InfoHub Logo

Bapaı degen kisi otyz bes jasynda jaýdan óledi. Erdes, Medet, Aqten degen úsh jas bala jetim qalady. Erdes on jeti jasynda batyr bolyp jaýǵa attanday. Bul barǵany qazaq pen qalmaqtyń soǵysy edi. Qalmaqtar shep quryp bekinip alyp, birneshe kún alǵyzbaıdy. Batyrlar qamalǵa shaýyp andazdap turǵan jaýdyń arasyna kirip, ydyraıtpaıynsha alǵyzbaıtyn bolǵan soń, Qorlybaı batyr qamalǵa shabýǵa ońtaılanyp, basqalar irkilip qalyp, shabamyz dep, iriktelip shyqqan adam segiz adam eken. Qorlybaı: «Bular kim?» dep bólinip shyǵyp adamdardy tekserse, bireýi ózi, altaýy óziniń joǵaryda aıtylǵan tuqymdary, bir bala bóten. Qorlybaı:

— Janym, sen kimsiń? — degende,

— Kim ekenimdi keıin jaýdan surarsyz, — depti. Qorlybaı:

— Balam, kóziń tym úlken eken, kózi úlken adam qorqaq bolýshy edi, qoryqqandyq sezilse, jaýda qalýǵa sebep bolady, qaıtsań qaıtedi, — degende, bala:

— Qoryqqandyqty qashqanda baıqarsyz, — dep jaýǵa jónep beredi. Sol betimen jaýǵa qoıyp ketip, jaýdy talqandap, qamaldy buzyp, qashyrady. Basqa top qolda aralasyp qashqan jaýdy qýyp ketkende, bular irkilip keıin qaıtyp segizi bólinip shyqqanda, Qorlybaı:

— Balam, ómirde jaýǵa shapqanda aldyma kisi túsip kórgen joq edi, sen aldyma úsh ret túsip ketken ekensiń, kózim qan tolyp júrip týrap tastaı jazdadym, Qudaı saqtady. Budan bylaı kezdesseń, aldyma túse kórme, erlik úlkendikke qaramaıdy, jaýdyń týy seniń qolyńnan jyǵyldy, osy jolǵy júlde seniki boldy, abyroıyń qutty bolsyn! Qaı elsiń? Jónińdi aıtshy, — deıdi. Bala:

— Jónim — arǵyn, onyń ishinde qýandyq. úlken ákem Qaratoqtyń kenjesi — Qulumbet. Ákem aty — Bapaı, jetim qalǵan úsh bala edik, eń úlkeni — men, on jeti jasqa bıyl shyqtym. Eń alǵashqy atqa minip shyqqanym da osy edi. Atym — Erdes. Týdy qalaı jyǵyp, jaýda qandaı qaırat qylǵanymdy da ózim bilgem joq, meniń tilegim «júlde balaniki» dep maǵan usyna kórmeńiz, meniń alǵan júldem tek sizdiń batańyz bolsyn, — degende, Qorlybaı otyryp:

— Júlde seniki edi, olaı bolsa, Mórde kenje qaryndasym bar edi, eshkimge bermeı saqtap otyr edim, jaý júldesi meniki bolsa, Mórde seniki bolsyn, sen de eshkimge aıtpa, — depti.

Jaýdan soń jurt jón-jónine tarap ketedi. Kelesi jyly qalmaqtar jasanyp, abaısyz jatqan kezde bizdiń arǵyndy kelip shabady. Jaý kelip qalǵanda, Erdes te atqa minip jaýmen soǵysady. Ústinde saýyt joq jalańash, qolyna túsken qarý — ózi mergen eken, tek qana bilteli myltyq. Jaýmen soǵysyp júrgende Erdestiń tobyǵyn qylysh kesip, tizesinen bólek túsiredi. Sodan keıin jaqsylap urysa almaı, salbyraǵan aıaǵyn qanjyǵamen joǵary kóterip baılap alyp, toptyń ishinde tek erqara bolyp júredi. Qalmaqtar jeńip, kóp adamdy óltirip, jylqyny qýyp alyp, qalǵan qazaqtardy qashyrady. Qashqandardyń ishinde aıaǵyn qanjyǵaǵa asyp alǵan Erdes te qashyp kele jatady. Astyndaǵy aty onsha boldyrmaǵan bolady. Bir qara ala atqa mingen, úlkendigi úıelmendeı bir qalmaq aqyrǵanda daýysy jer jarady. Aldyndaǵy qashqan qazaqtardy naızamen túırep laqtyryp, qyryp keledi. Erdespen birge qashyp kele jatqan bir qarakesek jigit bar eken. Onyń aty nasharlap kele jatsa kerek, Erdes qara ala atty qalmaqtyń qasyndaǵy jigittiń sońyna salyp, aty tyń, ózi onan arasyn asha beredi. Qalmaq taqalyp kelgen kezde:

— Erdes-aý, esińde, ishińde bar ma? — depti. Erdes:

— Esimde bar-aý, átteń, ebi tabylmaı keledi, — depti.

Qalmaq jetip jigitke naıza salam dep qoltyǵyn kótere bergende, qatarynda kele jatqan Erdestiń qolyndaǵy bilteli myltyq tars ete túskende qalmaq muryttaı ushady. Buryn aqsaýyt degen saýytty toqyǵanda, tap ókpeligine ajal oqtyń orny dep barmaq basyndaı-aq oryn tastap ketedi eken. Erdes «Ebi tabylmaı keledi» degende sol jerin ańdyp keledi eken.

Erdes qashqan jigitke: «Toqta! Toqtamasań, al endi ózińdi atam», — dep myltyǵyn kezegende, jigit qorqyp toqtaı qalǵanda, «ana qalmaqtyń atyn minip, naızasyn alyp, «Jaý- qashtylap!» keıingi qalmaqqa umtyl, ózimde túsip, qaıta atqa minýge ál joq. Ony istemeseń, seni atyp óltirýden basqa jumys meniń qolymnan kelmeıdi», — degende, jigit qara ala atqa minip, naızany alyp «Jaýqashtylap» qarsy umtylǵanda, utyp kele jatqan qalmaqtar qaıta qashady. Qara ala attaǵy qalmaqtardyń bastyǵy da — eń myqty batyry da osy eken. Jylqynyń kóbi qalmaqta ketti, adamnyń kóbi óldi, shabylǵan el eńsesi túsip, júdep qalady.

Erdes bir jyldaı teńge túsip júrip aıaǵy jazylmaı qala ma, joq, búgilmeı qala ma, áıteýir baldaqpen júretin aqsaq bolyp jazylady. Aqsap júrip kıik, qulan atyp úı-ishin asyraıdy. Jaýgershilik basylyp, el Qyzyljardan Tashkenge kire salyp kásip isteıdi. Erdes ózinde kólik joq, bar aǵaıyndardan túıeniń maıyn surap alyp, kishi inisi Aqtendi kirekeshke qosady. Toqa degen elden jınalǵan kirekeshter barlyǵy jıyrma bes adam bolady. İshterinen kerýenbasy saılap, Qyzyljardan Tashkenge jóneledi. Kirekeshter Arqanyń Shý jaq betinde bir qudyqta jol ústinde tústenip otyrsa, bir adam kelip bularǵa:

— Munda toqa degen elden kisi bar ma? — dese, kerýenbasy:

— Bárimiz — bóteni joq, toqamyz, — deıdi. Kerýenbasy sóı-legende jóndep sóıleı almaı qaltyrap turady. Nege deseń, kelgen kisiniń túri solaı.

— Olaı bolsa qolumbetten adam bar ma? — degende:

— Osynda Aqten degen bir bala bar, — deıdi.

— Endeshe Aqtendi maǵan jiberińder, — dep ózi anadaı jerge baryp attan túsip otyrady. Aqten qaıda dep kerýenbasyn izdese, túıe qaıyra ketken eken. Jalma-jan taýyp ákep:

— Seni anaý kisi shaqyrady, soǵan bar, — dep jiberedi. Aqten ómirinde kórmegen túsi sýyq bir bóten adam sálem bereıin dese, ıegi dir-dir etip daýysy shyqpaı qalady. Basyn, arqasyn sıpap boıyn úıretip, qoryqpa dep júregin basyp:

— Sen Erdendi bilemisiń? — depti. Aqtan:

— Joq, ondaı kisini bilmeımin — depti. Qorlybaı:

— Óziń neshe aǵaıyndysyń? — degende,

— Úsh aǵaıyndy edik. Qorlybaı:

— Kim-kimsińder? Attaryn atashy, — degende,

— Úlkenimiz — Erdes, onan keıin Medet, kishisi — men, — deıdi.

— Jańa bilmeıim degeniń qaıda? Men sol ózińniń aǵań Erdesti suraımyn, — degende, Aqten:

— Endeshe bilem, — depti.

— Bileseń, tiri me? — deıdi. Aqten:

— Iá, tiri. Qorlybaı:

— Aldyńǵy jyly qalmaq óltirip ketti dep estip edim, onan naǵyp qaldy, — deıdi. Aqten:

— Onda bir tizesin qylysh kesip ketti, tiri qaldy. Baldaqpen júretin aqsaq bolyp jazyldy. osy kúnde úırendi. Qorlybaı:

— Sen elde Qorlybaı batyr bar dep estıtin be ediń? Aqten:

— Iá.

— Estiseń, sol Qorlybaı — men. Tórt uldyń ishindegi kenje qaryndasym Mór degen qyz bar, sol qyz seniń jeńgeń. Men sony aǵań Erdeske bermekpin. Bul kúnge deıin Erdes te seniń elińniń basqa batyrlaryndaı jaý qyryp ketti dep estip, aqyr anyǵyn bilýge ózim izdemekshi bolyp júr edim. Sen kez keldiń, Tashkenge barǵanda Mórden artyq olja taýyp ala almaısyń, sen Mórdi alyp osy aradan qaıtasyń. Biraq joldastaryńmen aqyldasyp, árýaq qonǵan shańyraq edi, bosaǵama eki túıe baılaısyńdar, salǵan júgińdi keýrenbasyńa tapsyramyn. Búgin kóshpeısińder, erteń qos basy bir-bir otaǵasyńdy alyp bizdiń aýylǵa kelip qonaq bolasyńdar, «biz qudamyz» degen bir sóz bizdiń eldiń adamdaryna ne ózińnen, ne joldastaryńnan, bir adamnyń aýzynan shyqpaǵan bolsyn, uqtyń ba? — dep túregelip atyna minip, keýrenbasyǵa kelip:

— Mynaý Aqten bizdiń aýylda qalady, menen luqsatsyz kóshpeısińder, Aqtenniń kólikteri Qudaı qazasynan ólse, amal joq, basqa qıanat qylyp júrmeńder. Júgi — senderge aman tapsyrýǵa amanat, túbinde men izdeımin, kólikterin Erdestiń qolyna aman tapsyryńdar. Men basqa aıtatyn sózimdi myna Aqtenge aıttym, sonan estısińder! — dep júrip ketedi. Kirekeshter:

— Qaraǵym Aqten-aý, mynaýyń kim? Ne pále, saǵan ne dedi? Tez aıtsańshy, — dep bári úrpıip Aqtendi qamalady. Aqten bastan-aıaq bárin aıtady. Sonan keıin kirekeshter qýanyp:

— Jaraıdy, qastyq emes dostyq eteıin júr eken ǵoı, — dep, — kóligimiz bir-eki kún tynyqqanda jaqsy bolar, — desedi.

Erteńi bular jıyrma bes adam aýylǵa kelgende, bularǵa ońasha úı tigip, qonaǵasyǵa taı soıyp kútedi. «Bular kim?» dep el suramaıdy. «Batyrdyń bir kútem degeni qonaǵy ǵoı» dep oılaıdy da qoıady. Qonaqtar qostaryna qaıtarda jıyrma bes at, jıyrma bes shapan berip qaıtarady. Bular qosqa kelip aqyldasyp: «Qoı, túıe degendi qoıaıyq, toqa degen eldiń árýaǵynan uıat qoı», — dep jıyrma bes úıden jıyrma bes túıe shyǵaryp, Aqtennen aıdatyp jiberedi. Túıelerdi malǵa qosqyzǵan soń batyr: «Bir jaqsy úı kóterińder, qatyndardy jına», — dep áıeline aıtady. Áıeli: «Batyr úı kótersin aı- tady» degendi estigen soń, bir aýyldan shańyraq keledi, ár úıden kerege, bir-bir ýyq jáne árkimder kesek kıgizin ákep tastaıdy. Batyrdyń úıinen shyqqan sýyrtpaq ta joq, Aqtendi «joldastaryńa baryp júgińdi tapsyryp, shyǵaryp salyp, amandasyp qaıt» dep qoıa beredi.

Aqten qosqa kelse, joldastary jıyrma bes atty jıyrma bes túıege aıyrbastap alypty. Erteń kerýendi kóshirip biraz jer jol boıyna shyǵaryp salyp qoshtasyp, Qorlybaıdyń aýylyna qaıtyp kele jatsa, aıdalada aldynda bir nárse jatyr. Kelip kórse, aýzyn kúmistegen bir nardyń moınaǵy, ishin ashyp kórse, ylǵı altyn men kúmis jamby, atqa óńgerip alaıyn dese, kótere almaıdy. Sonan soń ortasynan shylbyrǵa tuzaqtap salyp, shylbyrdyń artyǵyn attyń quıryǵyna baılap, qostyń ornyna súırep ákep kómip ketedi. Aýylǵa kelse, appaq úı kóterip qoıypty. İshine jasaý jınap ta qoıypty, ydys-aıaq, kerek saımannyń bári túgel. Batyr sol otaýda jalǵyz otyr. Aqtendi qasyna shaqyryp alyp qymyz berip:

— Úıleriń qutty bolsyn! Jaqsy bolǵan eken, — deıdi. — Joldastaryń kóshti me? — dep suraıdy. Aqten:

— Kóshti, shyǵaryp salyp, amandasyp qaıttym. Kele jatyp bir moınaq taýyp aldym, ishi tolǵan altyn-kúmis eken, — degende, batyr:

— Onyń qaıda? — deıdi. Aqten:

— Alyp júre almaǵan soń qostyń ornyna aparyp kómip kettim, — deıdi. Batyr aıqaılap dalada júrgenderdi shaqyryp alyp, tórt jigitti Aqtenge qosyp berip: «Aýzyn ashpaı alyp kelińder» dep jumsaıdy. Aqtenge: «İshinde ne baryn mynalarǵa aıtpa», — deıdi. Bular baryp moınaqty alyp kelse, eldiń aldy jatypty. Batyr bir qoıdy soıǵyzyp, otaýǵa etin pisirtip, ózi et pisirgen bir jigit pen ekeýi ǵana otyr eken. Kraýattyń bas-aıaǵyna taǵy bir ábdire kirgizip qoıypty. Moınaqty aldyna alyp aýzyn ashyp kóredi de, ábdireni ashyp moınaqty ózi aparyp salyp, kiltin qaltasyna salyp alady. Etti túsirtip, bári jep bolǵan soń jigitter tarap ketedi. Tek Aqten men batyr ekeýi otaýda jatyp uıyqtap qalady. Erteń turyp tamaqtaryn iship bolǵan soń, otaýda otyryp «Mór, Mór» dep daýystapty. Qatar tikken otaýdan shaqyrǵan daýys óz úıine estilip turady.

— Nemene aǵataı? — dep, shaqyrǵan soń qyz oıynda dáneme joq jetip keledi. Batyr qaryndasyna qarap:

— Mór, seniń menimen týysqanyń ras pa? — depti. Qyz:

— Aǵataı, ne sebepti aıtasyz, álde men sizdi ókpeletken jerim bar ma? — depti.

— Joq, ókpeni artynan aıtamyz, týyssyń ba, joq pa? Meniń tilimdi alasyń ba, joq pa? Óz aýzyńnan estıin dep edim, budan buryn senen týysqandyq jaıynda sóılesip kórgem joq, búgin bilgim keledi. Aıtshy qane, qulaǵymnan estıin, — degende, Mór kóziniń jasyn tógip jiberip:

— Sizdiń tilińizdi almaǵanda, endi kimniń tilin alady dep bilesiz? — dedi. Batyr:

— Olaı bolsa, aldymyzdaǵy dúısenbige deıin mal-jannyń bıligi sende, taı soıatyn qurbyń kelse, qoı soıyp ber, seni elegen qurbylaryń úıden kelip amandassyn, basqa qyzdar qusap aýzyńdy ashyp aýyl qydyryp aıǵaılap júrme, myna úıdi saǵan arnap kótertkem, osy — seniki. Meniń úıime men ólgende bata oqyp kelersiń, ajalym keıin bolsa, tórkindep kelgende kirersiń, odan beride kirme! Mynaý bala seniń kenje qaınyń, myna kiltti qolyńa al, anaý ábdireniń aýzyn Erdesten basqa adam ashýshy bolmasyn, Erdes degen — seniń kúıýiń. Óziniń biraq bir aıaǵy joq  aqsaq, soǵan sen taıaq bolasyń, — degende qyz sylq etip kraýatqa talyp túsedi. Áıelder shýlap jylap, betine sý búrkip, qyzdyń esin jıǵyzyp, basyn kótertedi.

Mór basyn kótergen soń daýysyn shyǵaryp jylaı bastaıdy. Qorlybaı:

— Men ólgende joqtap jylarsyń, men tiride nege jylaısyń? Menimen týysqanyń ras bolsa, kózińnen jas shyqpasyn! — dep aqyryp qalǵanda,

— Aǵataı, jylamaıyn, jylamaıyn, — dep kóziniń jasyn súrtip-súrtip alyp, belin belbeýmen tartyp baılap qalǵanda, belbeý etin býnap ketedi. Qorlybaı:

— Qosh, qadirli týysym, jaqsylyqpen kóriseıik! — dep esikten shyǵyp ketedi. Áıelder:

— Belińdi qıyp ketti ǵoı, bosataıyq, — dep belbeýin sheshemiz degende, bir tartyp baılaǵan belbeýge qoly batpaı, sút pisirimde zorǵa bosatqan eken.

Qorlybaı sol eldegi tańdaýly segiz batyrdy shaqyryp alyp:

— Jaý jaraqtaryń men arnaýly attaryńa minip, jolda jaýǵa alǵyzbaı Mórdi aparyp salyńdar, aparǵanda Nuranyń yǵyndaǵy qumdy attaryńnyń tuıaǵyna basqyzbaýǵa sert etińder, oǵan sert bere almasańdar, ózim aparyp salamyn, maǵan eshbir joldastyń keregi joq, — deıdi. Batyrlar:

— Batyr-aý, eger Nuranyń yǵyna ótsek, áıel bop basymyzǵa jaýlyq salynaıyq, — deıdi.

Batyrlar ertip kelip, Nuranyń syrtyna qonyp, erteń júkterin artyp berip, Qaraýyltóbe degen jerdegi Nuranyń ótkelinde sýdyń ortasynda turyp:

— Mór qaraǵym, qosh aıtysaıyq, qol ákel, — deıdi. Aqten:

— Aǵataılar-aý, myna qyrdyń arjaǵynda aýyl bar, tym bolmasa búgin bolyp qaıtyńyzdar, — dep jalynady. Mór de qolqa qylady.

Batyrlar:

— Joq, biz batyrdy aldap sert bermegen bolatynbyz, — dep qosh aıtysyp sýdan qaıta shyǵady da, arjaqta bular qyr asqansha qarap turyp, qyr asqan soń qaıtyp ketedi. Munyń sebebi — kelgen batyrlar Erdestiń jyrtyq úıi men jaısyz kúıin kórmesin dep oılaǵany eken.
Aqten kóshten ozyp kelip aýylǵa aıtyp, kóshtiń aldynan áıel- der shyǵyp ketkende, aýyldyń adamdary jınalyp Erdeske:

— Buryn nege aıtpadyń? ózińdi kúıeý saltymen ertip baryp nege uzatyp ákelmedik? — degende, Erdes:

— Qorlybaı aıtqan sózin ózi eskermese, alshynǵa baryp aıaǵymnyń aqsaǵyna baıǵazy suraımyn ba? — dep aıtqan joq edim, — depti. Sol Mórden bir qyz, tórt ul týady. uldyń attary: Edige, Eskene, Toıshaq, Qulynshaq.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalańtós batyr

Elshibek batyr týraly

Er Jaýǵash

---