıkalyq tárbıe berýde balanyń oı- órisin damytady. Olardyń til baılyǵy jáne sheksiz sheshendik múmkindikterin arttyrady.

Oqýshylardy kishipeıildilikke, adamgershilikke tárbıeleýde qazaq halqynyń tálimdik tıimdi quralynyń biri – ertegi. Olarda halyqtyń tynys- tirshiligi, ádet- ǵuryptarynyń dástúrleri, baqyt jolyndaǵy kúresi, balanyń ózara qarym- qatynastary – óz halqyna, Otanǵa, týǵan jerine, onyń tabıǵatyna súıispenshiligin beınelegen. Máselen:

«Jaqsy sóz – jarym yrys», -dep adam qasıetin bildirse,

Ulyq bolsań – kishik bol, — dep kishipeıildilikti,

Ádepti bala- arly bala,

Ádepsiz bala – sorly bala, - dep kóregendikti,

Sheshenniń tili ortaq,

Sheberdiń qoly ortaq, - dep adam boıyndaǵy óner jalpy halyqtyń qazynasy ekendigin ýaǵyzdaıdy. Maqal boıyndaǵy tapqyrlyq pen ótkirlik, dáldik qazaqtyń tálim- tárbıelik quraly ǵana emes – daýǵa da toqtam salǵan qarýy bolǵan. Balalardyń minez-qulqy, boıyndaǵy shynaıy qasıetteri týraly berilgen jańyltpashtar, jumbaqtar da balanyń zerdeleýge qabiletin jetildiredi.

Oqýshylardy rýhanı adamgershilik tárbıeleý máselesi árbir ata- ananyń, qoǵamnyń jáne jalpy memlekettiń aldynda turǵan negizgi máselelerdiń biri, sebebi qoǵamda jas urpaqqa rýhanı tárbıe berý máselesine qatysty kúrdeli problemalar qalyptasty. Qazirgi tańda óskeleń urpaqqa arnalǵan naqty ómirlik baǵdarlamanyń bolmaýy, qoǵamdaǵy rýhanı- adamgershilik ahýaldyń tómendeýi, balalarmen bos ýaqyttaǵy mádenı jumystarynyń álsizdigi, balalardyń fızıkalyq daıyndyǵynyń nasharlaýy jáne taǵy basqa máseleler ózekti bolyp otyr. Bilim berý júıesi tulǵanyń rýhanı damýyna joǵary deńgeıde kepil bola almaıdy, óıtkeni tárbıe – bul kúndelikti ómirdegi adamnyń árbir adamǵa degen qurmeti men syılastyǵy negizindegi basqa adamdarǵa degen qarym – qatynasyn anyqtaıtyn tulǵanyń sapasy.

K.D. Ýshınskıı: «Tárbıeleýdiń basty mindetin adamgershilik áser etýden quraıdy», - dese, dana Abaı: «Aqpeıil jáne yqylasty júrek adamdy jeteleýi tıisti, sonda ǵana onyń eńbegi jáne tabystylyǵy erekshe mánge ıe bolady. Adam bolyp dúnıege kelý jeńil, biraq adam bolý qıyn», - degen bolatyn. Tárbıeniń mańyzdylyǵy sondaı, bizdiń bolashaq urpaǵymyz tárbıeden ǵana rýhanı baılyq alyp, tárbıe arqyly ǵana Adam bolyp qalyptasady.

Adamnyń adamgershilik negizderi bolmasa, ol erkinen, ómirlik baǵdarynan tez aıyrylyp, taǵdyrdyń oıynshyǵyna nemese qylmys áleminiń qurbanyna aınalady. Ondaǵan, myńdaǵan nashaqorlar, maskúnemder, qańǵybastar, qamqorsyz balalar, jetimder – bul kúnniń shyndyǵy. Ásirese balalar men jasóspirimder keri jolǵa beıim bolady.

Árıne ár adam óz ómiriniń qojasy jáne ol óz ómir jolyn ózi tańdaıdy, basqa adamdarmen qarym – qatynas jasaıdy, qatelikterge boı aldyrady. Seni qorshap turǵan jaǵdaıdy ózgertýge bolady, biraq ózińniń ishki álemińnen qashyp qutyla almaısyń. Sonymen qatar, eger adamnyń jany nemese rýhy syrqat bolsa, onda eshqashan saý bola almaıdy. Sondyqtan adamnyń qandaı rýhanı qundylyqtardy ıgergeni óte mańyzdy. Adamgershilik tárbıesi oqý tárbıe úrdisiniń barlyq salasynda, oqytý, bilim berý jáne eńbekke baýlý úrdisinde júzege asady. Tárbıeli bolý úshin adamgershilik qasıetterdi jatqa bilý jetkiliksiz, onyń tereń oı eleginen ótkizý, bastan keshirý, minez-qulyqqa bekitý kerek.

Tárbıe isi naqty kezeńniń erekshelikterin saqtaı otyryp, bolashaqqa baǵdar beredi, jeke tulǵany soǵan daıyndaıdy. Jeke tulǵanyń adamgershilik qundylyqtary ómirge kelgen kúninen bastalady. Mektepke deıingi jasta balalardyń bastapqy adamgershilik qasıetteri men uǵymdary, minez –qulyqtyń qarapaıym daǵdylary qalyptasady. Balanyń mektep jasyna deıingi qalyptasqan minez –qulyqtary bolashaqta eresek qoǵamda jáne qurby-qurdastarymen qarym – qatynasqa túskende kórine bastaıdy. Bastaýysh synypta adamgershilik kózqarastardyń, minez –qulyqtardyń, sezim men sananyń jańa túrleri odan ári damytylady.

Mektep oqýshylaryn adamgershilikke tárbıeleý - eń aldymen oqytý úrdisinde qalyptasady. Ár túrli pánderdi oqytý kezinde bastaýysh synyp oqýshylarynyń dostyq, joldastyq, ómirge degen belsendi kózqaras, Otan týraly uǵymdary qalyptasyp damıdy. Úlkendi syılaý, kishige izet kórsetý, ata- analardy qadirleý, eńbektenýge úırenedi. Bul jasta balalar sapaly tártipke, joldastyq ózara kómekke, adamnyń kóńil- kúıin túsine bilýge daǵdylanady. Olar mekteptegi oqý áreketine degen ózindik qatynastaryn, otbasynda, qoǵamda ózin-ózin ustaýdy biledi. Sonyń nátıjesinde bastaýysh synyp oqýshylarynda derbes jáne qoǵamdyq minez-qulyq, adamgershilik qarym-qatynasy damıdy.

Jas jetkinshekter 5-9 synyp oqýshylary ózderin eresekter qataryna qosyp, óz betimen tirshilik etemin dep qıal jetegimen ketedi. Bul jastaǵy oqýshylardyń damýyna uıymshyldyq, tártiptilik, qamqorlyq, qunttylyq, t.b. qasıetter áser etedi.

Jasóspirimderdiń nemese 10-11 synyp oqýshylarynyń ǵylymǵa, mamandyqtańdaýǵa yntalary artady. Bular ádilettilik, borysh, ar-namys, uıat, adaldyq syndy moraldyq erekshelikterge kóńil bóledi. Olar úlkendermen qarym – qatynas jasaýda ózin- ózin tárbıeleýdi qajet etedi. Sondyqtan bul jasta kóbirek erik bergen jón. Óskeleń urpaqtyń adamgershilik tárbıesin iske asyrýda qorshaǵan ortanyń yqpaly orasan zor. Oqýshylardyń boıyna tárbıe negizderin darytý mektepte oqytylatyn barlyq pánderge birdeı júkteledi. Ásirese, oqýshynyń adamgershilikke tárbıeleıtin pánniń biri- tarıh. Ol shákirtterdiń boıynda otansúıgishtikti, ultjandylyqty, senimdilikti qalyptastyrady. Qazaq halqyndaǵy handar men bılerdiń, sheshender men jyraýlardyń orny bólek. Tarıh páni oqýshylardyń rýhanı dúnıesin baıytyp, óziniń qoǵamdaǵy ornyn tabýǵa, urpaqtyń batyrlyǵyna kómek kórsetýdi týdyrady, olardyń izgi talap – tilekterin oıatady. Sonymen birge, qazaqtyń ulttyq salt-dástúrin, mádenıetin, oqýshylardyń moraldyq qasıetterin qalyptastyrady.

Elimizde rýhanı adamgershilik tárbıeni jetildirý memlekettik mindet deńgeıinde kóterilip otyr. Bul mindettiń praktıkalyq sheshimi - «Ózin – ózi taný» pániniń engizilýi, onyń avtory S.A. Nazarbaeva. Ózin-ózi taný pániniń basty mindeti- óziniń dúnıetanymyna úńilý, ózińdi súıý men syılaı bilý, óz isine jaýapty bolý, óz aryńmen kelisimde ómir súrý, ózińniń janyna jaqyn ispen aınalysý, adamdarǵa meıirimdilik tanyta bilý, izgilikti bolý. Tájirıbe kórsetkendeı, ózin- ózi taný bilim berýdiń qundy mánin nyǵaıta otyryp, tulǵanyń sheksiz súıý, óz isine jáne jeke kúshine sený, izgilikti is jasaý, kóp bilý jáne ózin-ózi jetildirý, fızıkalyq, psıhıkalyq, rýhanı damýda úılesimdikke qol jetkizý daǵdylaryn qalyptastyrady.Bul pán balalardyń ózara qarym-qatynasyn damytýyna ǵana emes, sondaı-aq balanyń ózin-ózi tanýyna adamgershilik negizderin jınaqtaýyna, sana- seziminiń qalyptasýyna, qorshaǵan ortamen mahabbat, izgilik jáne ózara túsinistik negizinde ózara qarym-qatynas qura bilýine, bir tutas tulǵanyń qalptasýyna áser etedi.

Mektep oqýshylaryna tárbıe berý tek jeke pánderde ǵana emes, synyptan tys is- sharalarda, úıirme jumystarynda rýhanı qundylyqtarǵa baýlýǵa bolady. Mundaı jumys túrlerine synyp jetekshiniń estetıkalyq áńgimesi, túrli oı jarystary, pikir talastaryn jatqyzýǵa bolady.

Jasósipirimderdi adamgershilikke tárbıeleýde ómirde kezdesetin túrli jaǵymsyz jaǵdaıattardan saqtaný máselesi de eskerilýi qajet. Kóbine kóptegen otbasylarda kúndelikti tirlik qamymen balalardyń rýhanı qajettilikteri eskerilmeı, ekinshi orynǵa jyljıdy. Bala durys, adamgershilik is- áreketterdi, salaýatty ómir saltyn, jaqsy men jamandy aıyra bilý, ózin-ózi jetildirýge degen yntasyn qalyptastyrýy kerek, qajet kezde óz betimen sheshim qabyldap, durys tańdaý jasaýy úshin kishkentaıynan óz degenin iske asyrýǵa baýlý kerek. Al bul daǵdylardyń barlyǵy januıada qalyptasady.

Balalardy adamgershilikke tárbıeleýde ata-anany oqý-tárbıe úrdisine qatystyrý, olarmen tyǵyz baılanys ornatý máselesi negizgi másele bolýy tıis.

V.A. Sýhomlınskıı: «Eger balany tárbıelegen dárejege jetkizýdiń sáti tússe, adamgershilik tárbıe jeke adamdy jetildirýge tıimdi yqpal jasaıdy» deı otyryp, «Eger biz balaǵa qýanysh pen baqyt bere alsaq, ol bala dál sondaı bola alady», - degen bolatyn.

Rýhanı dúnıesi baı, qajettilikteri men qyzyǵýshylyqtary, talǵamy, oı-órisi keń adamdardy tolyq qalyptasqan, minezi turaqty adam deımiz. Minezdiń turaqtylyǵy adamnyń rýhanı-adamgershilik túsinikterinen týyndaıdy. Endeshe, oqýshylardy rýhanı-adamgershilik tárbıesi arqyly tolyqqandy jetilgen azamat etip tárbıeleý – qoǵamymyzdyń basty maqsaty. Rýhanı-adamgershilik tárbıesinde muǵalim oqýshyny tulǵa retinde tanyp bilip qana qoımaı, onyń damýynda keshegini, búgingini, bolashaqty kóre bilýi qajet.

Túıindeı kele, rýhanı-adamgershilik tárbıesi – bul adamnyń týǵannan bastalatyn jáne ómir boıy jalǵasatyn, adamdardyń minez- qulyq normalaryn ıgerýine baǵyttalǵan úzdiksiz úrdis. Onyń mazmuny oqýshynyń jeke tulǵalyq qasıetteriniń qalyptasý sheńberinde damıdy. Sondyqtan oqý – tárbıe jumysyn uıymdastyrýda oqýshylardyń jeke tulǵalyq erekshelikterin eskerý mańyzdy oryn almaq.

Igilik Amangúl Igilikqyzy

---