InfoHub Logo

Ymyrt jabylǵan shamada bir kishirek aýylǵa keldik. Aýyldyń mańaıy basyn qoıan mújip baqartyp tastaǵan, qalyń kúrtikten ár jerde bir tyrbıyp sırek shyrpy qatarlap soqqan aqqala. Eki-eki úıdiń jamaýly terezesinen jyltyraǵan shamnyń oty kórinedi. Jelsiz tynyq kesh. Peshtiń morjasynan shyqqan kók ala tútin tip-tike bolyp aspanǵa sozylyp jatyr. Maldyń bári qoralanǵan. Jybyrlaǵan jándik joq.

Kelgen betimizben shetki úıge toqtap, atqosshymyzdy ruqsat suraýǵa jiberdik. Buryn tanymaıtyn jer bolǵandyqtan suraýsyz kirip barýǵa uıaldyq. Shybyrtqy súıretip kirgen joldasymyzdy lapasta jatqan kári tóbet barqyldap úrip qarsy aldy. Shırek saǵat shamasynda qaıta shyqty:

— Baıy tússin, qatyny túspesin deıdi.

Qazaq ǵurpynda baıy turǵanda qatyn sózi onsha eleń qylynbaıtyndyqtan sekirip túse qaldyq. Tóbesi maıysyp qulaýǵa turǵan lapastan eńkeıip júrip otyryp, shala jabylyp sańylaýynan jaryq kórinip turǵan eski esikti syqyrlatyp ashtyq. Úıdiń ishin qaptaǵan tútin aralas bý betke jyly dymqyl bolyp tıdi. Ketik qara shómishpen qulashtap qazan sapyryp jatqan úı qojasynyń qatyny esikten kirgen yńǵaıymyzda kózge tústi. Bizge qabaǵyn túıip, túnerip bir qarady da, júresinen otyra ketip shypshamen peshtiń otyn kósep-kósep qaldy. Surshalaý kelgen, qabaǵy tikireıgen, tanaýy deldekteý adam eken, qalpyńda, pishininde ashý yzǵary bar.

— Tentirep... keletin bolsa kúndiz kelse qaıtedi eken, — dep kúńk ete qaldy.

Uzynsha úıdiń ortasyn kirpishpen bólgen eken. Biz kirgen esik — ashana jaty. Úıdiń tór jatyńda jalpyldaq shamǵa tónip; janyńda shashy jalbyraǵan kishkene qyz bala bar, eki aıaǵyn kósilip úı qojasy otyr eken. Shoqsha saqaldy, qara bujyr kisi murtyn tańqıtyp qyryp tastaǵan.

— Joǵary shyǵyndar, — dep, ózi tóseginiń ústine jyljyp otyrdy.

Biz sheshindik. Kishkene qyz jatqan kúıi bizge az-kem qarady da, júgirip sheshesine bardy. Ashýly báıbishe shart etkizip balany salyp jiberdi.

Úı qojasynyń jebesi tikireıeıin dedi. Ólimsirep otyrǵan adamdaı kózin qysyńqyrap alady eken:

— Qoı-eı, qatyn! Ýa, ıt, balada neń bar? Qonaqty shaqyryp kelip otyrǵan bala emes qoı, — dedi. Bir jatynan qatynyna urysqan bolyp kórinse de, bir jaty ázil sekildendi. Biz jymıyp kúlgen bolyp amandastyq. Sózi dybyrlaý, óıtse de kóp sóıleýdi súıetin adam sekildendi. Bizdiń ata-tegimizdi, qaıdan kele jatqanymyzdy qaldyrmastan surady:

— Qaladan shyqtyq deısizder toı, ońda jaı baryp pa edińizder? Teri-tersektiń básin bilgen joqsyzdar ǵoı?..

Áńgimeni birden saýdadan bastap jóneldi. Bıylǵy soǵymda pálen teri alǵanyn, qaladaǵy Kákim degen noǵaımen tanys bolyp, sol arqyly birtalaı paıda qylǵandyǵyn, teri jıyp júrgendegi qıynshylyqtaryn qaldyrmastan aıtty. Meniń janymdaǵy da áńgimeden qur alaqan kisi emes, biraq mynaǵan tótep bere almady. Bul ekinshi áńgimege bursa, úı qojasy saýdany ákelip tyqpalaı beredi. Aqyrynda men týraly sóz qyla bastady.

— Bul bala muǵalim.

Muǵalim degen sózdi estisimen-aq aýlyndaǵy muǵalimderdi jamandap ala jóneldi.

— Táıir, baıaǵydaı oqytatyn molda qaıda? Osy kúngilerdiki bir áýre. «Arba», «shanamen» balalar ne ońbaqshy. Sylqymnyń balasy osy aýyldaǵy muǵalimnen bes jyl oqyp edi, keshe ákesi ólgende ıman aıtýǵa jaramady. Bes jyl oqyp ıman aıta almady degen ne masqara?..

Ári qaraı soza bereıin dep edi, áldene esine túskendeı múdirip toqtady. Meniń jónimdi beınelep suraı bastady.

— Bul kisi elde oqyta ma, álde qalada ma?

— Qalada oqytady.

— Basqa qyzmette de bar shyǵar...

— Bar...

Basyla qaldy. Álgi aıtqan sózin juqalap jona bastady.

— Muǵalimderdi aıyptaı berýge de bolmaıdy. Ózimizden de bar, muǵalim mektep salyp berińder dep jylda zarlaıdy. Men kónetin-aqpyn. Biraq basqalary kertartpalyq qylady... — Qarqyndy áńgime basylyp, azyraq dem alyp otyrǵanda, «Kesh jaryq!» dep eki jigit kirip keldi. Jalpyldaq shamnyń tútini úıdiń ishin tumandatyp, kómeskige aınaldyrǵandyqtan, kelgenderdiń qandaı adam ekenin syrt kisige aıyrý qıyn edi. Úı ıesi solarǵa buryldy.

— Qaırosh, úıde me ediń?

Saǵymaıdyń kelinin, Jamaqtyń qatynyn azǵyryp qashyrǵandyǵy, ákesiniń bes qarata satqandyǵy, betin berý úshin sodıa men pesiriniń bir at alǵandyǵy sóz boldy.

— Bizdiń aýylnaı men Jákeń de bos qalmaǵan kórinedi. Bir sıyr alypty ǵoı, — dedi Qaırosh.

Sózdiń aıaǵy Sapar men Seıittiń tamyrlyǵyna tireldi.

— Seıittiń qatyny Sapardyń balasyn quttyqtaı keldi dep edi, ne qylǵan eken, bildińder me? — dep úı ıesi suraý qoıdy.

— Qula atty qalaı kelipti.

— Berip pe?

— Bermeıiin shyǵar. Malymyzdyń basy dep Sapar bezildep otyr ǵoı.

— Áı, bere almas, bere almas, dedi úı ıesi, aqyly bar adam qula atty qoldan shyǵarmas bolar. Qula mal qasıetti kelmek deıdi. Paıǵambar ǵalaısalam kápirlermen soǵysqanda ylǵı qula at minip shyǵady eken. Burynǵynyń sózi de onsha teriske ketpeıdi-aý, ákem marqum qula attyń qasıeti týraly kóp sóz aıtýshy edi, bárin de umytyp qalyppyn. Este qalǵan bireýi bar sekildi edi, aıtaıynshy, qonaqtarǵa ermek bolsyn, — dedi.

Aıaǵyn jıyńqyrap otyryp sóz bastady.

—... Baıaǵyda bir baı bolypty. Jylqysy kóp bolsa kerek. Bir úıir qasqyr, ishinde bir basshysy bar, kún saıyn jep jylqysyn bitiretin bolypty. Baı ashýlanyp, eliniń adamyn jıyp, júıriktigi ushqan quspen talasatyn attaryn minip qýypty deıdi. Top qasqyrdyń ortasyndaǵy basshysy qashyp bara jatqan kúıi janyndaǵylarǵa: «Qandaı at keledi eken, qarańdar!» — depti. «Kók at keledi», — depti janyndaǵy qasqyrlar. Sonda basshy qasqyr turyp: «Kók at kele jatsa, taý men tasqa qashyńdar, tabany tez tilinip mamyrlap qalar», — depti. Taý men tastyń arasymen biraz qashyp barǵan soń, taǵy qaratsa shubar at kele jatqanyn aıtady. «Shubar at bolsa kúnniń astyna qaraı qashyńdar, kózi talyp shaba almas», — depti. Birsypyra shapqan soń taǵy surapty. «Qula at kele jatyr» desipti. Sonda qasqyrdyń bastyǵy tura qalyp: «... bolmady. Qula at kelse qulatar, bárimizdi sulatar; endi toptaryńdy jazyp, ne kórseńder de bet-betińmen kórińder...» degen eken, — deıdi.

Úı ıesi ertegisin aıaqtap, «durys pa» degendeı bizge qarady. Meniń janymdaǵy joldasym, moldanyń ókshesi qısyq degen adam kúnáli bolady-mys deıtinniń biri bolǵandyqtan úı ıesiniń ertegisin shyn yqylaspen tyńdap:

— Jaryqtyq, qula mal qasıetti bolady eken-aý, — dep qozǵalyp qoıdy.

Atqosshymyz da jel ókpeleý, sózge kirispeı qalmaıtynnyń biri edi, qula attyń áńgimesine olda birdemeni jalǵastyrǵysy keldi.

Bir-eki ret úı ıesine qarap aıtaıyn dese, ol teri áńgimesine kirip úlgergendikten qyńyrjaqtap ezimizdi aınaldyrdy.

— Apyrym-aı, bıylǵy qula atty tektiń qasyna sattym-aý...

— Men satpa degende til aldyń ba, — dep joldasym keıigen tárizdendi.

— Satpasqa amal bolmady ǵoı. Ájem qaıtqanda tárekeıine Jaǵypardan azyraq aqsha alyp jumsap edim. Eki kúnniń birinde surap janymdy jaǵadan aldy. Sodan qysylǵannan sattym...

* * *

Qula attyń, úı ıesi maqtaǵan kók sıyrdyń terisiniń áńgimesi bitken kezde báıbishe bólme jaqtan samaýryn ákelip baǵannyń qasyna ornatty. Qumanshany samaýryn tóbesindegi kámperkege ornata bergende qumansha aýnap ketip, ishindegi sháıi samaýrynnyń ottyǵyna tógildi. Jaınap turǵan shoq «byj»... etip, býy, tútini tóbege shapshydy...

— Adyra qalǵyr! Qarań qalǵyr!... — dep qatyn qumanshany ustap aldy.

— Á, atańa nálet... — dedi baıy, — sen-aq kúıdirip boldyń-aý... kisi de keter. Úıde ońasha qalarmyz...

Kózin alartyp qatynyna baıy qarady. «Sandalmashy» degen tárizdenip qabaǵyn túıip baıyna qatyny qarady. Ekeýiniń de kóz qarastary uzamaı bir tóbeles, janjaldyń barlyǵyn eriksiz sezdirdi.

---