InfoHub Logo

1963 jyl, aspırant kezim, qazaq ádebıetiniń ejelgi dáýirin aıǵaqtaıtyn jańa maǵlumattar izdestirý ústinde, Tızengaýzenniń Altyn Ordaǵa qatysty áıgili, biraq bizdiń jurt betin ashpaǵan eskilikti jınaǵyn zerdelep otyryp, shetin, ózgeshe bir derekke ushyrasqan edim. Budan týra jeti júz jyl burynǵy kep. Meniń taqyrybyma tikeleı qatysy joq, alaıda, qazaq eskiliginiń syr-sypaty, halyq jadynyń áleı kórinisi retinde sanada tańbalanyp qalǵan, tanymǵa demesin, jazýǵa tynys qosqan. Endi, arada tutas bir ǵumyr ótkende, Shyńǵys han týraly keń kólemdi, derekti taýarıhqa qajet, burynǵy-sońǵy jádigerdi qaıyra túgendeý barysynda taǵy da aldymnan shyqty.

— Nil-darıanyń ústinde alyp adamnyń jiligi kópir bolyp turǵany ras pa? — dep suraıdy Altyn Ordanyń qudiretti hany Berke, Mysyr patshasy, mamlúk Beıbarys sultannyń elshisinen.

Alǵash ret oqyǵanda shalqamnan túse jazdap edim, baıyzdap, baıyptap, birtalaı otyrǵam. Qyryq birdeńe jyldan sońǵy áser, bálkim, budan góri kúshtirek boldy. Óıtkeni, ózgeshe oqıǵanyń dáıekti tamyry tabylǵan. Biraq bul joly da jazýdan tys.

Aqyry, Shyńǵys hannyń áýelgi kitabyn támamdap, kelesi kitabyna daıyndyq, óliara kezeńde, kóńil burar alańy bolsa da, búginde múlde umytylǵan, bálkim, tek maǵan ǵana belgili, erekshe hıkaıany qaǵazǵa túsirý qajetine den qoıdym.

Berke hannyń Mysyr elshisine suraǵy — áńgimeniń basy emes, aıaǵy da emes, qaq ortasy bolatyn.

1

Jer-jıhandy topan sýy basqanda, Nuq paıǵambardyń Tirshilik kemesinen tysqary taǵy da eki jan ıesi aman qalǵan eken. Munyń biri — Mystan kempir, julyǵyna sý juqpaıdy, kólkigen muhıt betinde qara jerdegideı júre beredi. Ekinshisi — Quj degen alyp, topan tizesine jetpepti, qalaǵan jaǵyna qaraı erkin jaldap, saıahat keshedi. Aqyr túbi Mystan kempir ashtan ólipti. Al Quj qarny ashsa, nahan balyqty saýsaqtarymen súzip alyp, qolyn kúnge qaraı sozyp, pisirip jeıdi, shóldese qos alaqanyn toltyryp, tutas bir kóldiń sýyn ishedi. Kúnnen kún, aıdan aı ótedi. Endi Qujdyń únemi sý jaldaǵan sıraǵy borsyp, shirı bastaıdy. Baltyr eti sydyrylyp, qý súıegi shyǵady. Osy kezde Nuqtyń kemesimen qatarlas kelip qalǵan eken. Shaıqalaqtap áreń turady. Qastandyqpen, týra Tirshilik kemesiniń ústine qulamaq nıet tanytady. Sol sátinde Nuq paıǵambar: “Bizdiń ústimizge qula! Kemeni basyp qal!” — dep aıqaılapty. Quj eregesip, beri emes, ary qulaǵan eken deıdi. Sóıtip, Nuq paıǵambardyń ǵalamdaǵy barlyq tirshilik ıesinen tuqym saqtaǵan ǵajaıyp kemesi páleden aman qutylady. Kóp uzamaı topan sýy tartyla bastaıdy. Asqar taýlardyń tóbesi kórinedi, bári de úmitti, kóbi senimdi. “Men bıikpin, maǵan kelip toqtaıdy!” — desedi seńgir shyńdar ózara talasyp. Sonda kóbinen alasa, doǵal tóbeli Qazyǵurt: “Keme kimge keleri bir Táńirige ǵana aıan!” — depti. Aıtqanyndaı, jaratqannyń yrqymen, Nuq kemesi Qazyǵurtqa toqtapty. Qazaq jeri, qazaqtyń taýy. “Qazyǵurttyń basynda keme qalǵan, — Ol áýlıe bolmasa nege qalǵan...”

Hıkaıanyń aqyry jalpaq jurtqa málim. Bastaýy da. Al bel ortasy — Quj... eshqandaı hat, tańbaǵa túspepti. Men áýelde “Qıssas-úl-ánbıada” dep oılaǵam. Kóp uzamaı ol kitapty da aqtarystadyq. Joq. Ár kezde jazbaǵa ilingen, keıinde jaryqqa da shyqqan qazaq mıfteriniń arasynan da ushyrata almadyq. Eshkim bilmegendeı, eshkim estimegendeı. Al men qyzyq kórip, jadyma tutqan kishkentaı kezimde jalpy jurtqa belgili ápsana sıaqty edi. Bizdiń aýyl, Shyńǵystaý óńiri, bálkim, búkil qazaqta sharýasyn kerisinshe jasaıtyn, qısyq-qyńyr kisilerdi “mynaý bir quj ǵoı” dep aıtatyn. Biraq bul da bar áńgimeniń sońy emes. Ǵajaby — alda. Qujdyń qulaǵan jeri — Nil ózeniniń ústi eken deıdi. Topan qaıtqanda ortan jiligi kóldeneń qalypty. Keıingi jurt úshin darıadan ótetin kópirge aınalǵan eken deıdi.

Bul áńgimeni men, naqtylap aıtaıyn, ózimniń úlken ákem Maǵaýıadan qarshadaı kezim, İ949—İ950 jyldar shamasynda estigen edim. Jáne bizdiń aqsaqal ańyz emes, aqıqat retinde baıyptaǵan. Topan sýy men Nuq bolsa, Quj da bolǵan. Ol Qujdyń ortan jiligi áli kúnge Nil-darıanyń ústinde kópir bolyp turǵan kórinedi.

Sodan jeti ǵasyr buryn Berke han anyǵyn surastyrǵan kópir-jilik — osy.

2

— Nil-darıanyń ústinde alyp adamnyń jiligi kópir bolyp turǵany ras pa?

Saýal ıesi — sáýletti Altyn Ordanyń patshasy, saıypqyran Shyńǵys hannyń týǵan nemeresi Berke han. Suraq qoıylǵan kisi — Mysyr patshasy ál-Málik áz-Zahır Beıbarys sultannyń elshisi, Muhamed paıǵambardyń tikeleı urpaǵy, seıit Imad-ad-Dın ál-Hashımı ál-Abbası.

Kútpegen, ári múlde túsiniksiz suraqqa bilgir, ǵulama seıittiń ózi daǵdaryp qalady.

— Joq, — deıdi, sál-pál bógelisten soń esin jıyp. — Biz mundaıdy kórmedik. Jáne estimedik...

Biz estidik. Arada az-kem emes, týra jeti ǵasyr ótkende.Óz úıimiz, óz oshaǵamazdyń basynda. Jáne kórdik. Kópir-jiliktiń naq ózin emes. Ol týraly ózgeshe hıkaıalardy. Mysyr men Altyn Orda arasyndaǵy dıplomatıalyq qatynastar tarıhynyń sol zamanda qaǵazǵa tańbalanǵan shejiresi — Ibn Abd az-Zahır men ál-Múfaddal eńbekterinen jáne... HV ǵasyrda jasaǵan alman tekti jıhankez rysar Shıltbergerdiń estelik jazbalarynan...

3

Bavarıalyq Iohann Shıltberger túrik sultany Baıazıt Iyldyrymǵa qarsy uıymdastyrylǵan ataqty kres joryǵyna qatynasady. Búkil Eýropanyń birikken kresshileri 1396 jyly Nıkopol túbinde qyrǵyn taýyp, qırap jeńilgeni málim. Rysar kómekshisi, on alty jasar Shıltberger qarýyn tastaǵan kiriptar jurt qatarynda tutqynǵa alynady jáne jastyǵy, bálkim, beıkúná júzine oraı, ólimge kesilmeı, aman qalady hám kóp uzamaı, túrik áskeriniń qataryna qosylady. Budan ári sultannyń óziniń tikeleı dárgeıinde júrip, birtalaı oqıǵalarǵa kýá bolady, kóp el, kóp jer kóredi. Sodan soń, 1402 jyly, Baıazıt apatqa ushyraǵan Ańqara túbinde Ámir Temirdiń tutqynyna túsedi. Munda da jasaq qyzmetine jegilip, Shyǵys tarapqa aýady. Áldeneshe jyl boıy Ámir Temirdiń, onyń muragerleriniń áskerinde árqıly joryqtarǵa qatynasyp, aqyr túbinde Altyn Orda, Edige bıdiń ǵuzyryna kóshedi. Óz zamanyndaǵy eń eleýli tarıhı oqıǵalardyń bárine kýá bolǵan, Batys Eýropadan shyǵyp, Soltústik Afrıka, Anadoly men Qapqaz, Iran men Horasan, Orta Azıa men Sibir, búkil Dáshti-Qypshaqty erkin aralap, qapysyz tanyǵan Iohann Shıltberger arada otyz bir jyl ótkende, 1427 jyly, ertegilik jaǵdaıda týǵan eline aman-esen oralady. Qateri men qyzyǵy birdeı bolǵan uzaq ómiriniń sońǵy kezeńinde óziniń bastan ótken bar hıkmetin “Ráısebýh” — “Saıahat-nama” atty eńbeginde naqpa-naq baıandap shyǵypty.

Baıazıt sultan tusynda, Mysyrǵa atanǵan ásker quramynda bolǵan Shıltberger aıtady. Burnada osy Egıpette Eskendir atty dáý, alyp kisi jasapty. Bul ólkeniń úlken ortalyǵy, patsha turatyn Kaır qalasynda on eki myń naýbaıhana bar eken. Álgi alyptyń kúsh-qarýy sondaı, birde shaharǵa arqalap jetkizgen otyny sol on eki myń naýbaıhanany túgel qamtamasyz etken. Aqysyna on eki myń kúlshe alǵan eken, bárin sol jerde jep qoıypty. Bul alyptyń sıraǵy Arabıada, eki taýdyń arasynda kópir bolyp tur. Shatqaldyń tereńdigi sondaı, tómendegi aqqan ózen kórinbeıdi. Arly-beri qatynas joq, tek osy sıraq-kópirmen ǵana ótýge múmkin. Saıahatshy, jolaýshy, kerýen ataýly sol aradan ǵana júrýge májbúr. Bul kópirdiń aýzynda kerýenshi kópesterge arnaıy salyq salynady, odan túsken aqshaǵa aǵash maıyn satyp alyp, qý jilikti maılap otyrady, shirip, qańsymas úshin. Jiliktiń uzyndyǵy — atqan sadaq áreń jeterdeı, ıaǵnı bes-alty júz metr shamasynda.

Shıltberger bul keremetti ańyz emes, shyndyq retinde aıtqan, óz kózimmen kórmesem, jazbas edim, depti. Keıingi zertteýshiler ǵajaıyp kópirdiń turǵan jerin de aıǵaqtaǵan. Amman shahary men ál-Qaraq qamalynyń aralyǵynda jatqan Mýhdjıb shatqaly tárizdi. Tereń quzdan tótenshe, qıyn-qyspaq bir kópirdiń tartylýy ábden múmkin. Ol kópir — alyptyń asyq jiligi eken deıtin laqap shyǵýy da yqtımal. Bar jazbasy shynaıy, derekteri naqty Shıltbergerdiń kópirdi óz kózimmen kórdim dep kýálandyrýy da múlde qısynsyz emes, aspaly, ǵajaıyp qurylysqa tań qalǵan jáne aıtylmysh ańyzǵa sengen dep shamalaýǵa bolady. Biraq bizge keregi — basqa.

Bar aqpardyń máıegi — áldebir alyp, onyń qý jiliginiń ótkeldi kópir bolyp turýy jónindegi ańyz. Mysyrlyq danagóı elshi estimegen, áıtse de qarapaıym halyq arasyna keńinen taraǵan hıkaıa.

4

Alyp adamnyń kópir-jiligi týraly ózgeshe áńgime Berke hanǵa, ıaǵnı Altyn Orda shegine qalaı jetti?

Mysyr mámlúkteri negizinen qypshaq-túrik taıpalarynan shyqqan edi. Ámirshi dárgeıindegi tańdama ásker. Kóp uzamaı, búkil Egıpet bıligi osy mámlúktiń áskerbasy bekteriniń ǵuzyryna kóshedi. Al ataqty Beıbarys sultannyń tusynda (1260 — 1277) múlde kúsheıip, túpki tegi — Qypshaq ulysy Altyn Ordamen tyǵyz qatynas ornatady. Elshilik almasý ádepki jaǵdaıǵa aınalady, áskerı odaq qurylady. Bul kezde Altyn Orda men Iran arasynda qyrǵyn soǵys bastalǵan edi. İlkide, Alǵy Azıany jaýlaý qarsańynda búkil Shyńǵys han ımperıasynan arnaıy ásker bólingen. Eke Ulys astanasy Qaraqorymda otyrǵan uly qaǵan Móńkeniń ǵuzyrymen, Altyn Orda da arnaıy jasaq qosady, ár ondyqtan eki kisiden, Joshy áletinen úsh hanzada bastaǵan qanshama qarýly alaman, shamasy úsh túmen, nemese soǵan jete-qabyl. Endi, Shyńǵys hannyń taǵy bir nemeresi Qulaǵýdyń bıligi ornap, ábden irgelengen Iran men ol da Shyńǵys han nemeresi Berkeniń ǵuzyryndaǵy Altyn Orda arasynda qaıshylyq shyǵyp, aqyry úlken maıdanǵa ulasqanda, keshegi odaqtas, týystas Dáshti-Qypshaq jasaǵy kútpegen qıyn ahýalǵa ushyraıdy. Ejelgi birlikti bastap búldirgen qatygez Qulaǵý derbes top bolyp, ár jerde turǵan Altyn Ordalyq áskerdiń kópshiligin qapyda qyryp salady, úlken shyǵynǵa ushyrap, yǵysa urysqan jekelegen qosyndar bir taraby Máýrennahr, Horezm, endi biri Qapqaz, Derbent arqyly óz elderine jol ashady, al shalǵaıda — Kishi Azıa, Sırıa baǵdaryndaǵy ásker mámlúk bıligindegi Mysyrǵa ótýge tyrysady. Beıbarys sultan bul taraptaǵy qaryndasqa qol ushyn sozǵany belgili; qan basyp, qajyp kele jatqan úlkendi-kishili sherikterdiń aldynan ózi shyǵyp, qurmetpen qarsylaǵan, áskerbasy bekterine bıik mártebe berip, mol sıapat jasaǵan, at ústindegi alamanǵa jáne olardyń qatyn-qalash, bala-shaǵasyna bar jaǵdaıyn týǵyzǵan. Bulardyń kópshiligi Mysyrda, Beıbarystyń ǵuzyrynda turaqtap qalady, endi birazy arnaıy keme — sý joly arqyly Aq teńizdi /Jerorta teńizin/, budan soń Qara teńizdi kesip ótip Qyrymǵa jetip, Dáshti-Qypshaqqa aıaq basady. Árıne, elge oralǵandardyń bári de kórmegen jurt jóninde, ondaǵy ǵajaıyp oqıǵa, erekshe jaǵdaılar tóńireginde qanshama áńgime, ańyz ákelgen.

Tek bul ǵana emes. Mysyr men Qypshaq arasyndaǵy mádenı-rýhanı baılanys eshqashan toqtalmaǵan. Aldaǵy zamandarda barys-kelis jandana túsedi, ádepki jaǵdaıǵa aınalady. HİÚ ǵasyrdyń ekinshi jarymy, jıyrma jyldyq bulǵaq kezinde qanshama jannyń Mysyrǵa aýǵany málim, álbette, bulardyń kópshiligi tynyshtyq ornaǵanda elge qaıtyp oraldy, al Altyn Ordanyń uly aqyny Seıf Saraıy osy Mysyrda aıryqsha ónimdi eńbek etken jáne dúnıe salǵan. Sol zamanda týǵan, qazaq arasynda saqtalyp, HİH ǵasyrda jaryqqa jetken “Bozjigit” roman-eposyndaǵy negizgi oqıǵa da Mysyrda ótedi, áýelde belgili bir shyndyq jaıyt negizinde qurylǵany aıqyn ańdalyp tur. Bir sózben aıtqanda, Mysyrdyń ózinde, halyq arasynda qalyptasqan ózgeshe ápsana — alyp adam, onyń kópir-jiligi týraly áńgimeniń Dáshti-Qypshaqqa jetýi — tabıǵı jaǵdaı. Eresen qubylys — osy ańyzdyń jeti ǵasyr boıy qazaq arasynda saqtalyp qalýy.

***

— Nil-darıanyń ústinde alyp adamnyń jiligi kópir bolyp turǵany ras pa? — dep suraıdy Altyn Orda hany Berke, Mysyr sultany Beıbarystyń elshisinen. Bul — 1264 jyl.

— Sol Qujdyń ortan jiligi áli kúnge deıin Nil-darıanyń ústinde kópir bolyp tur eken, — dep jaýap beredi meniń úlken ákem, qazaqtyń ulaǵatty aqsaqaly Maǵaýıa. Bul — 1949 jyl, bastapqy saýalmen arada alty júz seksen bes jyl ótken.

— Sondaı da ǵajaıyp bolǵan!.. — dep jazamyn Men — qalamger Muhtar Maǵaýın, keıingi baılamnan soń taǵy bir alpys jyl ozǵanda. Uly hannyń ǵulama seıit sheshe almaǵan, al bizdiń qart týra tapqan jumbaqty suraǵyna eń tolyq, ári naqty jaýap. Arada az-kem emes, tolyq jeti jarym ǵasyr ótkende sheshilgen túıin.

Ǵajaıyp — Qujdyń qý jiligi emes. Sonshama zaman halyq jadynda saqtalǵan ózgeshe ańyz. Ańyz emes, shynaıy hıkaıat.

Meniń atammen birge ketken joq. Menen soń da óshpeýge tıis.

Óshpesin dep, máńgilik tańbaǵa túsirdim.

Syna taýyp, Shyńǵys hannyń eki kitabynyń aralyǵynda.

Rasynda da, tutas romanǵa tatıtyn keremet.

---