InfoHub Logo

Qymyz daıyndaý úshin eń aldymen saýyn bıelerin irikteı bilý kerek. Saýylatyn bıe saqa bıe, qýlyq bıe, qysyraq bıe dep úshke bólinedi. Saqa bıe birneshe qulyndaǵan, burynnan saýylyp, ábden mashyqtanǵan bıe, al qysyraq bıe — qysyr qalyp, taıy emip júrgen bıe. Taıy emip júrgen soń saýyla beredi. Qýlyq bıe dep alǵash qulyndaǵan bıeni ataıdy.

Jyl mezgiline, jaıylymnyń ottylyǵyna, maldyń kúıine qaraı saýylatyn bıe jyl saıyn iriktelip otyrady. İrikteý kezinde, eń aldymen, bıelerdiń aýrý-syrqaýdan amandyǵy, qulyndardyń shıraqtylyǵy eskeriledi.

Aryq, aýrý-aý degen qaýpi bar bıeler men qulyny marqaımaǵan bıeler belgili bir merzimge deıin baılanbaıdy.

Bıe baılaý degendi keıbir jastar durys túsinbeıdi. Bıe baılaý degenimiz — bıeniń ózin baılaý emes, olardyń qulynyn noqtalap, jelige baılap ustaý. Qulyny baılanǵan bıelerdiń órisi aýylǵa jaqyn bolýǵa tıis. Sondaı-aq ol óriske basqa mal tuıaǵyn tıgizbeý kerek. Óıtkeni saýyn bıe úıiri qulyny aǵytylǵansha aýyldan uzamaıdy. Soǵan oraı jylqyly aýyl jurtyn da jıi-jıi aýystyryp otyrady.

Al bıe baılanǵan kún «Bıe baılar, jeli maılar» degen dástúrmen mereke sekildi ótkizilgen. Bul kúni qaptyń túbi qaǵylyp, qazan kóterilgen. Soǵymnyń saqtalǵan sońy, ıaǵnı sur asylyp, tabaq tartylǵan, aıǵyrdyń jalyna, jeliniń qazyǵyna maı jaǵylǵan.

Bıe el jaılaýǵa shyǵyp, jaıylym ábden otaıǵan kezde baılanǵan. Ol sáýir aıynyń aıaǵy men maı aıynyń basyna týra keledi. Bul kezde qulyn da ábden qaraqulaqtanyp qalady. Olar 5-6 saǵat jelide baılaýly bolady da, saýyn saıyn emizilip, aýyq-aýyq jetektep, serýendetiledi. Keshke qaraı enesimen birge óriske shyǵarylady.

Árıne, qymyzdyń sapasy bıeniń tektiligine, jaıylymnyń otyna, ashytqyǵa nemese qoryna, qymyz saqtalatyn ydysqa, tipti bıe saýylatyn ydystyń ózine tikeleı baılanysty bolady.

Bıe kónekke nemese aǵashtan jasap, ystalǵan shelekke saýylady. Al kónek bıe terisinen daıyndalady.

Jańa saýylǵan bıe súti súzilip, sýymaı turǵanda kúbidegi nemese sabadaǵy saýmaldyń ústine quıylady. Sodan soń 30-40 mınýt pisip, aýzy tyǵyndalyp tastalady.

Alǵashqy kúngi saýylǵan bıe súti sabadaǵy arnaýly ashytqynyń nemese qordyń ústine quıylady. Qordy úzýge bolmaıy. Qor úzilse qymyzdy qaıta ashytýǵa týra keledi.

Ashytqy súr jaıa, qazynyń synyń súıegi salynyp sútten, eger súr tabylmasa sútke nan ashytqysy ezilip daıyndalady.

Qor — jaqsy ashyǵan qymyzdyń saba túbinde qalǵan qaldyǵy, sarqyny.

Saba — qymyz saqtalatyn ydys. Sabaǵa ashytqan qymyz erekshe dámdi bolady. Onyń ústine kóshpeli halyq úshin kólikke artýǵa qolaıly keledi.

Saba da, torsyń ta, kónek te kóp minilmegen, sóıtip ter sińbegen, aýrý- syrqaýdan aman, semiz jylqynyń terisinen jasalǵan. Ol qystaı ot jaǵylatyn ashananyń tóbesine ilip qoıylǵan da, jazǵa qaraı qaıtadan jibitilip qurymǵa salynǵan.

Qurym — shoshalanyń tóbesine jınalǵan qara kúıe, ıaǵnı ys. Osy ys jınap alynyp, qaınatylady. Sonda óri ashshy, ári qyshqyly mol qoıý shaı sekildi suıyqtyq paıda bolady. Osyǵan saba, torsyq, kónek daıyndalatyn teri salynyp qoıylady. Sóıtip ol 20-30 kún qurymda jatady da, júni, sheli tazartylady. Osyndaı prosesten ótken teri shıraıdy, shymyrlanyp, túsi de qońyrqoshqyldanady.

Jumsaq kezinde jikteri shýda jippen tigiledi de, ishine qum toltyrylyp, keriledi ári keptiriledi. Kebýi jetken saba shertkende syńǵyrlap turady. Bul bir deńiz.

Ábden kepken saba, torsyq, kónek jylqynyń súr etiniń, sondaı-aq qymyzdyń maıymen jaqsylap sińdire maılanady. Jaqsy maılanǵan sabanyń da, torsyqtyń da, kónektiń de tigisteri kirigip, tyǵyzdala túsedi. Bul eki deńiz.

Osydan keıin saba ystalady. Sabany ystaý óte jaýapty jumys. Soǵan oraı tek tájirıbeli kisi ǵana ystaıdy. Áıtpese tájirıbesi joq jan ony kúıdirip alýy, shala-sharpy ystaýy múmkin.

Sonymen, ystaý da óner. Saba úı mańynan aýlaq, qýraǵan shóp-shalamy joq, sýy jaqyn jerde ystalady. Máselen, jarqabaqtan otyn salatyn ottyń oıylyp, 50-60 santımetr óńesh, ıaǵnı or qazylady. Onyń ishi jalyn jetpesteı etilip, kirpishpen astarlanady. Óńeshtiń ekinshi basynda qudyqsha etip kazylǵan ys oshaǵy bolady. Onyń beti temir tormen jabylyp, ór jerinen arnaýly sańylaý qaldyrylyp sylanady. Osy «oshaqtyń» ústine balshyqtan shoshala qalanady nemese kıiz kúrke tigiledi. Sonda ys tútini óńeshten oshaqqa kelip, kúrkeniń ishinde býlyǵyp, únemi byqsyp jatatyn bolady. Bul úsh deńiz.

Bir eskeretin jaıt — ysqa jaǵylatyn otyndy tańdaı bilý kerek. Bul iske eń qolaıly otyn — jas tobylǵy, ol tabylmasa jas qaraǵan. Árıne, sabaǵa, torsyqqa, kónekke ádemi ıis berý úshin azdap arsha, kókpek, kepken kók pishen qosyp jaǵýǵa bolady.

Qymyz kúbide de saqtalady. Biraq kúbi otyryqshy halyq úshin ǵana yńǵaıly. Kúbi degenimiz aýyz jaǵy tarlaý da, túp jaǵy keńdeý etilip emennen jasalǵan ydys. Bul ydystyń ishi de apta saıyn jýylyp keptirilýge tıis. Súr ettiń maıymen, quıryq maımen maılanady. Tobylǵy, dúzgin, qulmuryn aǵashtarynyń qoǵajaı deıtin shóp túbiriniń tútinimen ystalady.

Kúbisiniń baby kelgen úıdiń qymyzy da mindetti túrde dámdi bolady. Qymyzdy temir ydysqa quıýǵa bolmaıdy. Ondaı qymyzdyń dámi buzylady.

Qymyzdyń baby pisýi men sapyrýǵa tikeleı baılanysty. Neǵurlym jıi pisken qymyz qoıýlanyp, dámi kire beredi. Al jıi sapyrylǵan qymyzdyń ashýy qaıtyp, jumsara túsedi. Pisilmegen, sapyrylmaǵan qymyz irimtiktenip, sýy bir bólek, tunbasy bir bólek bolyp buzylady, sapasy nasharlaıdy.

Saba men kúbiniń pispegi de talapqa saı bolýǵa tıis. Pispek arshanyń qyzylynan oıylyp jasalǵan. Súıekpen nemese kúmispen órnektelgen. Mundaı pispek sabadaǵy nemese kúbidegi qymyzdyń dámine nuqsan keltirmeıdi.

---