Qysym. Qysymnyń qatty deneler, suıyqtar, gazdar arqyly berilýi. Paskal zańy
Sabaqtyń taqyryby: Qysym. Qysymnyń qatty deneler, suıyqtar, gazdar arqyly berilýi. Paskal zańy.
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa kúshtiń áreket tireý aýdanyna táýeldi bolatyny, qysym, qysymnyń birlikteri men Paskal zańy týraly túsinik berý
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdilik: Qysym, qysymnyń qatty deneler, suıyqtar, gazdar arqyly berilýi Paskal zańy týraly tolyq maǵlumat berý.
Damytýshylyq: Oıyn tehnologıasy arqyly oqýshylardyń pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, esepter shyǵartý arqyly oılaý qabiletin damytý.
Tárbıelik: Oqýshylardy uqyptylyqqa, shapshańdylyqqa, jaýapkershilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: jańa sabaqty meńgertý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, suraq – jaýap, demonstrasıalyq
Sabaqtyń tehnologıasy: oıyn tehnologıasy
Sabaqtyń kórnekiligi: kespe qaǵazdar, jetondar, slaıd.
Qural jabdyqtar: proektor, dınamometr, aǵash bileýshe, Paskal shary, qumy bar ydys, jińishke tórt aıaǵy bar ústelshe.
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý bólimi: Oqýshylarmen amandasý, sabaqqa qatysymy men daıarlyǵyn tekserý.
2. Úı tapsyrmasyn tekserý: «Kim jyldam?» oıyny arqyly ótken taraý materıaldaryn qaıtalaý suraqtary beriledi. Qaı top oqýshylary jyldam, ári durys jaýap berse, sol topqa 1 jeton beriledi.
1. Zattyń tyǵyzdyǵy dep neni aıtamyz?
2. Kúsh nemen sıpattalady?
3. Gýk zańyn aıt.
4. «Deformasıa» sózi qandaı maǵynany bildiredi?
5. Kúshtiń ólshem birligi?
6. Plasıkalyq deformasıaǵa mysal keltir.
7. Deneniń salmaǵy degenimiz ne?
8. Qandaı kúshti úıkelis kúshi dep aıtamyz?
9. Úıkelistiń neshe túri bar?
á) «Sáıkesin tap»
3. Jańa sabaqty túsindirý.
Biz kúndelikti turmysta pyshaq, qaıshy, ıne sıaqty alýan túrli quraldardy paıdalanamyz. Alaıda olardyń áseri osy kúsh túsken bettiń aýdanyna táýeldi bolatynyn baıqaı bermeımiz.
Mysaly, matany ushy doǵal ınege qaraǵanda, úshkir ınemen tesý ońaı; ótkir pyshaqqa qaraǵanda ótpeıtin pyshaqpen kesý qıyn, sol sebepti quraldardyń kesetin jeriniń aýdanyn kishireıtip, ótkirleý úshin ár ýaqytta da olardyń júzin muqıat qaıraýǵa tyrysady.
Mynadaı tájirıbeni qarastyraıyq. Jińishke tórt aıaǵy bar ústelsheni tóńkerip, ydystaǵy qumnyń ústine qoıady da, ony massasy 5 kg kir taspen bastyrady. Bul jaǵdaıda ústel qumǵa batpaıdy.
Al, ústelsheniń betin joǵary qaratyp, ústine sondaı kir tas qoıǵanda, onyń aıaǵy qumǵa batyp ketedi.
Sol sıaqty adamnyń qarmen júrýi qıyn, óıtkeni ol qadam basqan saıyn qarǵa ombylaıdy. Al aıaǵyna shańǵy baılaǵan adam qar ústimen jeńil júre alady. Munyń sebebi ne? Shańǵymen de, shańǵysyz da adam qardy óziniń salmaǵyna teń birdeı kúshpen basady. Biraq ol kúshtiń bul eki jaǵdaıdaǵy áreketi birdeı emes. Óıtkeni shańǵy betiniń aýdany adamnyń tabanynyń aýdanynan jıyrma esedeı úlken. Sondyqtan ol shańǵymen turǵanda qar betiniń árbir sharshy santımetr aýdanyn shyńǵysyz turǵandaǵydan góri jıyrma esedeı az kúshpen basady.
Belgili bir betke túsetin kúsh áreketiniń nátıjesin sıpattaıtyn shamany qysym dep ataıdy.
Qysym betke perpendıkýlár baǵytta áreket etetin kúshtiń osy bettiń aýdanyna qatynasymen anyqtalady:
r - qysym,
Ǵ - betke perpendıkýlár baǵytta áreket etetin kúsh nemese qysym kúshi;
S - kúsh túsetin bettiń aýdany.
HBJ - da qysym Paskalmen ólshenedi..
gPa=100 Pa=102 Pa
kPa=1000 Pa=103 Pa
MPa=100000 Pa=106 Pa
Qatty denelerdiń, suıyqtardyń jáne gazdardyń barlyq qasıetteri olardyń qurylysyna baılanysty bolady. Sondyqtan biz eń áýeli olardy quraıtyn molekýlalardyń qalaı ornalasqanyn, qalaı qozǵalatynyn jáne birimen – biri qalaı árekettesetinin, qatty denelerdiń, suıyqtar men gazdardyń negizgi qasıetterin eske túsireıik.
Alaqanyńdy joǵary qaratyp, sol qolyńdy ústelge qoı. Kitapty alaqanyńa qyrymen qoıyp, ony oń qolyńmen tómen qysyp bas.
Sol qolyń qysymnyń artýyn seze me? Endi kitapty alaqanǵa emes, ústelge qoı. Bir qolyńmen kitapty ústinen aqyryn bas, ekinshi qolyńdy kitaptyń qyryna tıgizip ustap tur. Osy kezde qol qosymsha qysymdy seze me?
Mine, osy tájirıbeni jasaı otyryp, kitaptyń ózine túsirilgen qysymdy bir baǵytta ǵana taratatynyna kóz jetkizýge bolady.
Al endi suıyqtar men gazdarda qysymnyń berilýi basqasha bolady. Suıyqtar men gazdar qysymdy, qatty dene sıaqty bir baǵytta ǵana emes, jan – jaqqa birdeı taratady.
Paskal shary dep atalatyn quralmen tájirıbe jasap kóreıik. Ol bir jazyqtyq boıynda ornalasqan sańylaýlary bar shardan jáne porshendi sılındrden turady. Eger sharǵa sý nemese tútin toltyryp, porshendi bassaq, shardyń sańylaýlarynan sý nemese tútin barlyq baǵytqa birdeı uzyndyqta shapshyp nemese býdaqtap shyǵatynyn baıqaımyz. Budan qysymnyń barlyq baǵytqa taralyp qana qoımaı, onyń mániniń de birdeı bolatyny kórinedi. Bul suıyqtar men gazdardyń ózine túsirilgen qysymdy barlyq baǵytqa birdeı jetkizetininiń dáleli.
Kóptegen baqylaýlarǵa súıene otyryp, fransýz ǵalymy Blez Paskal suıyqtar men gazdardyń qysymdy barlyq jaqqa birdeı jetkizetinin dáleldedi.
Suıyqqa nemese gazǵa túsirilgen qysym osy suıyqtyń nemese gazdyń árbir núktesine ózgerissiz beriledi. Bul qaǵıda Paskal zańy dep atalady.
4. Bekitý esepteri
Esepter shyǵarý
«Kúsh» tobynyń esepteri:
№1
200sm2 aýdanǵa túsirilgen kúsh 100N – men áser etetin bolsa, qysym qandaı bolar edi?
№2
Asfált tóseýde qoldanylatyn mashına katok tireginiń aýdany 1500 sm2, túsiretin qysymy 300kPa ekeni belgili. Katoktyń salmaǵy qandaı?
«Salmaq» tobynyń esepteri:
№1
Betke 45 kN kúsh túsirip 2 kPa qysym alsaq, aýdany qandaı bolǵan?
№2
Vagonnyń barlyq dońǵalaqtarynyń relspen janasqan aýdany 0, 001m2. Bul vagonnyń massasy 30t bolsa, ol jerge qandaı qysym túsiredi?
«Deformasıa» tobynyń esepteri:
№1
Qar ústinde turǵan shańǵyshynyń salmaǵy 78N. Onyń ár shańǵysynyń uzyndyǵy 1, 95m, al eni 6 sm. Shańǵyshynyń qar betine túsirgen qysymyn tabyńdar.
№2
Massasy 6 t jer tegistegish mashına tireýiniń aýdany qandaı bolǵan, eger onyń topyraqqa túsiretin qysymy 3kPa bolsa.
Jalpy úsh topqa tapsyrma:
Shyǵarmashylyq jumys. Dınamometr, syzǵysh kómegimen aǵash bileýsheniń ústel betine áser etetin qysymyn anyqtaý
4. Qorytyndylaý. Búgingi sabaqta neni meńgergenimizdi «Kim alǵyr?» oıyny arqyly tekseremiz.
5. Úıge tapsyrma: §43, 44.
6. Baǵalaý
Sabaqtyń maqsaty: Oqýshylarǵa kúshtiń áreket tireý aýdanyna táýeldi bolatyny, qysym, qysymnyń birlikteri men Paskal zańy týraly túsinik berý
Sabaqtyń mindetteri:
Bilimdilik: Qysym, qysymnyń qatty deneler, suıyqtar, gazdar arqyly berilýi Paskal zańy týraly tolyq maǵlumat berý.
Damytýshylyq: Oıyn tehnologıasy arqyly oqýshylardyń pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrý, esepter shyǵartý arqyly oılaý qabiletin damytý.
Tárbıelik: Oqýshylardy uqyptylyqqa, shapshańdylyqqa, jaýapkershilikke tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: jańa sabaqty meńgertý.
Sabaqtyń ádisi: túsindirý, suraq – jaýap, demonstrasıalyq
Sabaqtyń tehnologıasy: oıyn tehnologıasy
Sabaqtyń kórnekiligi: kespe qaǵazdar, jetondar, slaıd.
Qural jabdyqtar: proektor, dınamometr, aǵash bileýshe, Paskal shary, qumy bar ydys, jińishke tórt aıaǵy bar ústelshe.
Sabaqtyń barysy:
1. Uıymdastyrý bólimi: Oqýshylarmen amandasý, sabaqqa qatysymy men daıarlyǵyn tekserý.
2. Úı tapsyrmasyn tekserý: «Kim jyldam?» oıyny arqyly ótken taraý materıaldaryn qaıtalaý suraqtary beriledi. Qaı top oqýshylary jyldam, ári durys jaýap berse, sol topqa 1 jeton beriledi.
1. Zattyń tyǵyzdyǵy dep neni aıtamyz?
2. Kúsh nemen sıpattalady?
3. Gýk zańyn aıt.
4. «Deformasıa» sózi qandaı maǵynany bildiredi?
5. Kúshtiń ólshem birligi?
6. Plasıkalyq deformasıaǵa mysal keltir.
7. Deneniń salmaǵy degenimiz ne?
8. Qandaı kúshti úıkelis kúshi dep aıtamyz?
9. Úıkelistiń neshe túri bar?
á) «Sáıkesin tap»
3. Jańa sabaqty túsindirý.
Biz kúndelikti turmysta pyshaq, qaıshy, ıne sıaqty alýan túrli quraldardy paıdalanamyz. Alaıda olardyń áseri osy kúsh túsken bettiń aýdanyna táýeldi bolatynyn baıqaı bermeımiz.
Mysaly, matany ushy doǵal ınege qaraǵanda, úshkir ınemen tesý ońaı; ótkir pyshaqqa qaraǵanda ótpeıtin pyshaqpen kesý qıyn, sol sebepti quraldardyń kesetin jeriniń aýdanyn kishireıtip, ótkirleý úshin ár ýaqytta da olardyń júzin muqıat qaıraýǵa tyrysady.
Mynadaı tájirıbeni qarastyraıyq. Jińishke tórt aıaǵy bar ústelsheni tóńkerip, ydystaǵy qumnyń ústine qoıady da, ony massasy 5 kg kir taspen bastyrady. Bul jaǵdaıda ústel qumǵa batpaıdy.
Al, ústelsheniń betin joǵary qaratyp, ústine sondaı kir tas qoıǵanda, onyń aıaǵy qumǵa batyp ketedi.
Sol sıaqty adamnyń qarmen júrýi qıyn, óıtkeni ol qadam basqan saıyn qarǵa ombylaıdy. Al aıaǵyna shańǵy baılaǵan adam qar ústimen jeńil júre alady. Munyń sebebi ne? Shańǵymen de, shańǵysyz da adam qardy óziniń salmaǵyna teń birdeı kúshpen basady. Biraq ol kúshtiń bul eki jaǵdaıdaǵy áreketi birdeı emes. Óıtkeni shańǵy betiniń aýdany adamnyń tabanynyń aýdanynan jıyrma esedeı úlken. Sondyqtan ol shańǵymen turǵanda qar betiniń árbir sharshy santımetr aýdanyn shyńǵysyz turǵandaǵydan góri jıyrma esedeı az kúshpen basady.
Belgili bir betke túsetin kúsh áreketiniń nátıjesin sıpattaıtyn shamany qysym dep ataıdy.
Qysym betke perpendıkýlár baǵytta áreket etetin kúshtiń osy bettiń aýdanyna qatynasymen anyqtalady:
r - qysym,
Ǵ - betke perpendıkýlár baǵytta áreket etetin kúsh nemese qysym kúshi;
S - kúsh túsetin bettiń aýdany.
HBJ - da qysym Paskalmen ólshenedi..
gPa=100 Pa=102 Pa
kPa=1000 Pa=103 Pa
MPa=100000 Pa=106 Pa
Qatty denelerdiń, suıyqtardyń jáne gazdardyń barlyq qasıetteri olardyń qurylysyna baılanysty bolady. Sondyqtan biz eń áýeli olardy quraıtyn molekýlalardyń qalaı ornalasqanyn, qalaı qozǵalatynyn jáne birimen – biri qalaı árekettesetinin, qatty denelerdiń, suıyqtar men gazdardyń negizgi qasıetterin eske túsireıik.
Alaqanyńdy joǵary qaratyp, sol qolyńdy ústelge qoı. Kitapty alaqanyńa qyrymen qoıyp, ony oń qolyńmen tómen qysyp bas.
Sol qolyń qysymnyń artýyn seze me? Endi kitapty alaqanǵa emes, ústelge qoı. Bir qolyńmen kitapty ústinen aqyryn bas, ekinshi qolyńdy kitaptyń qyryna tıgizip ustap tur. Osy kezde qol qosymsha qysymdy seze me?
Mine, osy tájirıbeni jasaı otyryp, kitaptyń ózine túsirilgen qysymdy bir baǵytta ǵana taratatynyna kóz jetkizýge bolady.
Al endi suıyqtar men gazdarda qysymnyń berilýi basqasha bolady. Suıyqtar men gazdar qysymdy, qatty dene sıaqty bir baǵytta ǵana emes, jan – jaqqa birdeı taratady.
Paskal shary dep atalatyn quralmen tájirıbe jasap kóreıik. Ol bir jazyqtyq boıynda ornalasqan sańylaýlary bar shardan jáne porshendi sılındrden turady. Eger sharǵa sý nemese tútin toltyryp, porshendi bassaq, shardyń sańylaýlarynan sý nemese tútin barlyq baǵytqa birdeı uzyndyqta shapshyp nemese býdaqtap shyǵatynyn baıqaımyz. Budan qysymnyń barlyq baǵytqa taralyp qana qoımaı, onyń mániniń de birdeı bolatyny kórinedi. Bul suıyqtar men gazdardyń ózine túsirilgen qysymdy barlyq baǵytqa birdeı jetkizetininiń dáleli.
Kóptegen baqylaýlarǵa súıene otyryp, fransýz ǵalymy Blez Paskal suıyqtar men gazdardyń qysymdy barlyq jaqqa birdeı jetkizetinin dáleldedi.
Suıyqqa nemese gazǵa túsirilgen qysym osy suıyqtyń nemese gazdyń árbir núktesine ózgerissiz beriledi. Bul qaǵıda Paskal zańy dep atalady.
4. Bekitý esepteri
Esepter shyǵarý
«Kúsh» tobynyń esepteri:
№1
200sm2 aýdanǵa túsirilgen kúsh 100N – men áser etetin bolsa, qysym qandaı bolar edi?
№2
Asfált tóseýde qoldanylatyn mashına katok tireginiń aýdany 1500 sm2, túsiretin qysymy 300kPa ekeni belgili. Katoktyń salmaǵy qandaı?
«Salmaq» tobynyń esepteri:
№1
Betke 45 kN kúsh túsirip 2 kPa qysym alsaq, aýdany qandaı bolǵan?
№2
Vagonnyń barlyq dońǵalaqtarynyń relspen janasqan aýdany 0, 001m2. Bul vagonnyń massasy 30t bolsa, ol jerge qandaı qysym túsiredi?
«Deformasıa» tobynyń esepteri:
№1
Qar ústinde turǵan shańǵyshynyń salmaǵy 78N. Onyń ár shańǵysynyń uzyndyǵy 1, 95m, al eni 6 sm. Shańǵyshynyń qar betine túsirgen qysymyn tabyńdar.
№2
Massasy 6 t jer tegistegish mashına tireýiniń aýdany qandaı bolǵan, eger onyń topyraqqa túsiretin qysymy 3kPa bolsa.
Jalpy úsh topqa tapsyrma:
Shyǵarmashylyq jumys. Dınamometr, syzǵysh kómegimen aǵash bileýsheniń ústel betine áser etetin qysymyn anyqtaý
4. Qorytyndylaý. Búgingi sabaqta neni meńgergenimizdi «Kim alǵyr?» oıyny arqyly tekseremiz.
5. Úıge tapsyrma: §43, 44.
6. Baǵalaý
You Might Also Like
