InfoHub Logo

Ekeýiniń de etene eń jaqyny, eń qurmettisi Manas týraly aýylǵa taralǵan qaýesetti ene men kelin birinen biri jasyrdy. "Manas úılenip alypty, balasy bar deıdi", degen daqpyrt el aýzynda júrgeli qashan. Az ǵana aýyldyń sanaýly adamdardyń úlken-kishisi aǵaıynnyń basyńa is túskende, aıaq astynan aqylshy bop jany ashı qalatyny ejelden belgili jáıt. Baryp bólip bermegenderimen, kóz qyryp salyp basý aıtýǵa kelgende, birinen biri artylyp túsedi. Al endi eshkim ólmegen-óshpegen mynadaı jaǵdaıda aýyl adamdary ene men kelinge ne derin bilmeı, tek ishteı ǵana túıinip, tek kóńil úshin aıaı qaraıtyn. Aqyry nemen tynar eken degendeı, búkil aýyl syryn ishine búgip, ańdysyp andyp, sulq qalǵan. Ne kerek, abysyn-ajyn, aǵaıyn-týǵan sybyrlasa júretin bir ermek áldeqashan tabylǵan bul aýylǵa. "Manas úılenip alypty, balasy bar deıdi áýeli".

Árbir adamnyń bir-bir kúndesi bar. Túıeńniń júgi aýǵan kezde qudaıym solardyń tabasynan saqtasyn. Kórse de, kórmese de kózińe shuqyp, dattap júrse masqara ǵoı. Eneniń de, kelinniń de qorqatyny osy. Biraq amaldary ne, jurt nazarynan qanshama aýlaq júrgenimen, mergen kúndesteri saqtanǵan jaqtarynan atyp ekeýin de jaraqattan úlgergen; aldymen Zıashtyń ózin, odan soń, mine, búgin enesi Jamashty jaıratty.

Ádette asyn ázirlep, kelini Zıashtyń jolyn tosyp otyratyn Jamash ájeıdiń búgin kishkentaı nemeresi Málikti alyp, pesh túbinde búk túsip jatqany da sońdyqtan.

Máseleniń anyq-qanyǵyna jete almaı dilgirip júrgen Jamash ájeı mana ázirde záýshaıtan tańdyr basynda júrgen abysyndarynyń qasyna barǵan-dy. Sonaý kelinshek kezinen birge ósip, bir júrgen Júzimaı da sonda eken, Jamash ájeıdiń "ata jaýy" sanaıtyny osy kisi. Baıaǵyda "Jamash ul tapqan joq jyp tapty" dep shalýyttaǵan da osy. Ne saıtanynyń baryp, Jamashty kórgende Júzimaı, áıteýir, bir nárseden ilá taýyp, dereý janjalǵa shaqyratyn. Tabıǵatynda momyn jaralǵan Jamash ájeıdiń tilin shyǵaryp, ashyndyrǵan da osy Júzimaı edi. Sol Júzimaı Jamaı ájeı tandyr basyna jaqyndaǵannan-aq salǵan jerden ájeıdiń arqasyndaǵy Málikke tıisip:

— It ne jese sony qusady demekshi, ákesine aınymaı tartýyn qarashy, — dep bir qoıǵan.

Jamash ájeı ishinen "tilińe shoq" degen de, úndemegen. Qaıtsem ebin tabam, qaıtsem jelkesine minip, jurt aldynda Jamashtyń aýzyn ashtyrmaı mert etem dep júrgen Júzimaı osyndaı ońtaıly kezendi kópten-aq kútip baqqan. Qyzyq.. Baıy bóten, baýyrynda qazany bóten Júzimaı Jamashqa osynsha naǵyp óshikti eken?! Ekeýiniń de erleri janynda, el aman, jurt tynysh sonaý kelinshek kezinde de Jamashty kórse Júzimaıdyń talaǵy tars ketetin edi. Endi, mine, ekeýi de áje boldy, jesir-jetim kún ótkerdi bastarynan, sonda da bolsa Júzekeń baıaǵy bir oraq tildiligin tyımaıdy áli. Qyzyq!..

Júzimaıdyń bir pálege bastaǵaly turǵanyn Jamash ájeı bilmedi emes, bildi. Bildi de, "nesine ıtpen ıg bolam" degen oımen tandyr tóńiregindegi abysyndarymen áńgimelesip, jaıymen otyra berdi.

Júzimaı tandyrdan shyqqan nannyń topyraǵyn jonyp otyr. Baqqany — Jamashtyń aýzy, qıt etse, bas salaıyn degen oıda. Joq Jamash ájeı turǵysynan eshnárse shyǵar emes. Tózim bitken Júzimaı Jamashtyń arqasyna jabysyp, qyńqyldap turǵan kishkene Málikke taǵy tıisti:

— Yrbıma, eı ári! Toǵyz bop ketseń de... Balany óstip te ósiredi eken, arqadan túsirmeı, — dep taǵy qoıdy.

—Ákem-aý, Júzimaı-aý, seniń neń ketti? — dep, Jamash ájeı Málikti aldyna aldy. — Kúnim meniń! Men munyń bir erkeligin kótermesem, nesine tiri júrem, budan basqa meniń kimim bar?

— Jatyryńdy jaryp shyqqan óz ulyń jaqsylyq kórsetip, endi osy qalyp edi, — dep, Júzimaı bir shanshyp aldy.

— Osy seniń mende ne aqyń bar, Júzimaı? Endi qartaıǵan shaǵymyzda ekeýmizdiń shypyldasyp jatqanymyz uıat bolady, qoı endi, shalýytaı berme. Qudaıǵa shúkir. Ulymnan esh jamandyq kórgenim joq áli, — dedi Jamash.

— Ondaı ultýǵannan osylaı qýbas ótkenimniń ózi artyq.. Sheshesin kúń etip, bireýdiń qolyna qaratyp, qashyp ketken nemeńdi de ulym dep júrsiń be?! — dep, etek-jeńin silkip Júzimaı ornynan turdy.

— Tilińdi tartyńqyrap sóıle, Júzimaı! Kúńi nesi? Qashyp ketkeni nesi? — dep Jamash ańyryp qaldy.

— Iá, zándemi! Bilmeı-aq qalǵanyń! Toqannyń qyzy bolmasa, óletin be ediń? Kelin men balańa nege ketpeısiń?

— Mynany birdeme soqqan bolar, jurtym! Keliniń ne, eı?

— Balańnyń aqyly óspeı, asty óskenin endi bilip júrsiń be? Badań qalada ekinshi qatyn alypty, taǵy da bir nemereń kútip otyr, al endeshe! Estıin degeniń osy ma edi, — degende, Jamash ájeıdiń tóbesinen jaı túskendeı bolǵan. Máligin arqasyna salǵan da, úıine kelip pesh túbine jata ketken. Sodan áli jatyr.

Jamash bir jaısyz kúbir-sybyrdy burynnan-aq estip júrgen, biraq kelini Zıash eshqandaı syr bermegen soń, onshama eleń qylmaı "ósek shyǵar" degen de qoıǵan. Júzimaıdyń álgi sózinen keıin ne isterin bilmeı, birjola búgilip qaldy.

Zıash úıge kirip-shyǵyp shaı ázirlep júr. Jamash ájeı onyń bárin de sezip jatyr, biraq bas kótermeıdi. Júzimaıdyń manaǵy aıtqanynan keıin óz kelinine ózi qaraýdan uıalady. Bárine kináli ózi sıaqty. Zıash dastarqan jaıyp, shaıǵa shaqyryp edi, turmady.

Keshki astyń ústinde de ene men kelin baıaǵydaı aqjarqyn áńgimelese almady. Málik uıyqtap qalǵan. Ekeýden-ekeý shoshaıyp otyrdy da qoıdy. Ár nárseni bir áńgimelep kórip edi, eshqandaı qısyny kelmeı, sóz órisin tabar bolmady. Bolmashy tamaqtanyp, ájeı tósegin saldy da, kishkentaıyn baýyryna alyp, óz bólmesine baryp, erte jatyp qaldy.

Tún. Kúzdiń qara qoshqyl qoıý túni. Jaýynnyń alǵashqy tamshylary terezeni bir-eki shertip baıaýlap turdy da, sálden soń bar ekpinimen sirkirep ala jóneldi. Jel turdy. Jelmen jelikken nóser terezeni sabalap jatyr.

Zıash oqýshylardyń dápterin tekserip otyr. Ony tyndyryp, erteńgi sabaǵynyń josparyn jazdy da, qaǵazdaryn yqtıattap qoıyp, ornynan turdy. Shamdy sóndirip, tósegine endi.

Ol dóńbekship uıyqtaı almady. Adam kúndizgi tirshiliktiń elesin tósekke birge ala kiretini nesi eken?! Onyń kóz aldynan búginginiń ǵana emes, burynǵy óz ómiriniń ámbesi jyljyp ótip jatyr. Neni oılamasyn, qanshama usaq-túıekke kóńil aýdarmasyn, báribir, barlyǵy da sol Manastyń tóńiregine kelip toptala beredi. Manas qylyǵyna sengisi de kelmeıdi. Senbeýge de bolmaıdy. Seneıin dese, birge ótkizgen jyldarynyń ishinde, andap tursa, Manas minezinde birde-bir kózge urǵan oǵashtyq joq eken. Bireýlerdeı jeligi, qyrtyń-syrtyńy, suıyq júrisi joq. Tym qurysa bir ret te renjispepti ekeýi. Senbeıin dese, birinen soń biri borap jatatyn hattar nege sıreksip ketti? Sıreksigeni bylaı tursyn, tipti sońǵy aılary atymen joǵaldy emes pe. Jurt qaıdan bilip alǵan? Biri emes, aýyldyńń bári nege sonshama aıanyshpen músirkeı qaraıdy?! Áne bir kúni birge týǵan aǵasynyń aıtqany anaý. "Bárimizdi jerge qaratyp ketken ıttiń otbasyn nege baǵasyń?! Ber sheshesi men balasyn óz qolyna! Úıge kel", — dep edi ol. Uıat-aı, tipti oqýshylar da birdeme sezetin sıaqty. Anaý álgi Murat, Qurman sıaqty beıbastaq balalardyń ózderi de klasqa barǵanymda demderin ishine alyp, jym bola qalady. Qyzdar... Aınalaıyn qyzdar! Bári qabaǵyma qarap, aınalyp-úıirilip-aq júrgenderi. Jo, joq, bul baıyrǵy izettilikke, ustaz ben oqýshynyń arasyndaǵy syılastyqqa uqsamaıdy. Oqýshylardyń kóńilinde basqa bir nárse — aıaýshylyq músirkeýshilik bar sıaqty. Oqyýshylardy qoıshy, olar bosa da jabyla qamqor ekeni aqıqat qoı. Ánsheıinde buıryǵy men sógisi daıar turatyn Ámirjan derektir de: "Zıash, hal qalaı? Kishkentaı tumaý-syrqaýdan saý ma?", — dep surastyryp-aq júrgeni.

"Shynymen dármensiz, shynymen múgedek bolǵanym ba?!"

Ol ornynan turyp, Manasqa uzaq-uzaq hat jazǵysy keldi, biraq júregi sabyr-sabyr degendeı boldy da, aýnap túsip, terezege qarap jatty.

Jańbyr áli tyıylmaǵan. Dala túnek. Úı buryshyndaǵy taýyq kúrkede átesh qanatyn jelpip-jelpip jiberip, azan shaqyrdy.

Kún jeksenbi. Beıýaq Keshegi jaýǵan alǵashqy kóbik qar kúni boıy sabynsha kópirip, jerdiń mıy shyǵyp ketken de, tús aýa qataıyp, tońazyp qalǵan. Dalada sý tońdyrar aıaz. Úı ishi jyly. Jamash ájeı aýyzǵy bólmede Málikpen sóılesip júr. Zıash tereze aldynda Manastyń sýret salǵan eski álbomdaryn paraqtap otyr. Qaryndashpen naqyshtalǵan eskız, etúdterdi kórip, oqta-tekte kúlimsirep qoıady da, kenet sál shytynsa, jańaǵy jalt etken qýanysh qos qabaǵynyń arasyndaǵy jalǵyz syzyqqa súńgip ǵaıyp bolady.

Apyr-aý, munshama mol dúnıeni qaıda júrip, qalaı tyndyrdy eken?! Óziniń ósken ólkesiniń oıy men qyry, qysy men jazy, kúzi men kóktemi, tipti árbir túp butasy men buryshy da al-aıqyn, qaz-qalpynda Manastyń sıqyrly qaryndashyna iligipti. Bári kózge tanys, kóńilge ystyq.

"Ymyrtta". Kún álginde batqan. Batystaǵy "Kómirshi" taýynyń qamqorshyl kóleńkesi ǵana kórinedi. At taǵasynyń jarty synyǵyna uqsaǵan jańa týǵan aı aspanda ilinip tur. Áldeneden shoshyǵan úsh-tórt shúregeı úırek aýyl irgesindegi jylǵadan endi kóterilip ushyp barady. Quryǵyn qaryna ilip, kúpisin áli tastamaǵan jylqyshy kólikke minip, kóz kórim jerdegi alakóleńkege súńgip ketipti. Shamasy, túngi kúzetke attanǵan bolý kerek. Jelsiz tymyq aýada bolar-bolmas kúreńitip tur. Kóktemge uqsaıdy. Aýyl tóńiregindegi orman da, kóshe boıyndaǵy aǵashtar da ázirge áli syıdań, japyraqsyz, jańa ǵana búrshiktene bastaǵan. Iá, ıá, kóktemge uqsaıdy...

Al endi mynaý ne boldy eken?! Bul qaı jer ?! Eki qaptaly birdeı quzar-quzar jartastar. Tereń saı. Ár-ár jerdegi jyralardyń teriskeı jaǵyna kóleńke túsip tur, jynys ósken shyrsha kóleńkesi. Saı, kelip qarasa, bórik túserlik qulama quz kerege tasqa tirelipti. Taý ózeni sol tastyń ıyǵyna asylyp, bar ekpinimen tómen qaraı aqtarylyp jatyr — sarqyrama. Tasqa soǵylǵan taý ózeniniń tunyq sýy aınalasyna dym búrkip turǵandaı. Ne degen dáldik, ne degen sheberlik! Boıaý, naqyshsyz qarapaıym qaǵazǵa qarapaıym qaryndashpen túsirilgen árbir syzyqta bir-bir ómir, bir-bir qudiret. Iá, ıá, baıaǵy sarkvdeama. Al myna tereń saı "Sholaq" dep atalady.

Ana bir jyly, jazda, Zıash pen Manas "Sholaqtyń" basyndaǵy jaılaýǵa kep demalǵan. Myna sýretti Manas sonda salǵan.

Biraq ol bul isine qanaǵattanbaǵan. "Eskızdiń aty eskız ǵoı, Zıash. Myna tabıǵattyń munshama qudiretin tek qana qaryndashpen jetkizýge bolmaıdy. Buǵan úlken polotno kerek. Sonaý betti kórdiń be? Mine, myna qudiret sondaı polotnoǵa ǵana syıýy múmkin. Bar boıaýdyń túsin sonda ǵana meılinshe paıdalanasyń", — dep, saıdyń oń jaǵyndaǵy balaýsa jamylǵan jazyq betti nusqap edi. Dúnıe-aı, sol sátter qandaı tátti, qandaı qýanyshty edi!..

Ekeýi sarqyramanyń basyna kep uzaq otyratyn. Kún nuryna shaǵylysqan kóz jasyndaı móldir sýda jalt-jult shuǵyla paıda bolatyn da, ilezde adastyryp, basqa tustan qaıta eles beretin. Hup men sýdan jaralǵan ár tústi bo5gýlardy baǵyp otyrǵan Manas: "Áne, qara!", — degenshe jańaǵy altyn sáýleler lyp ǵaıyp bolyp ketkende, ol asylyn joǵaltqandaı muńaıyp qalatyn. Ózi túıinip, ózi sezingen dúnıeni Zıashtyń da ańǵarǵanyn qalaıtyn edi ol.

Zıash ol kezde Málikke jerik. Taýdyń raýǵashyna jerik boldy. Manas shalǵyny belýaradan kelgen balaýsa betke baryp, solqyldaq raýǵashtyń bir qushaǵyn ákelip Zıashtyń aldyna qoıady. Japyraqty jamsatqan túıege usap Zıashtyń kúrtildetip-aq otyrǵany. Erni kógergenshe jep-jep, silekeıi shubyryp, shalǵynǵa uıyqtap ketetin. Manas jumysymen aınalysatyn...

Zıash oıynda saǵynysh. Aıtsa taýsylmaıtyn, atsa jyǵylmaıtyn saryýaıym. Shegi joq sheti joq qanaǵaty joq qomaǵaı qumarlyq. O, qandaı qasıetti qumarlyq! Manas — Zıash úshin ómir.

Tereze aldynda Zıash uzaq otyryp qalypty. Kóz baılanyp barady. Ol onynshy shamdy jaqty da, Manas álbomyn qaıta paraqtady.

Myna bir sýret "Mahabbat" dep atalypty. Ár tústi boıaý qaryndashtarmen salynǵan. Shamasy, kúz-aý. Bir qıyrdan bir qıyrǵa ketken kúreń sary dala. Aınalany kómkergen asqar taýlardyń ushar basynyń ár-ár jerinde bop-boz qar bar. Aýlaqta orman qaraýytady. Iesiz dala. Aınalasynda aǵash emes, buta da joq sol ıesiz alqapta egiz eki terek ósip tur, japyraqtary sarǵysh, biraq áli túspegen.

Aptap. Jelsiz, tynyq kúni salǵan bolýy kerek, japyraqtar qımylsyz, salbyrap tur. Áldeqaıda alysta, dalanyń shańyn zavod murjasynan álemettene býdaqtaǵan tútindeı tik kóterip quıyn keledi. Taý jotasynan túńilikteı qara bult kórindi. Sirá, kóp keshikpeı daýyl turyp, álgi tynyshtyqty buzady. Sonda ormannan úrkip kep jalań óńirge ornalasqan myna egiz terektiń taǵdyry qalaı bolatyny áli belgisiz. Onsyz da ázer turǵan myna sarǵysh japyraqtaryn tonap alyp, ekeýin de jalańashtap ketýi múmkin-aý...

Elsizde ósken terekti Zıash mahabbat sımvoly dep túsindi, al anaý quıyp, mynaý kúz, túńilikteı qara bulttar onshama mán bermeıdi. Tek biraz oılanystan keıin ǵana: "Nege kúz?! Japyraqtar nege sarǵysh?!" — dep sál tosyrqap qaldy. Sýrette berilgen Manastyń qorqynysh fantazıasyn uǵyna almady Zıash. Bul sýretti Manas oqýǵa keter jyly salypty. Sýretke Zıash qaıta úńildi. Sary boıaý basym eken. "Árbir boıaý, Zıash, adam ómiriniń syry men kúıi. Qat-qabat sezimniń kórneki quraly. Mysaly, men ózim qyzyl boıaý — kúres, jasyl—jastyq qara boıaý—qaıǵy, sary boıaý — saǵynysh dep uǵynam. Jáne osylaı qoldanam da", — dep edi birde Manas.

"Mahabbat" dep atalǵan sýrettiń sıqyryna endi-endi túsingen Zıashtyń oıynda bir álemet bastalyp ketti. Álgindegi túńilikteı qara bult tutasyp, aspandy aıqara jaýyp, alystaǵy quıyn daýylǵa aınalyp, japanda ósken qos terekti tútip bara jatqandaı boldy. Ázer turǵan sarǵysh japyraqtar tym-tyraqaı jelge ushyp, egiz terek ilezde butaqtary sıdıyp, sıdań qalǵandaı kórindi.

Álbomdy ári qaraı paraqtaýǵa Zıashtyń shamasy kelmedi. Judyryqtaı bop keýdesine túıilgen birdeme ózegin burap keldi de, alqymyna tyǵylyp, býyp jiberdi. Málikti qasyna qoıyp ketken Jamashty ańǵarmady. Oramalyn alyp, kózin súrtip edi, kirpikterine keptelip turǵan jas jumsaq mataǵa jarmasa ketti. Kishkentaı saýsaqtarymen kóılegin tartqylap, qyńqyldap turǵan Málikti kóterip alǵanda, ol ýildep, Zıashtyń bet-aýzyn sıpap, qýanyp jatyr.

— Bul jurt ne dep júr, balam? Osylaı biteý jara bop júremiz be?

Jamash ájeı syrttan sóıleı kirdi. Zıash úndemedi.

— Dos, dushpanǵa taba ǵyp... — dep, ájeı óz muńyn shaǵyp, kózin biraz sýlap aldy da: — Baryp, anyq-qanyǵyna jetip qaıtsaq qaıtedi, balam? Osylaı júremiz be? Alda-jalda ras bolsa, amal ne, jónimizdi tabaıyq., — dep, qaıta bosap ketti.

* * *

Aýyl taý silemine ornalasyp, teńiz deńgeıinen áldeqaıda bıikte turǵandyǵynan bolar, osy ólkege qys erte túsetin de, jaz keshigip keletin. Oktábrdiń orta shenderinde-aq jańbyr, arty qıyrshyq qarǵa aınalyp, kúnniń qulqy buzylyp, qystan habar berip qoıa tuǵyn.

Dabyrlaǵan baqtashy daýsy Zıashtyń erteńgi tátti uıqysyn buzyp jiberdi. Tóseginen jeńil turyp, jyly halatyn júre kıinip, bashmaǵyn ile sala terezeniń perdesin ashyp edi, áınekke aıaz turyp qalypty. Aýzyn áınekke taqap, yp-ystyq lebimen kózdeı jerdi jibitti de, tysqa qarasa, qulaqshynyn túsire kıip, alqymynan baılap alǵan baqtashy kárıa at ústinde tur eken. Uzyn syrǵaıǵa baılanǵan uzyn sap qamshysyn taqymyna qysyp alypty. Ústi-basy, saqal-murty, astyndaǵy aty da aq qyraý; ekeýiniń tanaýynan da bý aǵyp tur. Kóz kórim jerdiń bári appaq. Senseń ishekke oranǵan baqtashy kárıa qysty bir túnniń ishinde alyp kelgen Aıaz Atadaı bop kórindi Zıashqa. Jamash ájeı sıyryn qoradan jetektep shyqty da, baqtashynyń aldyna salyp berdi; ol "ók, cho!" dedi de, aýladan shyǵyp bara jatty.

Kún demalys. Erteń meıram, jetinshi noıabr. Aýyzǵy bólmede sharýasymen aınalysyp júrgen enesiniń qımylyn baqqan kelin osynsha uzaq uıyqtap qalǵanyna keıı otyryp kıinip jatyr.

Ene men kelin kóńilderi tunyq, kókirekteri saraı kezderinde úı sharýasynda júrip bir-biriniń artyq qımyldaǵanyn ańǵartyp ta qoımaıtyn. Ekeýiniń arasynda tym adal, tym jaqyn týystyq bar edi, rıasyz týystyq edi ol. Áıel qaýymynyń menshigine tıgen tirshilikterin ózara bólispeı-aq kez kelgeni atqaryp júre beretin. Tipti birine-biri jany ashyp, jaqsattana ásirelenbeıtin. Ol bir qandaryna bitken tabıǵı tatýlyqtyń ónegesindeı bolatyn. Al bul kúnde mine: "Apyraı, myna aıazda tońady-aý, ene shelek alyp sýǵa ketti, renjir me eken... Sanasyz uıqyǵa nege sonsha berildim, renjir me eken..." — dep kelini otyrsa: "Allam, aqyryn jaqsylyqqa soqtyra gór. Kóneıin kórsetkenińniń bárine... Uıyqtasynshy, demalysy ǵoı, sharshaǵan ǵoı, kúnim. Tirideı baıynan aırylǵan beıbaq qoı, kóneıin. Ia, alla, ala kóz álemetińnen saqtaı gór, renjitpeıin bısharany, onyń qabaǵy shytyla kórmesin", — dep enesi barady.

Báribir, ene men kelin biriniń qabaǵyn biri baǵyp, birine biri jáıilip jastyq, ıilip tósek bolǵanymen, olardyń arasyndaǵy baıyrǵy tabıǵı týystyq, rıasyz jaqyndyq kúnnen-kúnge alshaqtap barady, alshaqtap barady. Ekeýi qazir uzaq saparǵa birge attanǵan eki jolaýshydaı, jol aıyryǵy kezdeskende ekeýi de jáı-jáıimen eki jaqqa ketetin tárizdi bolady da týrady.

Ekeýiniń de et júrekteri sezedi muny. Sondyqtan da bir-birine saıa bolǵysy keledi, tuńǵıyqtan tónip kele jatqan qaýipti birinen biri jasyrady. Ot basyn, oshaq qasyn qalaıda aman saqtaǵylary keledi.

Zıash jylylaý kıinip syrtqa shyqsa, dala appaq eken. Dúnıeniń bári kirshiksiz tap-taza, bop-boz. Aspan búgingideı kók bolmas. Kún quryq boıy kóterilipti. Jelsiz, shyńyltyr aıaz. Shatyryn qar japqan alasa úılerdiń murjalarynan shıratyla shyqqan tútin sál joǵary kóterile bere shalqyp ketip jatyr. Sıyrlar aýyl irgesindegi qyrqamen óriske qaraı jalqaý mańyn barady, oqta-tekte aýylǵa qarap sozylta móńireıdi. Iin aǵashty eki ıyǵyna teń kótergen enesi keledi sýattan. Áldeqaıda bireý aıazda shege bop qalǵan muz aǵashty baltamen soqqylap, áýre ústinde. Shaban kúreńine gazet-jornalǵa toly ala qorjynyn artqan poshtashyny kórip, Zıash esik aldynda sál aıaldap edi, ol qaıyrylmaı kelesi aýlaǵa burylyp ketti. Úmiti taǵy sónip, kóńili taǵy qulazyp qaldy Zıashtyń.

Esik aldynda eki kúnge jeter-jetpes otyn qalypty. Qys bolsa mynaý, jańa bastaldy, qaryp óltirip barady.

— Sýyqta neǵyp tursyń, Zıashjan?

Jamash ájeı sý ákeldi. Búrkeı basyn oraǵan jaýlyǵynyń eki jaǵyna bop-boz shyq turyp qalypty.

— Myna kún qyrar, áje, men-aq ákeler edim ǵoı, — dep, Zıash enesiniń ıyǵyndaǵy eki shelekti lyp ustap, úıge alyp kirdi. Enesi eki qolyn temir peshke qarsylap jylyta bastady. Zıash jýynyp-sháıinip erteńgi shaıdy ázirledi de, ekeýden-ekeý ene men kelin dastarqanǵa otyrdy.

Eshbir áńgimeniń ýshyǵyn jalǵaı almaı, ekeýi de birinen biri jasyryp, Málik jatqan tósekke qarap qoıady. Málik oıandy. Ol basyn kóterip kishkentaı judyryǵymen kózin ýqalaı beredi de, terezege qaramaq bolady, biraq jyly úıde muzy erigen ashyq terezeden aq qarmen shaǵylysqan kún sáýlesi onyń uıalshaq janaryn qaratpaı jasqandyryp jiberedi.

Máliktiń oıanǵanyn birinshi ańǵarǵan Zıash lyp turyp, ornynan almaq bolyp edi, ol Zıashqa kele qoımaı, qarsylyq bildirip, otyrǵan ájesine qaraı talpyna berdi.

— Kelmeseń, qoıdym, — dep Zıash qaıta otyrdy. Jamash ájeı Málikti tóseginen kóterip aldy. Ol arsalańdap, ájesine sholjańdaı bastady.

— Balaǵa sýyq qarama, Zıashjan, — dep, ájeı dastarqanǵa keldi.

Ádette myń qaıtara aıtylyp júrgen enesiniń bul sózi de Zıashqa dál qazir mirdiń oǵyndaı qadaldy. Osy sózdiń arǵy jaǵynda "bala kináli emes, baladan meıirimińdi úzbe!" degen bir qatal eskertý bardaı kórindi oǵan. Solaı dep sezińdi de: "Áje, áje... men sizge ne aıtam. Qalaı dep túsindirem sizge... Sizdegi analyq júrek mende de bar. Ákesiz bolar Málik, biraq anasyz bolmas", — dep ishteı ǵana túıinip, sap boldy.

— Áje, erteń meıram ǵoı. Otyn qalmapty, toıdyń yrdý-dyrdýy eki-úsh kún basyla qoımas. Men álgi shopyrǵa, Áshirge baraıyn. Taýda, pıloramdaǵy qaraǵaılardy jetkizip berer me eken keshke. Búginnen qalsa, bolmaıtyn sury bar, — dep, Zıash kıinip shyǵyp ketti.

Áshir shopyr muzdap qalǵan matormen áýre bop júr. Birese kabınaǵa kirip, birese syrtqa shyǵyp, mashınanyń or jerin bir shuqylaı beredi. Biraýyq kómeıinen kók jalyn atqan ottyq aspappen jylytyp baǵady, mashına ot almaıdy. Arqa-basy maı-maı. Onsyz da barbıǵan jup-jýan saýsaqtaryn sýyq qaryp, odan beter isindirip jiberipti; asyqpaı, aıýsha qorbańdap, shaban qımyldaıdy. Qulaqshynynyń aldy artyna teris aınalyp ketkenin de baıqamaǵan túri bar. Keńsirigine maı juǵyp qalǵan. Aýa tup-tunyq, aıaz shaqyraıyp, órtep barady.

Áshir manadan beri qasynda turǵan Zıashty andasa da, kórmegendeı bolyp óz jumysymen júr. Zıashqa nazar aýdaryp, jáıin da suraǵan joq. Zıash mashınanyń ot alýyn kútýde. Áshir kabınaǵa qaıta kirip, starterdi basyp kórip edi, motor biraz ýildep, yzyldap bardy da, par-par etip ot alyp ketti. Áshir mashınany barynsha gújildetti de, sońynan baıaýlatyp, kabınadan shyqty. Mashına tóńireginde jatqan múkámálikterin jınap, oryn-ornyna qaıyp úlgerdi. Sátti kezendi baǵyp turǵan Zıash onyń qasyna keldi:

— Hal qalaı, Áshir?

Áshir sol jyly shyraı kórsetpegen qalpynda "jaqsy" degennen bólek tis jaryp jaýap qatpady.

Úıden úlken adamnyń telogreıkasyna oranǵan 5—6-lar shamasyndaǵy qyz bala shyǵyp, esik aldynda:

— Papa, sháıińdi ish, mamam shaqyrady, — dedi. Áshir oǵan qaraǵan da joq tek bara ber degendeı qolyn siltedi de qoıdy.

— Áshir, taýda, pıloramada, daıarlatqan biraz qaraǵaı bar edi, búgin jetkizip beresiń be? Búgindik-aq otynymyz qaldy. Erteń meıram ǵoı...

Áshir tómen qaraǵan boıda kúńkildep, jóndi jaýap bermedi. Úıden paltosyn jelbegeı jamylǵan Áshirdiń áıeli Nurysh shyqty. Zıash onymen sálemdesken bolyp edi, ol nazaryn da aýdarmaı, baıyna dúrse qoıa berdi:

— Nemenege sonsha mólıip, unjurǵań túsip ketken?! Júr úıge, shaı sýyp qaldy... Sharýam bar, elge uqsap erigip júrgen adam joq.

— Qolym tımeıdi, bastyqtar qystaýǵa jem apar dep jatyr, — dep, Áshir taıyp turdy. Zıash jasyp qaldy, kilt burylyp, jáıimen kete bardy.

* * *

Kún batar shaq. Aýyl keshki tirshiligine kirisken. Zıash eń sońǵy shórkeni jańqalap bolyp, endi úıge tasyp júr. Enesi qorada sıyr saýyp jatyr. Shelekke kúrp-kúrp sorǵalaǵan súttiń dybysy estiledi. Málik plıta túbinde oınap otyr. Qaıyqtaı qaıqybas shanaǵa jaldas býryl jekken úsh-tórt jigit kósheni qaq jaryp, gýildesip, ándetip barady, tym kóńildi. Eki-úsh salt atty taýdan qaraǵaı súıretip keledi.

Keshki tirshilik. Aýyldyń murjalary tútinin tútinine qosyp jatyr. Klýb jaqtan radıo sańqyldap tur. Ózende balalardyń shýyly estiledi. Áldekim balasyn shaqyryp qarǵap-silep jatyr. Kórshilerdiń biri qorasynyń tóbesine shóp jınaýda.

Zıash jańqalanǵan otynnyń bir tal shópshegin de qaldyrmaı, sypyryp-sıyryp tegis úıge kirgizip aldy.

Tún boldy. Enesi men balasyn jatqyzdy da, Zıash óz bólmesine kirip, qolyna bir jornaldy alǵan boıy plıtaǵa arqasyn berip, kórpe ústine otyra ketti. Oqýǵa zaýqy shappady. Ózin-ózi qanshama zorlaǵanmen, oıy múlde basqa jaqqa býra beredi.

Erteń meıram. Jurt tegis kóshege shyǵyp, keńse aldyndaǵy alańǵa jınalady. Oıyn-kúlki, saýyq-saıran bastalady. Kenje qaraı erli-zaıyptylar qos-qostan bir-birine qonaq bolady. Aıtsa da, erteń keshke qaraı aýyldyń atqa minerleri men belsendilerin, muǵalimderin ataqty qoıshy qonaqqa shaqyryp otyr. Zıashty da shaqyrǵan. Balasy Zıashtyń klasynda oqıdy. Qýanysh ıesi — sol.

Kóńil-qosy túzik kezinde Zıash shaqyrǵan jerden qalmaıtyn. Eki aıtqyzbaı baratyn da, biraz otyryp, jurt jelpinisip, jigitter ot ala bastaǵanda, lyp berip sýsyp, taıyp otyratyn-dy. Manastyń sýyq habary estilgesin, Zıash onysyn múlde tyıǵan. Áıteýir, syltaý taýyp, saýyqtan boıyn aýlaq ustaıtyndy shyǵarǵan.

Iı, erteń meıram. Oty shalqyp, ordasy shaıqalmaǵan otbasylar barynsha daıarlanyp-aq jatyr. Al bul úıge ondaı qýanyshty kim beripti. Erkeksiz otbasy — esiginen de, tesiginen de jel úrlegen, sańlaý-sańlaý, eski, ıesiz úı degen osy eken-aý.

Onyń sanasy san alýan saqqa júgirdi, turaqtaı almady bir ornynda. Birese Manastyń bulyńǵyr beınesi jalt etse, birese manaty erteńgi Áshirdiń sýyq keshti eles beredi. Al anaý Nuryshqa ne joq?! Dál bir baıyp tartyp alatyndaı tuldanǵany nesi?! Bárinen de búgingi baýyry Álimniń qylyǵyn aıtsańshy.

Áshirden taýy shaǵylǵan Zıash mektep derktirine barǵan-dy. Jáı-kúıin aıtyp kórip edi, derektir: "Aınalaıyn Zıash, meni qanap otyrsyń. Meıram ótisimen ózim bastap muǵalimderdi ertip, taýdaǵy otynǵa baramyz. Ázir joq kelgesin al", — degesin amalsyzdan ákesinikine kelgen. Áke men sheshe týǵan balasynan nesin aıasyp, esik aldyndaǵy jalǵyz qaraǵaıdy aramen teńdeı ekige bólip, Zıash endi alyp ketkeli jatqanda baýyry kelip: "Bir jaqtaǵy opasyzdyń úı ishin men bódiretime alǵanym joq Ózimniń de bala-shaǵam bar. Tıme otynǵa! Men seniń qolyńdy baılap, basyndy matap bergenim joq, óz obalyń ózińe. Sheshesi men balasyn attandyr da, kel úıge", — dep jolatpaǵan. Saly sýǵa ketip úıine kelgen Zıash.

Osyndaı shytyrman oıdyń tuńǵıyǵyńda qalǵan ol qos janarynan qalaı jas aqqanyn da bilmeı qaldy. Júregi ezilip, aǵyl-tegil, únsiz egile berdi, egile berdi. Nán kerege saǵat "jyla, jyla" deıdi damylsyz. Ornynan turyp, ústel qasyna baryp edi, áınekteýli, áshekeıli jaqtaýdyń arǵy jaǵynan kúlimsireı qalǵan Manastyń sýretin kórdi. Beıkúná, momaqansyp qalǵan jansyz beıne kelekelep turǵandaı kórindi oǵan. Zıashtyń qos janaryndaǵy kóz jasy kók japyraqta móltildegen jańbyr tamshysyndaı shorshyp ketti.

Ol jansyz beıneni qos qoldaı ustap, juǵyna, lebin ishine tartyp sybyrlaıdy. Kóz jasyn tyıa almaıdy. "Ne istep edim saǵan, Manas? Ne jazyǵym bar edi? Shyn ba, Manas? Shynyńmen kettiń be?..".

"Nege? Ne úshin?" degen qıanat suraqqa eshkim de, tipti Zıashtyń ózi de jaýap bere almady, mıǵa shanyshqan qazyqtaı qaterli suraq turdy da qoıdy.

Ózin zorsynyp, ózgeni qorsynatyn nemese kerisinshe, ózin qorsytyp, ózgeni zorsynatyn pıǵyl Zıashta joqtuǵyn. Bul — óziniń de, ózgeniń de dúnıehúı, pendeshilik qylyqtaryna kóp mán bere qoımaıtyn, tek adaldyqtan, adamdyqtan ári attamaıtyn momyn, qarapaıym qazaq qyzy edi. Jáne de adaldyq pen adamdyqty isteıin dep te oılamaıtyn, bunyń bári Zıash boıynan ózinen-ózi, tabıǵı tanylyp turatyn. Ol ata men ananyń, baýyrdyń arqasynda ómirdiń qysyltaıańyn kezdestirmeı ósken. Ómirden alǵashqy alǵan "syıy" osy. Jaqsylyq pen jamandyq izgilik pen jaýyzdyq degender endi-eńdi eles bere bastady oǵan. Kimniń qandaı ekenin endi-endi túıine bastaǵanyna tańdanatyn boldy.

Búgin alǵash ret ol ózin qorsyndy. Endi iske aspaıtyn kereksiz buıymdaı sezindi ózin. Manas oǵan endi qol jetpes asqardaı, oryndalmas armandaı bop kórindi. "Nege? Ne úshin?" ony aına aldyna apardy. "Álde... áıel emes, áýreı shyǵarmyn..." Kózin súrtip, aınaǵa qaraıdy. (Aınaǵa qaraýdy jek kóretin).

Joq! Zıash áýreı emes edi. Perishtedeı sulý da emes edi. Boıy ortadan sál joǵarylaý, shashy qara qońyr, qalyń da qaıratty, sońǵy kezde eptep túse bastaǵan, onsha uzyn emes. Júzi aqsary, murny sál qońqaqtaý, mańdaıy jazyq. Bir kezdegi tolyqtaý ajary bul. kúnde sál solǵyn tartqan. Tam-tum dóńesteý kelgen qabaǵynyń astynda túpsiz, tereń, tuńǵıyq kól jatqandaı. Qara da emes, onshama qońyr da emes, móldiregen qos janarynyń eki sheti sál-pál qıyqtaý, otyqqan qozynyń kózindeı tup-tunyq. Ia muń, ıa tereń bir syr ekeni belgisiz, áıteýir, qos janar aınadan Zıashqa úreımen qarap qalypty. Óz júzin aınadan alǵash ret anyqtap kórgeni osy Zıashtyń. Sýsyp samaıyna túsken shashyn saýsaǵymen ysyrdy da, aınadaǵy kózge Zıash qadalyp tur. Uzaq únsiz turdy. Kenet, qos janar kirpigin qaǵyp-qaǵyp jiberip edi, monshaqtaı móldir tamshylar ytqyp-ytqydy da, aınadaǵy kózder ǵaıyp boldy.

Zıash apyl-ǵýpyl sheshinip, jaryqty sóndirdi de, tereńge súńgigen appaq sazandaı tósegine endi. Ol Manastyń jastyǵyn qushaqtaǵan qalpynda silesi quryp uıyqtap ketti.

Áldeqandaı aýyr zat bar ekpinimen gúrs etip qulaǵanda, úı ishi diril qaǵyp, tereze syńǵyr ete qaldy. Shyrt uıqyda jatqan Zıash ta, enesi de shoshyp oıańdy. Taǵy bir nárse qulap tústi. Zıash jaryqty jaǵyp aýyzǵy bólmege shyǵyp edi, enesi: "Bul qaısysyń, eı?" — dep, dalaǵa shyǵyp barady eken.

Aı tun beldeýinen aýyp, jambasqa baryp qalypty, tún jaryq appaq. Esik aldynda mashına tur. Onyń bir jaqtaýyn ashyp tastap, bireý otyn túsirip jatyr. Jamash ájeıdiń daýysyna. "Men, sheshe, amansyz ba? Áshirmin. Taýdaǵy sizderdiń otyndaryńyzdy ákeldim", — dep dybys berdi de, isin jalǵaı berdi.

Zıash dalaǵa shyqty. Áshir eń sońǵy qaraǵaıdy domalatyp túsirdi.

— Rahmet, balam! Órkeniń óssin, úıge kir, dám tat, tońǵan bolarsyń, jylyn, shyraǵym, — dep ájeı qurmet kórsetip edi.

— Sizge de rahmet, sheshe! Uıqydan ólip baram, tań atyp keter, úıge baryp bir-aq dem alaıyp, — dep, mashınkasyna otyryp otaldyra bastady.

Zıash kabınaǵa taıaý bardy da:

— Rahmet, Áshir!.. — dep oǵan bir nárse usyndy. Áshir 25 somdyq aqshany alǵashynda baıqamaı qolyna alyp, kóre salasymen dereý Zıashtyń ózine qaraı laqtyryp jiberdi.

— Meniń uıatym áli ózimde!.. Adamdyqty aqshamen baǵalaýdy úırengen ekensiń, — dedi de, mashınnany ornynan jyljytyp, jaılap júrip ketti. Zıash melshıip turyp qaldy, Áshirdiń mashınasynyń artyndaǵy qyzyl sáýle tilin shyǵaryp, keleke etip baratqandaı bop kórinedi oǵan. Qyzyl sáýle bir janyp, bir sónip, qarsy kóshedegi Áshirdiń aýlasyna kirip, sap boldy. Ashyq aspandaǵy juldyzdar da bir sónip, qaıta tutanyp turǵandaı. Zıash áli tur. Qoranyń yǵynda jatqan Aqtós silkinip ornynan turdy da, qyńsylap Zıashtyń janynda sál turyp, úı aınalyp ketti.

Zıash tań atqansha dóńbekshýmen boldy. Tomyryq minez Áshiri qurǵyrdyń búgingi qylyǵyna oıy orala berdi.

Áshir men Zıash bir ósken, tipti bir úıde turyp, bir qazannan as ishken, birge oqyǵan. Ákesi qaza tapqannan keıin, Áshirdiń aýrý sheshesi de keshikpeı dúnıe salyp edi, Zıashtyń qart ákesi baıyrǵy dosynyń jar degende jalǵyz ulyp óz qolyna alyp, mápelep, eshkimge mańdaıynan shertkizbeı ósirgen-di. Áshirdiń sharýaqor qabiletine qart súısinetin de. Onyń elgezek, tilalǵyshtyǵy el ishinde ańyz bolǵan da, jurt ony Maqulbek dep atap ketken. Kim nege jumsamasyn, Áshir "maquldan" bólek eshnárse aıtpaı, istegenin tyńǵylyqty oryndaıtyn. Sabaqqa da sorly emes-ti. Biraq onynshyny bitirgesin oqı almaı qaldy. Alty aılyq shopyrlyq kýrsty tamamdady da, óz aýylynyń shopyry boldy.

Ol kezde ákeniń ne oılaǵanyn Zıash qaıdan bilsin, áıteýir, Zıash otyrǵan jerde kózinshe de, kózinen tys ta maqtaıtyny Áshir edi qarttyń.

Zıash eki jyldyq muǵalimder kýrsyn bitirip, úıine oralǵanda, áke men shesheniń qýanyshynda shek bolǵan joq Áshir áli solardyń qolynda eken. Zińgitteı azamat bolypty. Kolhozdyń mańdaı aldy shopyry. Qart adamnyń qaýqary belgili ǵoı, Zıashtyń sheshesiniń azamattyń ústi-basyna qadaǵalap qaraýǵa shamasy kelmeı qalypty. Onyń ústine shopyrlyqtyń ózi de bir lastaý jumys, Áshirdiń hali múshkildeý eken. Ústi-basy maı-maı. Jaǵasy kir. Iis-qońysqa úırenip qalǵan batyryń tipti ózine-ózi qaraýdy da qoıǵan sıaqty, shashyp da aldyrtpapty. Álimdiki bir basqa, al shashty shaldardyń bireýine ustaramen qyrǵyzyp tastaýǵa bolar edi ǵoı. (Áshir shashyn qaıyrmaıtyn).

Mine, sol Áshir Zıash kelgennen bastap kúrt ózgerdi. Eptep aıylyn jıa bastady. Bir kúni ózine aýdan ortalyǵynan bastan-aıaq kıim satyp ákeldi. "Seniń oqý bitirgenińe tartýym", — dep, Zıashqa da birdemeler usynyp jatyr. Kempir-shal máz-meıram. Zıash ta boıyn buldamady, Áshirdiń kir-qońyn jırenbeı jýyp, tósek ornyn muntazdaı etip, retke keltirip júrdi.

Kúnder jyljı berdi. Bir kúni tús mezgilinde, dastarqan ústinde, ákesi sheshesine qarap bir nárseni ymdady da, qart ornynan turyp bara jatyp kempirine taǵy da bir ıek kóterip qaldy. Kempir dúrse qoıa berdi:

— Otyr, qaıda barasyń?! Meniń balam bolsa, seniń de balań, otyr beri, — dep, ákesiniń eteginen tartyp qaldy. Qart abyrjyp, ebedeısiz qýlana kúldi de, dalaǵa shyǵyp ketti, Zıashtyń sheshesi kópten baılanyp júrgen túıindi sheshti.

— Zıashjan, qudaı qoısa boıjettiń, — dep bir sozyp, sháıdi bir urttap qoıdy. — Jaqsyny jatqa jiberme degen. Ákeń ekeýimizdiń Áshirden aırylǵymyz joq..

Qý qyz kesesin qoıa bere sylqyldap, al kep kúlsin. Kúlgenin kúldi-aý, biraq dál sol kezde Zıash ket ári emes edi. Tek baýyryndaı birge ósken Áshirden uıalyp, eki beti dý ete qaldy. Áshir úıde joqtuǵyn. Áshir turǵysynan buryn-sońdy bir-bir ómirlik máseleniń ushyǵy baıqalmaǵan.

Toń minez Áshir tomsaryp júretin de qoıatyn. Anda-sanda urlanyp uzaq qaraı beretin de, jáıimen ketetin. Mine, sol kúnnen bastap Áshirge degen Zıash sezimi kúrt ózgergen. Áshirdiń aldynda baıqap basyp, baıqap sóıleýdi shyǵarǵan. Qysqasy, sol kúnnen bastap Áshirdiń endi baýyry emes ekendigin túsingen. Balalyq kezindegi Áshir men Zıash joǵalyp, olardyń ornyn erjetken men boıjetken basqan.

Ia, ras, bir shańyraqtyń astynda birge turǵan Áshirden Zıash bir nárseni kútken, júreksine kútken, delbetap kúıde bolǵan Zıash onda. Dál so bir kezderde Áshir armanyn aıtyp, baryn aldyna jaıyp salsa, Zıash qaıter edi? Bilmeıdi. Tipti, qazir de bilmeıdi...

Áshir máselesi Zıashqa áli de jumbaq Maqul, ata men ana solaı dep uıǵarǵan eken, onda turǵan ne bar?! Qarttar ne oılamaıdy, olardyń óz esepteri ózderinde. Álde meni Áshir shynymen súıdi me eken?! Súıse, nege tuıyq qaldy?.. Aqyl toqtatyp qalǵan azamat edi, nege ózime betpe-bet kelmedi?..

Oı sahnasyna Manas shyqty. O, Manas!.. Jalt etip sóngen qýanyshym, jalp etip tóngen qaıǵym — Manas. Qalaı bolyp edi?.. Týý, qalaı tez bolyp edi bári de?.. Kezdesýler, kezdesýler... Úılený toıy... Bala súıý, armandaý, qıaldaý... Ony oqýǵa attandyrý... Nege ǵana oqýyna kelisim berdim... Joq.. Onym durys, onyń talanty bar ǵoı, talant ólmeýi kerek qoı... Al ol maǵan ne istedi? Nem unamady oǵan?! Áshir... Momynym, baýyrym Áshir. Ol nege ketip qaldy bizdikinen?! Masqara-aı, ol Nuryshqa emes, Nurysh oǵan úılendi dep júr ǵoı jurt. Óziniń jelaıaqtyǵynan kúıeýinen ajyrasyp, Áshirge balasyn ertip kelipti. Ǵajap!.. Áshir ekeýiniń arasynda mahabbat bar ma eken?! Meni kórse, Nuryshtyń nege saıtany qozady?! Áshir nege teris aınalady menen?

* * *

...Ár júrektiń óz qupıasy bar. Áshir Zıashty bala shaǵynan súıetin. Onysyn tiri pendege aıtpaǵan. Onyń qanyna ana sútimen birge bitken ádeptilik tusaǵan ony. Ata-anasyndaı bolǵan Zıashtyń áke-sheshesiniń adal dastarqanynan attaǵysy kelmegen. Tunyq adal mahabbat sezimin jalǵan týystyqpen tunshyqtyrǵan da qoıǵan.

Zildeı tózimdilikpen sátti bir ýaqytty kútip júrgende, ortaǵa Manas kıligip, onyń sybaǵasyn tógip ketken-di. Biteý jaranyń aýzy solaı ashylmaı qalǵan-dy.

Ol Zıash basyna tóngen qara kúndi estigeli umyt bolǵan ýaıymy janyn qaıtadan jegideı jep, ish qusasy ishinde. Muny sezgen, esik kórgen, suńǵyla zaıyby Nurysh qıt etse tarpa bas salyp, momyn jandy ábden ıine kóndirmekshi. Zıashqa degen aıaýshylyǵy óshpendilikke, óshpendiligi aıaýshylyqqa aýysyp júrgen súlesopa bir jan.

Áshir mana erteńgisin malshylardyń týz, jemin mashınasyna syqaıta tıep alǵan da, alys otarlarǵa tartyp otyrǵan. Qıyla ótinip turǵan Zıash beınesi onyń kóz aldynan ketpeı qoıdy.

Ol oılap otyrsa, osy ómirinde shyn máninde shattanyp bir qýanbapty. Ótkizgen ómiri mynaý qar jamylyp, qulazyp jatqan adyr-adyr jondardaı ıesiz, suryqsyz, bop kórindi oǵan. Taǵy da qandaı sýyq ózderi. Qystyń shyńyltyr aıazyndaı jan-júregin qaryp, qaltyratyp barady. Bardy-joqty elemeıtin, óz bazary ózinde ótken balalyqty qoıshy, ol ótipti ǵoı, áıteýir. Es kirip, er jetken myna jigittik shaqty aıtsańshy. Aqyly men qaıraty bir basyna jeterlik edi ǵoı. Áshir kimnen kem? Eshkimnen de kem emes. Apyraý, kem bolmasa, myna ómirdiń istep otyrǵany ne?! Maqul, ákesiz-sheshesiz ósken eken, erkelemepti eshkimge. Al endi osynyń nesi min?! Jalǵannyń jaryǵynda jetimder az ba... Adal adamdar aıasyna alyp, alaqanyna salyp-aq ósirmedi me... Árıne, sóıtti. Sóıterin sóıtip-aý, biraq Áshir soǵan qýandy ma, shattandy ma? Joq! Joq! Rahmet adamdarǵa, baqty, qaqty. Al qýanysh, baqyt berdi me olar? Joq! Joq! Jetimge degen aıaýshylyq qana boldy olarda. Áshir qýanǵan joq

Qosh, jar súıgen eken, ózinshe shańyraq kóterip, otbasyn quraǵan eken, bul qýanysh emes pe? Emes! Alǵashqy úmit sóngende, essiz, kózsiz urynǵan ol Nuryshqa. Zıashqa, onyń ata-anasyna degen yzadan týǵan, aǵat attaǵan qadamy edi onyń. Áıtpese, Nuryshta nesi bar edi? Ekeýi eki memlekettiń adamy sıaqty. Áshirdiń zilbatpan momyn minezi men Nuryshtyń qyzýqandy, doly minezi tipti de bir arnada toǵysýy múmkin emes. Qyrsyqqanda, Nurysh dúnıege bir sábı ákelip aldandyrmady da Áshirdi. Nuryshqa erip kelgen jat balany qanshama jaqyn tartqanymen, ákelik sezimi oıanbaıdy, ıisi bólek. Áshirdiń ynjyqtyǵyn paıdalanǵan Nurysh móndip tur tipten. Qalaıda ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda ustaǵysy keledi.

Joq oılap otyrsa, Áshir áli bir qýanbapty. "Apyraý, óti jarylyp ketse de, men senderden uzap qaıda baram, Zıash, birge óstik, birge ómir súreıik dep nege ashyp aıtpadym?! Kim meniń tilimdi baılaǵan?! Jo, joq.. Zıashtyń kóńili bolsa, aıtqyzbaı-aq túsiner edi, sezer edi...".

Otardan-otarǵa qaldyryp júrgendegi Áshir oıy osy boldy búgin. Ádette, malshylardy áýrelemeı-aq tuz-jemdi ózi kóterip, túsirip beretin Áshir búgin kabınadan da shyqqan joq túnerip otyrǵan da qoıǵan.

Otardan túnde oralǵan da, úıine soqpastan, pıloramaǵa baryp, Zıashtyń aıtqanyn qalaı oryndaǵanyn ózi sezbeı qalǵan. Jasyryp mahabbaty onyń yrqyna kónbeı, eriksiz moıynsunǵan.

Búgin meıram. Aıaz ádettegisinen biraz synǵan. Kún ashyq Alǵashqy kóbik qar kópsı erip, jerdiń mıy shyǵyp jatyr.

Baryn kıingen jurt keńse aldyndaǵy alańǵa qaraı ańdyzdap barady. Áldeqaıdan pıoner gornynyń daýsy estildi de, artynsha sábı daýystar jamyrasyp ánge basty. Azǵantaı aýyl Oktábr toıyp kóńildi qarsy alýda. Alystaǵy astanada ótip jatqan paradty habarlap radıo tur.

Málikti taza kıindirip, ájesi ekeýin qýanyshqa jiberdi Zıash. Alańsyz sábı máz-meıram bolyp, ájesiniń jotasynda jarbaıyp barady.

Zıash ne istep, ne qoıaryn bilmedi. Radıoqabyldaǵyshtyń únin shyǵaryńqyrap burap qoıdy da, tereze aldynda biraz otyrdy. Qazaq orys dıktorlary alma-kezek astanadaǵy paradty baıandap týr. Arakidik ýralaǵan daýystar estiledi, kóńildi marshtar, ánder...

"Dál qazir Manas ne kúıde eken?.. Jańa jarymen birge paradta týr ma eken álde?.. Burshaqtaı áppaq tisterin kórsete kúlip, nárestesin bıikke kóterip, múmkin, paradtan ótip bara ma? Kúlkisi... Kúlkisin qalaı umytam... Sondaı da tunyq sondaı da sıqyrly kúlki bolady eken adamda. Kúlkisi... Sol kúlki shynymen jat bolǵany ma, mángige joǵalǵany ma endi?!"

Zıashtyń ishi órtenip ketti. "Ólsem be eken..." degen bir oı onyń týda boıyn jaı oǵyndaı osyp bir ótti de, óz oıynan ózi shoshyp, qarǵyp turdy. Jaman oıdan qutylǵysy keldi. Bárin, bárin de umytýǵa tyrysty. Ústelde jatqan shilterin alyp, súırikteı saýsaqtaryn sypyldatyp, apyl-ǵupyl ile tarta bastady. Sálden soń nazary basqa jaqqa sál aýdy da, isin jalǵaı berdi.

— Mássaǵan!.. Otyrysyp qaraı gór. S prazdnıkom!— Sýmkasyn pechene, konfet, sharapqa toltyrǵan Darıǵa esikten jaırandaı kirdi, qarasur beti sál nurlanyp, tolyqsha denesi shıyrshyq atyp tur. Zıashtyń "kel batyryn" kútpeı-aq sheshinip jatyr. Qyzmettes adamnyń kelgenine Zıash ishteı yrza bop qaldy. Darıǵa Zıashtan úlken-di, buryn-sońdy onymen syrlasyp, muń shertispegen. Darıǵanyń qolynda jalǵyz apasynan bólek eshkimi joq boıdaq kelinshek. Bul mańnyń adamy emes, sondyqtan da onyń ótkenin bilgen de adam joq

Darıǵany kúlkisiz ushyratý qıyn edi. Qaı jerde, kimmen birge turmasyn, qasyndaǵysyna birdeńelerdi aıtyp sylqyldaıtyn da júretin. Jáne de kúlkisi qandaı deseńizshi, naǵyz bir kishkentaı qońyraýdyń tunyq syńǵyryndaı. Joǵarǵy klastarǵa orys ádebıetinen sabaq beredi. Oqýshylar ony "kúlegesh táteı" deıtin.

Zıash bul adamnan boıyn aýlaq ustaıtyn. Onyń sebebi de bar-dy. Osy kolhozdyń aǵa ınjenerimen aty shyǵyp, túneý kezde partkom sekretarı ınjener ekeýin betpe-bet qaıyp:

— Osyndaı áńgime... Ne aıtasyńdar? — dep bir qoıdy da, — oqyǵan mádenıetti adamsyńdar. Seniń bala-shaǵań bar, — dep, ınjenerge qaraǵanda, ol bıshara bastaýysh klastyń oqýshysyndaı báteńkesiniń tumsyǵyna qarap, moıny úzilip kete jazdapty. Al Darıǵa sum syńǵyrlap kúlipti de:

— Aǵaı, janjaly qursyn, bu jigitińizge bes tıyn zalalymdy tıgizsem buıyrmasyn. Mine, kózi otyr, din aman, bala-shaǵasymen bolsyn, maǵan keregi shamaly, endi mańyna da jolamaıyn, mańyma da jýytpaıyn, — dep, kúle shyǵyp ketipti.

Bos moıyp azamatty aýyl aǵasy sógip-sógip qoıa berishi. "El qulaǵy elý" degen, bul áńgimeni estigen aýyl adamdary kúlisken de qoıǵan. Ýaıym-qýanyshtyń bárin kúlkimen ǵana qarsy alatyn bul bir ǵajap jan edi. Onyń qaıraty da, qarýy da — kúlkisi.

— Ulystyń uly kúni ǵoı, Zıash, ýaıymdap qaıtemiz. Kel, toıdy qarsy alaıyq — dep sypyldap júr.

Zıash aljapqyshyn shalyp, as ázirleýge kiristi. Darıǵa radıony biraz aınaldyrdy da, Zıashqa keldi.

— Búgin búrtúrli qýanyshty, Zıash. Sál moıyn burshy. Kún áli erte, ázirlersiń asty, — dep, Zıashty ústel basyna ertip keldi. Sál-pál qyzyńqyrap alypty ózi. Ol sýmkasynan shampan shyǵaryp, bokal aldyrtty da, tútinin burq etkizip, atyp jiberdi. Qos kelinshek bokaldaryn toltyrdy. Ashymen áýestigi joq. Zıashtyń qany oınap, betine shyqty.

Ústel ústindegi Manastyń sýretine tesile qarap Darıǵa:

— Saıtannyń ózi de tym súıkimdi eken ǵoı. Bilesiń be, Zıash, áıel jany tek ádemilikke qumar. Ádemilikke degende bizderde qanaǵat joq qoı, solaı emes pe, moıyndashy, — dep, Zıashty qý kúlkisine toǵytyp, qushaqtap alyp, aınaldyryp jiberdi. — Sóz joq týrasyp aıtaıyn, Manasyń osynda bolǵanda, men de qalpaǵyn teris kıgizip, shyr aınaldyrar edim.

Darıǵa baıyrǵy qumarpaz ishkishterdeı-aq múlde qyzyp aldy. Ázil de, kúlki de jaıyna qalyp, boıyn bosatyp jiberdi de, del-sal kóńilsizdikke berildi.

— Sen baqyttysyń, Zıash. Balań, týǵan-týysyń bar, áke-shesheń bar. Áli bárin de umytasyń... Alǵash qıyn, biraz ýaqyt ótkesin bári eskiredi, bári umytylady. Alǵash qıyn...

Darıǵanyń samaı shashtary qobyrap, kenet eki alaqanymen betin basty da, solqyldap, eńirep ketti.

— Men baqytsyzbyn... Jalǵyz... jalǵyzbyn men... — Zıash ony jubatyp, jasyn súrtti.

Darıǵa qarsylaspady. Álgindegi qyzýlyǵy basylyp, aına aldyna baryp, qobyraǵan shashyn retke keltirdi. Aınadan óziniń alaburtqan júzin, tumandanǵan kózin kórip, bir jymıdy da, álgindegi qylyǵynan ózi uıaldy. Ac ázirlenip, ekeýi dastarqanǵa otyrdy.

— Sen túsinesiń be meni, Zıash? Men erkekke senýden qaldym. Endi maǵan kúıeýdiń keregi shamaly, biraq bala súıgim keledi... Baqyttysyń sen, Zıash, zańdy kúıeýińnen zańdy balań bar. Ol bárin de umyttyrady áli...

Zıash Darıǵamen sheshile syrlasýdy jón kórmedi, oqta-tekte kelte jaýap qaıyryp:

— Sonshama túńilýdiń keregi ne, Darıǵa. Ómir áli alda emes pe, — dep, basý aıtýmen boldy.

Aldynda otyrǵan osy bir aqjarqyn kelinshek áli oǵan jumbaq edi. "Apyraý, kúnderdiń kúninde men de osylaı kúser me ekem ómirden, ashynar ma ekem osylaı?!" degen oıǵa orala berdi de, birtúrli úreımen qarady Darıǵaǵa.

Darıǵa qaıtadan kóńildendi. Aıaq astynan syńǵyr etip kúldi:

— Osy erkektiń keregi ne bizge? Olardyń ne artyqshylyǵy bar, túsinsem buıyrmasyn. Bar azapty áıel arqalaıdy, al qyzyǵyn olar kóredi...

— Artyqshylyq kóp qoı, Darıǵa... Osy, sen erge shyǵyp pa ediń?

Oqys suraqtan Darıǵa biraz sergip, esin jıdy. Kóńildi júzine muńnyń kóleńkesi tústi.

— Ia byla glýpenkaıa, ochen glýpenkaıa, — dep syryn aqtardy ol. — Instıtýttyń sońǵy kýrsynda júrgende úılendik biz. Ol dáriger edi, jaqsy adam bolatuǵyn. Biraq bir túrli qolapaısyzdaý, sýyq edi. Áıelge tek áıel retinde qaraıtyn, biraq ne istesem bárin de keshiretin. Uzaq tura almadyq, Kináli men. Jalǵannyń jaryǵynda lúbovnık degen bolady, Zıash... Jáne olardyń bári shetinen ádemi-aq ıtter... Shynyńdy aıtshy, Zıash, seniki de bar ǵoı, boldy ǵoı? Solaı emes pe?

— Joq Darıǵa, joq! Bolmaıdy da, bolǵan da emes!

— Onda úsh ese baqyttysyń... Lýchshe ne ımet. Da ný ıh... Mine, sonyń qaıdan sap ete túskenin, qaıdan quryǵyna ilingenimdi ózim de sezbeı qaldym. Qoldy baılap otyrǵan bala joq áıdaı kep dáýren súre bereıik. Tek ishken tamaǵyn, istegen qyzmetin ǵana bilip momynym júre berdi. Ol meshandyq ómirge qalaı daǵdylansa, men jasyryp júriske sondaı úırenip, qunyǵyp aldym. Sonymen, ne kerek, aqyry sezdi ol. Sezip qana qoımady, prosto zastal na meste prestýplenıa... "Bara ǵoı, baqytty bol, kóketaı", — dep teris aınalyp, júzin de kórsetpedi. Sol úıde, sol jerde turýdyń maǵynasy bolmady, chemodanymdy arqalap, taıyp turdym. Kóńildesim jáıimen ketti, qol ushyp da bergen joq ońbaǵan. Súıtip bir-aq kúnde dúnıe ózgerdi, meniń kózim ashyldy...

Álginde ǵana áp-ádemi Darıǵa Zıashqa árýeı bop kórindi. Lám-mım jaýap qatpady oǵan. Qalaıda aılasyn taýyp, odan qutylǵysy keldi. Darıǵa bolsa, bar ýaıym-qaıǵysyn bir-aq serpip ysyrdy da, bir kóze sharappen qosa simirip jutyp qoıdy.

Máligin arqalap Jamash ájeı kirdi. Aýyl adamdarynyń aýzynda júrgen boıdaq kelinshektiń kelinimen máslıhattas bolyp otyrǵanyn ájeı onshama unata qoımaǵan keıip bildirip tur. Jasaýly dastarqan, ishilgen sharapty kórip, tipti jıirkenip qaldy.

Narttaı nurlanyp alǵan Darıǵa:

— Merekeńizben, áje! Merekeńmen, Málik! — dep quttyqtap, sábıge shokolad ustatyp jatyr.

— Áje, siz de jas boldyńyz ba? — dedi Darıǵa shaı ústinde sıqyrlana kúlip.

— Joǵa, qaraǵym.

— Jastyq shaǵyńyzda sulý ma edińiz?

— Joq qaraǵym...

Ájeı kóńildi kelinshekti unatpaı otyr. Onysyn Zıash túıdi. Dastarqan basy birden jutań tartyp, qıýy qashyp sala berdi. Muny Darıǵa da sezdi, áıtkenmen qartty sózge tartpaq kóńilsizdikti seıiltpek bolǵan Darıǵa:

— Tamasha qalaı ótti, áje, jurt kop boldy ma? — dep kórip edi, oǵan da ájeı salqyn, doǵal jaýap berdi:

— Sonysyn ańdamappyn, qaraǵym... Men boldym, — dep kesesin qoıdy da, Máligimen aınalysyp ketti.

— Keshkisin shaqyrǵan úıge barasyń ba, Zıash?

Zıash Darıǵadan qalaıda qutylǵysy kelip, oılanbastan: "Baram", — deı saldy.

Dastarqan jınalyp, Darıǵa qaıtty, áýdem jer Zıash shyǵaryp saldy. Ol úıge oralǵanda ájeı: "Osy adamyń maǵan unamaıdy, Zıashjan..." — dep bir kúrsindi.

El orynǵa otyrǵan shaq. Málik uıyqtap jatyr. Ene men kelin keshki asyn iship otyr. Aýladan tyqyr estildi. Úı irgesinde jatqan Aqtós tumsyǵyn baýrynan almastan bir-eki úrip jáıtimen qaldy. Esikti shalqaıta ashqan Ápgir endi tutqany taba almaı áýrelenip tur. Aıaz úı ishine lap qoıdy. Zıash ornynan jeńil turyp esikti japty da, Áshirdi dastarqanǵa shaqyryp tur. Kempir de: "Kel, qaraǵym", — dep jik-japar bolyp jatyr.

Áshir mas. Aıaǵyn ázer basady, tap-taza kıinip alypty, kaloshin azar sheshti de, tórge baryp qonjıyp otyra ketti. Qalaıy qasyqtyń basynan ustap, sabyn tabaqqa salmaq bolyp edi, ájeı: "Óı, balam, sabynan usta", — dep, túzetip berdi. Áshir astan aldy da, ún-túnsiz melshıip otyryp qaldy. Ene men kelin birine biri qarap tańdandy da, qoıdy. Áshir sol eshkimge qaramaǵan boıda, sál kúlimsirep: "Zıash, aqymdy ber, — dedi. Ájeı Zıashqa bir, Áshirge bir kóz tastaýda. — Tandanatyn dáneńesi joq aqymdy ber, Zıash", — dep jáne surady Áshir.

Zıash sasqalaqtap qaldy:

— Aqysy nesi?! Túnde óziń bergen aqshany laqtyryp ketip eń ǵoı.

— Aqshanyń keregi shamaly, aqymdy ber degensin, aqyndy ber.

Tań-tamasha ájeı shydamaı sózge aralasty.

— Qaraǵym-aı, qalaǵanyńdy aıt, rahmet saǵan! Búgin tutatarǵa túk qalmap edi, rahmet! — dedi.

Áshir mólıip biraz otyrdy da:

— Aqymdy ber, Zıash. Araq ber maǵan, — dedi.

Ájeı kóńildenip ketti:

— Ber, qaraǵym, ber. Qalyp pa edi ol qurǵyrlaryń? Zıash Áshirdiń ańysyn ańdap baǵyp edi, onyń kónetin sury joq aqyry úgitteı bastady: — Sen ýdaı massyń ǵoı, Áshir. Osy qalpyń da jetpeı me?

— Ber degesin, ber aqymdy. Dastarqandy qımasań, dalaǵa baryp ishemin.

— Táıt, balam! Dalasy nesi úı turǵanda. Ber, Zıash, ber, — dep Jamash ájeı de bolmady.

Aqyry Zıash aýzy ashylmaǵan bir shólmekti Áshirdiń aldyna ákep qoıdy. Áshir bótelkeniń aýzyn ashyp, kesesine quıyp aldy, Zıash kese usynyp edi, qolynyń syrtymen ysyryp qoıdy. Bir kesege qalǵan araqty quıyp, Zıashqa berdi.

— İsh degesin, ishesiń.

Zıash qarsylyq bildirip edi, kónetin túri joq amalsyz aldy.

— Maqul, isheıin. Al endi basta óziń, erkeksiń ǵoı. Áshir qısyq-qısyq bir yrjıyp, keseni kótere bergende, Zıash araq quıylǵan keseni jasyra qoıyp, bos keseni ol da "iship" salyp, "tyjyryna" as alyp jatyr. Áshir bir sát alaqanymen aýzy-murnyn basyp otyryp qaldy, keseniń ishinde tamshy da qaldyrmapty.

Sálden soń Áshir burynǵydan da beter masaıyp aldy. Bas-aıaǵy joq birdeńelerdi shata beredi, túsiniksiz. Biraýyq án salmaq bolyp kórip edi, talanty qurǵyr jetpeı, eki-úsh ret ókirdi de tyndy. Kenet ol ornynan táltirektep turdy da, Zıashtyń bólmesine kirip ketti.

— Áje, baryńyzshy, bir nárseni búldirer. Muny qaıttik endi?! Áıeline baryp, shaqyryp kelsem be eken?! — dep Zıash abyrjyp tur.

Ájeı Áshirmen birge kirip ketti. Zıash apyl-ǵupyl dastarqanyn jınady.

— Óı, balam, qoı. Ol sýret, qaıtesiń ony, — degen ájeıdiń daýsyn estip Zıash bólmesine kirdi.

Áshir Manastyń sýretin sol qolyna ustap, oń qolynyń suq saýsaǵymen shuqyp kórsetip tur.

— Mynaý, á... mynaý sizdiń balańyz... ıá, sizdiki... balańyz... ıá... sizdiń ólgen bala ma álde tiri balańyz ba?..

— Ólgeni nesi, kókem-aý?! Tiri... Tiri, shyraǵym, tiri...

— Bul. — kúshik!... Tiri balańyz, á... tiri... Onda óltirý kerek muny, óltirý kerek! Óltirý kerek!.. Óltirý kerek!.. — dep, Áshir sýretti tapap jatyr, tepkilep jatyr. Ene men kelinde úreı joq. Naq bir tiri adamnan kek alǵandaı Áshir sýretti tabanymen janyshtap jatyr. Zıash shydaı almaı onyń aıaǵyn qusha jyǵyldy da, áınek ramasy byt-shyt bolyp umar-jumar ılengen Manas sýretin qalyna aldy da:

— Shyq úıden! — dep, Áshirdi ıtermelep edi, ornynan qozǵaı almady. Ol jym boldy. Bulyńǵyr, nursyz kózinde eshqandaı ushqyn qalmapty, sý tıgen áınek synyǵyndaı sáýlesiz jyltyraıdy qur. Eseńgirep biraz turdy da:

— Keshir, Zıa... Men seni... men... — dep qalaı bolsa solaı otyra ketip, — Men seni súıgen, súıem... súıem. Tabam seni qaıtsem de... Nege qorlaısyń? Nege qorladyń? — dep, eki ıyǵy solqyldap, yqylyq atyp ketti. Ájeı ań-tań. Zıash teris buryla berdi, bar aıtqany:

— Mac qoı, siz tura turyńyz, men áıelin ertip keleıin, alyp ketsin.

Jamash ájeı ony súıep, oryndyqqa otyrǵyzdy. Ol basyn stolǵa qoıyp, túsiniksiz birdeńelerdi mińgirlep jatyr.

Alǵashynda ájeı: "Alda, pushaıman bıshara-aı! Momyn sorlynyń ózinshe derti bar eken ǵoı. Jaqsy kóredi eken ǵoı Zıashty..." — dep jany ashyǵanymen, jańa ǵana Manastyń sýretin taptaǵanyn esine alyp: "O nesi-eı paqyrdyń?! Ákesin Manas óltirgendeı jyndanǵany nesi eken?! Basynǵany-aý, sirá", — dep keıip aldy. Zıashtaı jannyń júregin jaýlap alǵan ulyn bir sát pir tutyp, ishteı maqtanysh eter de jáıi bar. "Áı, Manas! Qý jalǵyz!.. Allam aqyryp ber, oń jolyńa bura kór..." — dep kúbirlep qoıady.

Nuryshtyń suryna adam qarap bolar emes. Bar qýatyn boıyna alyp, bar dolylyǵyn betine jınap, bar nájis-páleketiniń bárin aqtarýǵa daıyn tur. Kókpeńbeq paltosynyń túımesin salýǵa da úlgermepti. Esikten kire baıyn bas saldy, Zıash aýyzǵy bólmede qalyp qoıdy.

Nurysh Áshirdi jelkeden bir-eki túıip jiberdi de, julqylaı bastady, ol basyn sál kóterip, mólıgen óli kózimen qarady.

— Iá... Nemene, qyzyqqa belsheńnen battyń ba? Tastap ketken qalyńdyǵyń esińe túsken, á?! Tur! Qarama maǵan, qarama! Qaraıtyn bet joq sende!.. Júr úıge... Jetedi endi...

Áshir oryndyqty qulata ornynan kóterildi.

— Zıash... a-a-a... men... Nurysh... — dep teńselip tur. Ázer turǵan Nurysh al kep aǵytty-aı deısiń: — Múláıimsigen saıqal neme!.. Baıyńnyń bezip ketkeni de osy qylyǵyńnan ǵoı... Uıyqqan qanshyq qusap keshe burańdap turǵanyńnan qorqyp edim...

— Eı, kelin, tiliń qandaı ashshy edi, qaraǵym, jas basyńmen. Alda kórer kúniń bar ǵoı, nege sonsha tildeısiń jazyqsyz adamdy, — dedi Jamash ájeı.

— Já! Siz qoıyńyzshy ári! Aq samaıyńyzben arada jeńgetaı bop... Aqylyńyz bolsa, ketpeısiz be balańyzǵa... Toqashtyń saıqal qyzynyń qyzylyna jyǵylmaı...

Ájeı jaǵasyn ustap, Nuryshtan kúsip ketti:

— Astaǵypyralla! Ne degen beti ashylǵan adam edi!..

Zıash aýyzǵy bólmeden jalbaryna kirdi:

— Aınalaıyn Nurysh, adaldyǵym úshin ant eteıin... Aıasańshy? Uıańdy buzsam, uıam buzylsyn!.. Nan ursyn, baýyrym, nanasyń ba?..

— Ket ármen! Seniń uıań buzylǵaly qashan, al men buzdyrmaımyn, dámetpeı-aq qoı! — dep, Zıashtyń keýdesinen ıterip jiberdi.

Essiz Áshir qulaǵaly turǵan shyrshadaı biraz teńselip turyp, kilt Nuryshtyń jaǵasynan shap berip, betpe-bet qaratyp aldy da:

— Tfý, betsiz! — dep túkirip jiberdi. Ár nársege bir soǵylyp, apyr-tapyr shyǵyp ketti. Artynan Nurysh ta zytty.

Ene men kelin birinen biri uıalady, birine biri tiktep qaraı almaı, súle-sopa, ekeýi eki buryshta tur.

Bul — osy bir tatý shańyraq astyndaǵy bolǵan tuńǵysh oıran, tuńǵysh janjal. Mundaı suryqsyz kórinistiń bolǵanyna ekeýi de kináli emes ekendikterin ishteı uǵysýda. İshteı birin biri aıaıdy; aıaıdy da ári qaraı ne bolaryn, qandaı toqtamǵa kelerlerin bilmeı ekeýi de dal-dal.

Bul jerdegi aıypker — Manas, biraq ol joq qoı, jazyqsyz qorlanǵan eki birdeı ar kimnen ósh alady? Kimge baryp muń shaǵyp, aryn arashalaıdy?

* * *

Kún mazdatyp barady. Úp etken samal joq Kósheni boılaǵan aryqtyń jaǵasy jap-jasyl. Taý etegindegi adyr-qyrqalar kókpeńbek. Dúnıe tegis túlep bitken kez. Aspan men Jer, Kún, bar tabıǵattyń barshasy ózara kelisimge kelip, birine biri bar rahatyn jomarttyqpen tógip turǵan balaýsa, sábı shaq — kóktem.

Jamash ájeı órmek toqyp otyr. Qyzyldy-jasyldy kerilip tastalǵan jipter quldy kempirqosaq jaýynnan keıingi shuǵyla. Sózi joq birdeńeni yńyldap, astyna bóstegin tósep, arqaýyna minip otyr ájeı. Jap-jaltyr aǵash qylyshy jalt-jult etedi. Málik tompańdap Aqtóspen áýre. Darbazaǵa qonǵan aıdarly, uzyn tumsyq sasyq kókek "kókek, aj-j-j-j" dep ızendep biraz otyrdy da, qolapaısyz ushyp ketti. Qaratorǵaı myń qubyltyp saırap otyr, arakidik silkinip, qaýyrsynyn taraıdy.

Aqtós úrip, kóshege týra umtylyp edi, Málik qulap qaldy. Ala qorjynyn artyp poshtashy keldi, orta jastardaǵy múgedek adam.

— Esen-saýmysyz? İsińiz ónsin, — dedi de, qorjynyna qolyn sap, bir top hat aldy. At tizginin aýzymen tistep, jalǵyz qolymen erdiń qasyna qoıǵan hattardy aralastyrdy da: —

Balańyzdan hat keldi, máńiz, — dep ájeıge konvertti ustatty; kelesi aýylǵa ketti.

Ájeı tórtburyshty kógildir qaǵazdy qansha aýdaryp qaraǵanymen, túgine túsine almady. Tanyǵany tek aýzyna hat tistep ushyp bara jatqan kógershin boldy. Málik etegine jarmasty.

— Hat, qulynym... Papa... hat, — dep konvertti kórsetti oǵan. — Áı, túleı-aı, ekeýmiz de túleımiz, á? Biz ne bilemiz, — dep, konvertti eki búktep qaltasyna saldy. Alaqanymen mandaıyn kólegeılep kúnge bir qarady da:

— Oıbúı, qoı, balam. Sháı qoıaıyq mamań keletin ýaqyt bopty, — dep, úıden sap-sary jez samaýyrdy alyp shyqty.

Zıashqa áje hatty birden usyna qoımady. Ol ábden jaıǵasyp, sheshinip, sháı ázir bop dastarqanǵa otyrǵanda ǵana:

— Zıashjan, qýantaıyn ba seni? — dedi abaılap.

— Qýantyńyz, áje. Súıinshi berem, — dep ol da sabyrmen ún qatty.

Ájeı hatty berdi. Tanys jazýdy kórgende, Zıash bir sát konvertti ashýǵa batpaı, bir bozaryp, bir qyzaryp, júregi qalyptaǵydan beter oınaqtap sala berdi. Konvert syrtyndaǵy árbir sóz ekrandaǵydaı bir óship, bir janyp turǵan tárizdendi oǵan. Jyrtpaı, uqyptap ashyp, hatty aldy. Bir-aq paraq eken, bir betiniń biraz jeri ǵana jazylypty.

Ájeı "daýystap oqyr ma eken" degendeı, demin ishine alyp kútip otyr. Biraq Zıash daýystamady, kózin júgirtip ótti. Onyń hat ustaǵan qoly sál dirildedi de, hat ústelge túsip ketti. Zıashta ún joq belgili bir núkteden kózin almaı, melshıip otyryp qaldy. Bir sumdyqtyń bolǵanyn Jamaı ájeı de sezdi, biraq suraýǵa batpaı, kımesheginiń alqymyn ýmajdaı berdi.

Biraz únsizdikten keıin Zıash hatty qaıta aldy:

— Tyńdańyz, — dedi. Zıashtyń munshama sýyq munshama mańyzdana qalǵan únin, nemquraıdy salqyndyǵyn buryp estimegen ájeı dir ete qaldy. Hatta: "Taǵdyr osylaı boldy, Zıash. Bar aıyp mende, baqytty bol.. Meniń arym bylǵandy, aldyńa barýǵa betim shydamady. Endi ǵana túsindim, ekeýmizdiń jolymyz eki daı eken... Úılenbeske bolmady, bala bar. Qalaı aıyptap, qandaı jaza qoldansań, óz qolyńda. Tek kıgen kıimin ber de, apamdy jiber, jolyna aqsha saldym. Hosh, baqytty bol, Zıash. Men úshin Málikti súı... Manas", — depti.

Ekeýi de únsiz. Úı ishi tym-tyrys. Tek bir barmaqtaı qara shybyn syrtqa shyǵa almaı terezeniń áıneginde syrǵanap, shyr aınalyp ushyp júr. Kún bultqa kirdi me, bólmege kóleńke tústi. Mana bý atyp turǵan jez samaýyr sýyp qaldy, sap-sary sary ýaıym sıaqty mizbaqpaı, nursyz bedireıedi.

Qyńqyldap kelgen Málikti alyp, ájeı baýryna tyqty da:

— Ketpeımin, qulynym! Ketpeımin senen. Máńgilik seniń kúńiń bop ótsem de tastamaımyn, botam!.. Aýzymdy ashyp súıip, kózimdi ashyp kórgen kógershinim, aırylmaımyn senen... — dep eńirep otyr.

Al Zıash múlde bólek keıipte. Álgi bir ázirdegi jan tolqynynyń qaıda ketkeni belgisiz. Oısyz múlde. Aýyr dertinen aıyǵyp, aýyr naýqastan turǵandaı túsiniksiz bir halde. Tipgi buryn ómir súrgen-súrmegeni belgisiz, aınalasynyń bári bóten, bári jat, ózge bir dúnıe. Bul ómirdiń qyzyq-qyzǵylyǵynyń bárin basynan ótkerip, shaýtartqan, tok]meıil kókse adamdaı, tóńiregindegi qımyl-hareketiniń bárine salǵyrt, salqyn qaraıdy. Aǵyl-tegil aqtarylǵan mynaý aq samaıly Ana, buta qoralaǵan torǵaıdaı ájesiniń baýyryna tyǵylǵan anaý sábı — biri de tartpaıdy ony, tebirentpeıdi, al jalǵannyń jaryǵynda Manas degen bireý boldy ma, joq pa, ol jaǵy da belgisiz. Bári alys, bári súreńsiz birdemeler...

Úıdiń esigi ashyq. Aspannan bir-eki tamshy tors ete qalyp edi, esik aldyndaǵy topyraqtan burq etip bolar-bolmas shań kóterildi. Tabıǵat kárine mindi. Qap-qara bult tumshalaǵan aspannyń betin naızaǵaı qyp-qyzyl qaryndashpen syzyp-syzyp qalǵanda, qulaqty jarǵan áldene sart etip, bar keńistik dúr silkinedi. Nóser yrǵatyp túzeı almaı júıtkip biraz turdy, sálden soń qalpyna kelip, sazyn taýyp, sabasyna tústi de, qýań dalany júndeı tútti.

Jamash ájeı shapanyn búrkenip, syrttaǵy órmegin alyp kirdi.

— Kún batystan kúrkiredi, Zıash, alla buıyrsa, astyq bolady bıyl, — dedi. Ejelgi yrymy boıynsha Máliktiń basyp jalańashtap, alǵashqy jańbyrǵa tosty ájesi.

* * *

— Qý jalǵyz, qurttyń meni. Salyp júrgen saıranyń ne?! Ne sumdyqqa bastap júrsiń?! — dep, ájeı biraz býlyǵyp, otyryp qaldy. Ájeıge hatshylyq qyzmet atqarǵan jetinshi klass oqýshysy Nartaı bala ańyryp, onyń aýzyna qarady. — Jaza ber, balam, men ne aıtsam, sonyń bárin jaz. Birin de qaldyrma. Tek kelistik qoı, tiri adamǵa aıtpaǵaısyń, qarǵam!

— Aıtpaımyn, áje, aıtpaımyn.

— Kósegeń kógersin, qarǵam! Al endi jaza ber, Zıashjan kelip qalar. Bir sen dep aq júzimdi qýartyp, aq sútimdi sýaltyp júrip osy haletke jetip edim. Allam endi muny da kópsindi me men beıbaqqa... Arqa etimdi arsha, borbaı etimdi borsha ete júrip baqtym seni, han balasynan kem qylyp ósirgen joqpyn. Keshegi ákeń marqum: "Qýbas, ózińdi de, meni de qýbas qyp ótkizetin boldyń jalǵanda... Senen de laqtaǵan eshkim artyq dep júrgende kórip edim seni. Sondaǵy istegen jaqsylyǵyń osy bolsa, basyńa shaınap búrk. Men barmaımyn saǵan. Súıegim osy qara shańyraqtan shyǵady. Máligim men Zıashtan tirideı ajyraspaımyn, qý jalǵyz!.."

Ájeı taǵy da toqyrap qaldy. Kımesheginiń alqymymen kózin súrtip, jylaı otyryp, túsiniksiz birdeńelerdi aıtyp ketti. Nartaı tanaýyn tartyp, kútip otyr.

— Jaza ber, balam, jaza ber. Manasjan!.. Qozym meniń, aqylyń bar edi ǵoı... Qalaı ǵana qıasyń Máligińdi, Zıashtyń nesi unamady saǵan? Óziń súıip qosylǵan qosaǵyń emes pe edi? Ne jamanshylyǵyn kórdiń bul sorlynyń? Tilimdi al, qulynym, uıańdy buzba, oral oz uıańa, aıa aq sútimdi, botam!..

Ári qaraı jalǵaýǵa ájeıdiń shamasy kelmeı, kemsendep, bosap ketti.

— Jylamańyzshy, ájetaı, — dep Nartaı ýatqan boldy. Lyp berip kirip kelgen Zıashty endi ańǵardy olar. Ekeýi de abyr-sabyr sasqalaqtap qaldy.

Zıash stoldaǵy paraqty alyp, oqyp shyqty da, qyzyl qaryndashpen qatesin túzep, jazýdyń astyna "2" dep badyraıtyp qoıdy.

— Jazǵanyń jarty paraq munshama qate. Bar, sabaǵyńdy oqy, ekinshi mundaı iske aralaspa, — dedi súmireıip turǵan Nartaıǵa. Ol shyǵyp ketti.

— Endigimiz bos áýre, áje... Aq peıiliń men taza júregińnen aınaldym, ájetaıym... Manas joq.. Maǵan endi Manas joq — dep Zıash ájesin qushaqtady.

Kópten beri qamyǵyp júrgen qos kóńildiń seli bir arnaǵa quıyp, bir yrǵaqpen únsiz, dármensiz, toǵysyp bara jatty. Birazǵa deıin baıansyz sarýaıymǵa erik berdi de, toqtar bolmaǵasyn, amalsyzdan birin biri jubatty. Ekeýi eki jerde otyrdy da, shaq-shálekeı shytyrman oılary tuıaq tirer tuǵyry joq bir keńistikten qulap bara jatty.

Beımaza tirshiliktiń taǵy bir túni ótip, taǵy bir tańy atty. Keshegi búginge, búgingi erteńge uqsas birsydyrǵy kúıbeń. Adam nege kónbesin. Ol úshin qýanysh ta, qaıǵy da ótkinshi bir jańbyr ispettes. Tek tirshilik bolsyn, tirshilik bárin de umyttyrady, bárin de óziniń tolqynynda shaıqaltyp, bir burylysta jaǵaǵa shyǵarady nemese tereńine batyryp qaırańdatady.

Zıashtyń qazirgi jaǵdaıy da sol muhıt-ómirdegi jelkenin jel jyrtqan basqarýsyz qaıyq sıaqty. Qaıda áketeri, nege aparyp soǵary ázirge belgisiz; áıteýir, baǵyt-baǵdarsyz aǵyspen jylysyp barady. Ne istemek endi? Ómirdiń synyǵy jamalar, bútindeler eptep, al kóńil she?! Jazyqsyz soqqy kórgen kóńil umytar ma endi, túzeler me?! Manas, sóz joq Anasyn tastamaıdy, oralady oǵan. Adal Ana kelini men nemeresin qanshama ksmaǵanymen, baýyr et — balanyń jóni bólek qoı. Shyntýaıtqa kelgende, týǵan balasynan kúsip, tastandy kelinniń bosaǵasynda qalǵan ómirin ótkizýge qart adamnyń shydamy jege me? Oralady Manas, sóz joq enesinen birjola aıyrylady sonda. Ketedi ájesi, ázirgisi ánsheıin alǵashqy bas asaýlyq..

Osyndaı urdym-perdim oılardyń tusaýynda mektepten úıine kele jatqan Zıashty Darıǵa syp berip, qoltyǵynan ustaı aldy.

— Zıash, meniń de sabaǵym bitti. Júr bizdikine buryla ket, ózińshe kelmeısiń.

Zıash qarsylaspady, Darıǵanikine keldi. Úı ishinde turmysqa eń qajet, eń kerekti zattardan bólek bóten dúnıe joq. Apasy ekeýiniń eki tósegi, dıvan, stol oryndyqtar degen sıaqty. Apasy úıde joq eken.

— Má, Zıash, sen mynany qarap otyr, men sháı qoıaıyn, — dep, Darıǵa qalyń álbomdy ustata berdi. — Qara, qaraı otyr, ótken kúnderden eskertkish.

Zıash álbomdy paraqtap otyr. Darıǵa sýretke túskish-aq eken ózi. Kúlip te, kúlimsirep te, tipti shomylǵanda kıetin álgi bir "bálemen" de fotoǵa túse beripti. Darıǵadan basqasyn tanymady. Tek bir jerde ǵana "júrektiń" ishinde Darıǵanyń qasynda otyrǵan "ǵashyqtyq" beınesin kezdestirip, "eri osy bolar" dep oılady.

Shaı keldi. Darıǵa býfetinen kózelerdi syrǵalata berip edi, Zıash:

— Darıǵa, men de, sen de ekeýmiz de ishpeımiz. Eger ony ústelge ákelseń, ketemin, renjiseń, óziń bil, — dedi. Kózeniń syńǵyryna Darıǵanyń kúlkisi ulasty da, amaly joq, Zıashtyń aıtqanyń oryndady, sharapty shyǵarmady.

— Men sen úshin, Zıash... Teris oılap qalma...

Zıash álgi álbomdaǵy "júrek" ishindegi sýretti kórsetip edi:

— Dál ózi, sol. Zamannyń tynysh kezinde solaı bolǵamyz, — dep, Darıǵa ile jaýap berdi.

— Shynyńdy aıtshy, Darıǵa, oılaısyń ba ony?

— Zıash, shynymdy aıtaıyn, onan góri anany, álgi qarǵys atqyr kóńildesti kóbirek oılaımyn.

Darıǵanyń qý kúlkisiniń tyǵyny ashylyp ketti.

Bir sát únsizdikte qaldy. Ashyq turǵan terezeden samal esip, tógile salbyrap turǵan perdeni bir-eki tolqytyp jiberdi. Sýmkalaryn qoltyqtaǵan oqýshylar ótti.

— Mine, endi oqý jyly da aıaqtalady, Zıash. Qyzyq ózi, osy jazǵy demalysqa tararda meni birtúrli kóńilsizdik basady da týrady. Japan dalada jalǵyz qalǵandaı sezinem ózimdi... Kollektıv, ásirese oqýshylardyń arasy men úshin baqyt sıaqty kórinedi. Bes mınýt jalǵyz qalsań, qaıdaǵy páleni oılaısyń, al olardyń arasy kóńildi, bárin de umyttyrady.

Darıǵa kesesine qant salyp, qasyqpen aralastyryp otyr. Samaıyna shyqqan jalǵyz tal aq shash ap-aıqyn men mundalap tur. Qanshama óreskel sanaǵanymen, Zıash shydamady:

— Sál týra tur, — dedi de, aq shashty julyp alyp Darıǵaǵa kórsetti.

— Ym-m-m,.. Da, starostnastýpaet, — dep, Darıǵa ony saýsaǵyna orap otyr.

— Túneý kezdegi ınjenermen bolǵan romandy estigen bolarsyń Zıash?

Zıash basyn ızedi.

— Men bıyl bul aýyldan, bul aýyldan ǵana emes-aý, jalpy ustazdyq jumystan ketem. Es kirip qalǵan balalar... Bireýden bireý, bireýden oqýshylar estıdi... Uıat... Kollektıvke rahmet... Sol áńgimeden keıin maǵan kirerge jer tesik bolmaı júrdi...

Darıǵa aldyndaǵy kesesine tesilip, uzaq qarap qaldy da: — Seniń aryń taza ǵoı, Zıash... Mine, sen ustaz bolýǵa laıyqtysyń... Óz ómirimdi qalypqa keltirip almaı, bul qyzmetke oralmaspyn, sirá... Oqý jyly bitisimen ketem...

Syrdyń sýy sıraǵynan kelmeıtin Darıǵa osy sátte múlde bir múgedek pendege uqsap, shógip ketti. Zıash onyń tamaǵyndaǵy jip-jińishke, up-ýaq ájimderge qarady...

* * *

Oqý jyly aldaqashan aıaqtalǵan. Darıǵa kóship ketkeli birshama ýaqyt ótti. Darıǵanyń aıtqany munshama ras bolar ma, Zıash ózin jurtta qalǵandaı sezindi. Kollektıv, kóńildi jetkinshekterdiń arasy qandaı ujmaq edi. Onyń ústine shóp shabys naýqany bastaldy da, eńbekke jaraıtyn aýyl adamdarynyń kári-jasynyń ámmási sharýashylyqpen ketti. Apyraı, bir syr ashyp, sybys túıisetin jan bolsashy. Bireýi oqýda, bireýi demalýda, muǵalimder de kórinbeıdi.

Zıashtyń ermegi kitap, gazet pen jornal. Olar da jalyqtyrady. Manastan eshbir sybys joq Oqta-tekte ata-anasynikine barady. Olar da pálendeı aǵynan jarylyp otyrǵan joq-aý. "Óz obalyń ózińe" degendeı bóten, jat kózben qaraıtyn sekildi. Baýyry qalaǵa baryp kelipti degendi esitti. Nege, ne úshin, ol jaty da bımálim. Adýyndaý adam edi, bir nárseni búldirmese bolǵany.

Ájeı birtúrli sabyrly, nege senedi eken? Áli órmegimen áýre. Tamyzdyń tas qaınatqan myna ystyǵynda yńyldap alashasyn toqyp-aq otyrǵany. Osy kisi ne oılaıdy?! Tipti qannen-qapersiz, oshaǵy bútin, oty jaǵýly adamdaı...

— Aman ba, qudaǵı? — degen baýyrynyń daýsyn estip, Zıash qulaǵyn túre qoıdy.

— Amanbysyń, qaraǵym? Úı ishiń esen be? — dep jatyr ájesi. Baýyry kelgen betten asyr-tasyr, attap kete jazyp tur.

— Bul otyrysyń qaı otyrys, qudaǵı?

— Jáı, qaraǵym. Mynasy qurǵyr bitpeıdi, tegi. Qanshama qımyldasam da óndite almaı otyrǵanym.

— Men keshe qaladan keldim... Jolyqtym balańa...

Ájeı isin doǵara qoıyp, Zıashtyń baýyrynyń aýzyna qarady.

— Balań qatyn alypty, onda da bir nemereń kútip otyr.

— Balam-aı, siz degen sózdiń synyǵy, sen degen sózdiń anyǵy demekshi, nege sonsha atarǵa oǵyń joq bop tur? Sen emes, ákeń de áli sen dep kórmep edi, qalaısyń óziń? Ázirge mende bir-aq kelin, bir-aq bala bar. Basqasy qajet emes.

— Qudaǵı, esterińdi jınap, etekterińdi japtyńdar, qudaıǵa shúkir, endi jetedi. İzdeýsiz, suraýsyz jetimek dep júrsińder me? Jetedi! Ket balańa! — dep, tartýly turǵan órmektiń qazyǵyn sýyra bastady.

— Óı, balam, sabyr et, — dep, ájeı onyń qolynan ustamaq bolyp edi, anaý ıtere berip, qazyqtardy sýyryp aldy da, órmekti jumarlap laqtyryp jiberdi.

Úıden Zıash shyqty. Baýyry endi Zıashqa shúıildi:

— Jına dúnıeńdi! Júr úıge! It basty, sıyr sıaqty tobyrlardy qashanǵy asyraısyń endi?

Baýyry ábden tútep alǵan, aqylǵa keler emes. Zıash qup-qý bop bir tizerlep otyrǵan ájesin súıep úıge kirgizdi. Baýyry da ilese kirmek bolyp edi:

— Baryńyz, aǵa, mende sharýańyz bolmasyn, áýlikpeńiz, ketińiz, — dep, esikke kóldeneń turyp kirgizbedi.

— Namys joq opasyz! Bir aqymaq alaıaqqa bola ata-anadan, baýyrdan bezip,.. — dep qalaı shuǵyl kelse, solaı shuǵyl burylyp, taıyp turdy.

— Saǵan rahmet, Zıashjan! Rahmet! Batamdy bereıin, botam, bara ǵoı úıińe. Bezbe týystaryńnan... Meni qudaı máńgilik kútýge jaratqan, kútem osy qara shańyraqty, ketpeımin. Manas shirigen jumyrtqa, qaıteıin... Tek Máligimdi kórsetip tursań bolǵany, sodan kóz jazyp qalmasam bolǵany...

Jamash ájeı sol kúni búk túsip jatyp aldy. Tek keshkisin ǵana basyn kóterip bir shyny-aıaq sháı ishti de:

— Zıashjan, men birtúrli aýyrlap turmyn, Mákendi óziń alyp jatshy búgin, — dedi. Zıash tilegin oryndady.

Ájeı túni boıy uıyqtaı almaı shyqty, Zıash túnimen baqylaýmen boldy ony.

* * *

Taǵat tappaı shıqyldap qos qarlyǵash qoraǵa bir kirip, bir shyǵady. Esik aldynda shýaqta otyrǵan ájeı men Málikti aınalyp ushyp, qanatymen sıpap ótedi. Ábden mazalanǵan qustardy kórdi de, ájeı Zıashty shaqyrdy.

— Zıashjan-aý, Zıashjan! — Zıash keldi. — Qoraǵa barshy, balam, myna baıǵustardyń shyryldaýyn qarashy, tipti óler boldy.

Zıash qoraǵa kirgende, tap-tarǵyl ury mysyq qoranyń qaq tórinde tilimen murtyn jalap otyr eken, Zıashty kórip, dalaǵa atyp shyqty. Belaǵashtaǵy qarlyǵashtyń uıasy jerde qulap jatyr. Sary ezý balapandarynyń biri de joq.

Jyrtqysh qora tóbesine qoıylǵan jýan bóreneniń qyrymen órmelep barypty da, uıany qulatyp, azyǵyn taýypty. Ájeı birden bildi, sonda da bolsa Zıashtan:

— Bárin jep qoıyp pa? — dep surap edi.

— Uıany qulatyp, túgel jalmapty, — dedi Zıash.

— Oı, áttegen-aı, á!.. Sorly basym alǵash nege ańǵarmadym, qap!..

Qustar shyryldap, biraz ushyp júrdi de, bir mezette shyrqaý bıikke kóterilip, ǵaıyp boldy, sodan qaıta oralmady.

Anadaıda oınap otyrǵan Málikti Zıash kóterip alyp, úıge kirip ketti...

— Qap, áttegen-aı, á!.. Obal boldy-aý bısharalarǵa, — dep ájeı de úıge kirdi. — Oı, toba!.. Mundaı da bolady eken?! Zıashjan, meniń oń kózim sýyryp, óltirip barady. Mana qarlyǵashtar shyryldap júrgende, biri kóz aldymnan ushyp ótip edi, qanaty osy kózimdi sıpap ótkendeı boldy ma, qaıdam, áıteýir, mıymdy solqyldatyp turǵany.

Zıash kelip ári-beri qarady da, eshteńe kóre almady. Bári orynda sıaqty. Biraq enesi:

— Men jatpasam bolar emes, álsirep baram, Zıashjan, — dedi de, tósegine jastyq qaıyp qısaıdy.

— Dárigerge baraıyn ba, áje?

— Áı, balam, qoıa ǵoı ony. Meni qudaı alady deısiń be, basylar. Ázirge áketip baratqan eshteńe joq.

Keshki tamaqqa ájeıdiń zaýqy shappady, bolar-bolmas talshyq etti de, tósegin saldyryp jatyp qaldy. "Málikti qaıter eken" degendeı Zıash qaraılap edi, oǵan da onshama kóńil bólýge murshasy kelmedi, tek:

— Mákendi búgin de óziń alyp jatshy, balam, — dedi. Zıash Málikti terbelmeli kishkene temir tósegine jaılastyryp, ózi de sol enesi jatqan bólmedegi dıvanǵa tósek saldy.

Tún ortasy aýǵan shaq. Aı áli bata qoımaǵan. Jazdyń balbyraǵan balaýsa túni.

— Zı-ı-ı-ásh-ja-an... Zıash... — dep qyryldaǵan enesiniń daýsyn esitip, Zıash ushyp turyp, sham jaqty.

Enesi shalqasynan jatyr eken. Erinderi ázer qımyldaıdy. Oń qoly tósekten salbyrap túsip ketipti, sup-sýyq zilbatpan. Zıash ony kóterip kórpe ishine saldy.

— Oń aıaq oń qolym jansyz, Zıashjan, qımyldamaı qaldy.

Ájeı ázer sybyrlaıdy, sý suraıdy. O, sumdyq! Enesiniń oń kózi qaıda?! Kózdiń ornynda úńireıgen tesik qaraýytady, joq janary áldeqaıda batyp ketipti, tereń qudyqtyń túbindegi sýdaı ázer shyńyraýda jyltyraıdy. Zıashtyń záresi zár tóbesine shyqty. Apyl-ǵupyl kıimin kıdi de, doktorǵa ushty. Jol-jónekeı áke-sheshesin oıatyp, ókpesin qolyna ustap, ushyp barady.

Ol doktordy ertip kelgende, ákesi men sheshesi ájeıdiń tósegin qorshap otyr eken. Doktor ári-beri qarap kórdi de, basyp shaıqady.

— Paralıch... Progresıvnyı paralıch, — dedi.

Ájeı sóılep jatyr:

— Ia, allam, tiri masyl etip, qor etpe, tart amanat janyńdy... Zıashjan, basymdy kótereıinshi, tunshyǵyp baram...

Zıash jastyǵyn bıikteı berdi.

— Tań atysymen aýdan ortalyǵyna aýrýhanaǵa jetkizý kerek, — dep doktor ketti. Ájeı sóılep otyr:

— Allanyń kárine ushyraıtyndaı jazyǵym joq edi... Bopty endi, qaıteıin... Aınalaıyn quda-qudaǵıym, sender tabalaı kórmeńder men beıbaqty... O, qý jalǵyz! Ne deıin saǵan, aman bol, qaıteıin... Zıashym... Aıaýlym... sen oǵan nazalanba... Áı, qý jalǵyz... — deı berip talyqsyp óksip ketti.

Erteńgisin ájeı biraz tynshyp, qalǵydy. Zıash Manasqa telegramma jiberdi. Kóńil suraǵan aýyl adamdary kirip-shyǵyp jatyr. Zıash enesin aýdańdyq emhanaǵa aparýdyń qamyn jasaýda.

Sáske kezi edi. Ájeı demige bastady, tili baılandy. Jalǵyz saý kózimen jınalǵandarǵa jaýtańdap qaraı beredi. Zıashty qasynan eki eli jiberer emes. Sálden keıin ájeı ıegin kóterip, birdemeni ymdady Zıashqa, ol túsinbedi. Túsiniksiz kúbirdiń arasynan "Máken" degen sózdi túıip, Zıash Málikti ákeldi. Málikke bir, Zıashqa bir qaraı beredi. Qorshap turǵan jurt arasynan taǵy bireýdi izdeıdi qart: izdeıdi de, tappaıdy. "Balasyn kútip jatyr... Alda, sher júrek ana kókiregi-aı!" — deńdi otyrǵandar.

Sol qolyn zorǵa kóterip, Zıashynyń mandaıyn sıpady. Kenet Málikke tesile qarap qaldy da, aýyr bir kúrsingendeı boldy. Iegin bir-eki qaqty da, ájeı dúnıe saldy. Zıash bozdap kep qusha jyǵyldy. Osynaý jaryq dúnıeni tárk etip, belgisiz, momyn jan — abzal Ana — tynshyqty.

Manas kep qalar degen úmitpen, jurt bolyp ájeıdi súıegin bir kún jerlemeı baqty. Kún yssy, buzylar bolǵan soń, amalsyzdan keler kúni tús qaıta máńgilik mekenine tabys etti. "Jalǵyzymnan bir ýys topyraq buıyrsa bolǵany", — degen Ana armany oryndalmady, Manas jerleýge úlgermedi.

...Kósheniń shańyn shańyna qosqan jeńil mashına juldyzdaı aqqan boıda Zıashtyń aýlasyna kelip kirdi. (Bul kelesi kúni edi). Syptaı túzý qara sur jigit mashınadan túsken boıy asyǵa kirip kelgende, Zıash aýyl adamdarymen birge úıde otyr edi. Jigit bosaǵada turǵan boıda qaldy, qarsy alǵan, kóńil aıtqan bir pende joq bári de únsiz. Syrttan bireýdiń "Mekem" degen zor daýsy estildi. Álgi jigit sonda baryp esin jıyp: "Anam, anashym!" — dep, ádemi qońyr daýsymen kúńirene jóneldi. At qoıyp, jylaı kirgen Áshir eken. Manas onymen kórispek bolyp edi, Áshir oǵan burylmaı, Zıashqa baryp kóristi. Ázer otyrǵan Zıashtyń júıesi bosap ketti. Egile berdi, tamshydaı tunyq jasy omyraýyn jaýyp, tógile berdi. Jylaý-syqtaý basylyp, úıde taǵy da únsizdik ornady. Manasty jubatyp, sabyr aıtqan eshkim joq.

Zıash ornynan turyp, baıaǵy ájesi oqýshy balaǵa jazdyrǵan hatty Manasqa ustatty da:

— Al endi qosh, jolyń bolsyn, bar, — dep, esikti shalqasynan ashyp tastady. Manas hatqa qarap biraz turdy da, salbyrap shyǵyp bara jatyr edi, Áshir ornynan atyla turyp, onyń jaǵasynan alyp, eki jaǵynan tartyp-tartyp jiberdi, arashalaǵan adam joq "Ket qazir! Ońbaı keteıin, óltirem!" — dep tistendi ol. Manas ketti.

Aýyl syrtyndaǵy qyrattaǵy beıit basynda qoraby kúnge shaǵylysqan jasyl "Volga" kún batqansha turdy, nazar aýdarǵan jan bolmady oǵan. Manasqa degen Zıash sezimin Ananyń ólimi birjola sýytty.

* * *

Jańa oqý jyly jaqyndaǵan saıyn Zıashtyń mazasy ketti. Ásirese túneý kúni Nuryshpen jolyqqaly beri "qonys aýdarsam ba eken" degen bir oı mıynan shyqpaı qoıdy. Tek qana bir aýyz maqul degen sóz ǵana. Áshir Zıash turǵysynan sony estise, bar dúnıeni talaq etýge daıar turǵanyn Zıash Nurysh aıtpasa da biledi. Sondyqtan da Áshirdiń kózine kórinýge qorqady. Álde táýekelge dep, sáti túsip turǵanda, kózin tas jumyp, taba ma Áshirdi. Bolmaıdy, bolmaıdy! Áıel júregin, áıel muńyn túsinedi ol. Ózi kelmegen baqytty ózgeden tartyp alýǵa eshqandaı qaqysy joq Ómir ony osyǵan úıretti. Ózgeniń kóz jasyn aǵyzyp, óziniń kóńilin sergitkeni qurysyn.

Nurysh baıǵus ekiqabat eken. "Kesh meni, Zıash? Sen de áıelsiń ǵoı, túsinesiń, bilesiń bárin de... Áshir menen sýyp, alystap barady. Senem seniń adaldyǵyna... Qı maǵan Áshirdi. Qulaı súıgen paqyrdy quryǵyna almaı-aq qoı, aqylyńdy aıt Áshirge. Qyzǵanyp ta, qyzyqtyryp ta kórdim, bir jibimeıdi. Osy bir momynnyń qanatynyń astyna kirip, taptym ǵoı baqytymdy deýshi em... Odan aırylyp qaıda baram, kimge kerekpin, kimniń muzyn eritem, Zıash, aıa meni, kesh, sińlim", — dep qıylyp edi ol.

Osy úshin de Zıash týǵan aýlyn, áke-sheshesin, kollektıvin tastap, basqa aýdanǵa aýyspaqshy endi. Qanshama saryla oılaǵanmen, osy tujyrymǵa orala berdi, aqyry berik baılamyn jasady. Áshir kózinen aýlaqqa ketedi, adasqan mahabbatty izdep qaıtsin...

Zıashtyń esine Darıǵa tústi. Qaıda eken?... Apyraı, osyndaıda syr aǵytar bir jannyń joqtyǵy-aı...

...Aýyl bolyp Zıashty alma-kezek qushaqtap, kórisip jatyr. Bári de sát sapar, baqyt tileıdi oǵan. "Qaıda júrseń, aman bol, bet alǵan baǵytyńnan jarylqasyn, qarǵam" — dep sheshesi ańyrap tur. Qushaqtaı súıip, egilip Nurysh júr. Kári Aqtós esik aldynda shoqıyp, sozylta ulıdy.

Júk tıelip, Málikti aldyna alyp, mashınaǵa otyrdy. Týǵan jerden attanýdyń qıyny-aı... Bári buldyrap qalyp barady. Zıash kabınadan basyn shyǵaryp, eń sońǵy ret qyr basyndaǵy qabirge qarady. "Hosh, áje! Asyl ájem, hosh!" — dep kúbirlep, kózin irkip aldy. Badana kózin baqyraıta qarap, dúnıeden beıhabar Málik otyr.

Aýyldan áýdem jer uzaǵanda, aldarynan mashına kórindi. Qatarlasa ketkende Áshir ekeýi birin-biri kórdi de, eki mashına da toqtaı qaldy. Ekeýi de kabınadan shyqty. Dala da qulazyp jatyr, qýań tarta bastapty.

Áshir mashınadaǵy júkke bir, Zıashqa bir qarap ań-tań.

— Al endi hosh, Áshir. Meni basqa aýdanǵa aýystyrdy.

Áshirdiń óńi buzylyp, ne derin bilmeı tur, terlep ketti.

— Hosh, Áshir. Umyt bárin de... Jaryńdy renjitpe, balańdy súı, momyn baýyrym...

Dardaı jigittiń kózinde bir-eki sarań jas irkilip qaldy. Zıash onyń tershigen mandaıyn baýryna alyp uzaq turdy da, shópildetip súıip-súıip, mashınaǵa otyryp, júrip ketti.

Áshir uzaq turdy. Mashına bel asyp, kózden ǵaıyp bolǵanda ǵana:

— Hosh, Zıash, hosh! — dep jol shetine otyra ketti...

---