InfoHub Logo

Qazaqtyń ejelgi ádetinde qyz týǵanda "qyryq jeti", ul týǵanda "at ustar" dep súıinshi suraıtyny nemese "Qalyń malǵa qyryq jetini matap berdi", − deıtinderi bar. Bul sóz ótken ǵasyrlarda jıi aıtylyp, ómirde jıi jasalatyn, qalyptasqan ǵuryp bolatyn. Árıne, qyryq jeti degeni, sonsha mal ekeni árkimge belgili. Al ol nege 48 nemese 50 emes? Qazaq nege 47-ge toqtaǵan? Demek, bul jáı ǵana 47 emes, ózindik mán-maǵynasy, syry bar qyryq jeti bolǵany. Buǵan túsinik bergen jón.

Birinshiden, qazaq 40 pen 7 sandaryn ejelden qasıeti kıesi bar dep sanaǵan. Mysaly: qyryqtyń biri − Qydyr, qyzǵa qyryq úıden tyıym, qyryq kún shilde, jeti qazyna, jetiskenniń jeti álpi, jigitke jeti óner de az, jeti qat jer, jeti ata, jeti jurt, t.b. Olaı bolsa, halyq óziniń qudalyq saltynda qalyńmal sanyn qyryq pen jetini qosyp yrymdap, osy sanǵa toqtaǵan.

Ekinshi anyqtamany halyq turmysy men etnografıalyq erekshelikterin jetik bilgen akademık-jazýshy Sábıt Muqanov bergen. Sábeń "qyryq jetini" bylaısha túsindirgen (túsindirme shyǵarma keıipkeriniń atynan beriledi): 

− Ákemniń aıtýynsha, onyń máni bylaı kórinedi: buzaýly sıyr ma, qulyndy bıe me, botaly túıe me, eń aldymen balalaıtyn jeti mal beretin kórinedi. Bulardyń qataryna qoı men eshki kirmeıdi. Mysaly, jeti bıe beredi deıik. Onyń syrtynda jeti qulyn, jeti taı, jeti qunan, jeti dónen bolýy kerek. Sonda bul otyz bes bas boldy ǵoı. 

− Balalaıtyn maldyń ishindegi tólin de esepteıdi, onyń atyn búkpe deıdi eken. Sony qosqanda − jeteý. Sonda qyryq eki boldy ma?

− Buǵan qosylatyn maldar: quda bolýǵa ýádeleskende kúıeýdiń ákesi qyzdyń ákesine: "Ýádemiz shegedeı myqty bolsyn", − dep, "shege at mingizedi", bul − bir; ekinshi, quda túsýge kelgende qyzdyń ákesine "minis at" beredi; úshinshi "jeke tý bıe" degin bolady, onysy, qyzdyń ákesi úıine uzatý toı jasaǵanda soıystyqqa alatyny bolýy kerek; tórtinshi "tús at" degeni bolady, onysy kúıeý qaıyn atasynyń úıine alǵash baryp túskende beretin aıyby bolýy kerek; besinshi, "óltiri" deıtini bolatyn kórinedi. Munysy − qyzdyń úıine kúıeý jaǵy ákeletin eń alǵashqy dástúrli káde, qudaıy mal. Qyzdyń úıi bul qoıdy soıyp, týǵan-týystaryn, aýyldastaryn shaqyryp bir japyraq etine sheıin, bir qasyq sorpasyna sheıin taratyp beredi. Terisin de bireýge beredi. Bul maldy tiri kúninde de soıylǵanda da uzatylatyn qyzǵa kórsetpeıdi. Qyzǵa eti túgili, sorpasynan da tatyrmaıdy. Mal soıylyp, eti men sorpasyn jurt iship-jep taraǵansha qyzdy ońasha bir úıge otyrǵyzyp qoıady. 

− Sonymen, manaǵy balaly maldyń sany qyryq eki, myna sońǵy ártúrli yrymnyń maly bes, barlyǵy qyryq jeti... Qazaqtyń: "Qyryq jetini qyrqa matap berdim", − deıtini osydan eken ǵoı (S. Muqanov "Ómir mektebi", Almaty, 1955 j. 337 bet).

Qalyń mal saltyndaǵy "qyryq jetiniń" jumbaǵy osyndaı.

---