InfoHub Logo

(Romannan úzindi)

— Qoıshyǵara, ýa Qoıshyǵara!.. Qoıshyǵara deımin, bolamysyń? — degen daýys aldyńǵy bólmeden zyńq etti.

— Qazir, qazir, — dedi Qoıshyǵara qarbańdap belbeýine jabysyp.

Bozaryp atqan tań sáýlesi úı ishin buldyr ǵana jaryq qylyp, qarbalańdap kıinip jatqan Qoıshyǵaranyń bet álpetin aıqyn kórsetpeıdi. Peshpen qatarlastyra salǵan tósek qaraýytyp úıdiń birsypyra jerin alyp jatqan sekildi. Sol tósektiń orta jerinde kóılegi aǵarańdap bir áıel otyr. Basyna jamylǵan jaýlyǵy obyrap munyń da betin búrkep kórsetpeıtin sekildi. Áıeldiń mańynda toıǵan qozydaı tompıyp, tańǵy uıqyǵa maýjyrap jatqan jas balalar, anaý-mynaý daýysqa eleń etip oıanar emes.

— Amandyq bolsa, jazǵa qaraı bir kelip ketermin... Jalǵyz men emes, talaılardyń bas qosqan jeri kórinedi ǵoı, — dedi Qoıshyǵara belbeýdi býynyp jatyp.

— Kelme, kelme... Mende jumysyń bolmasyn, bildiń be?!

— Qoı-aý, Ámıne... E, sen... Tap osy joly shataq shyǵarmaı-aq... Jónsiz jumysqa ózim de jelikpeımin ǵoı... Nuryshjannyń betinen ıiskeıinshi, úı jaman neme!— dep beti bolpıyp jatqan tańqy muryn qara balaǵa tóne beremin degende, Ámıne kenet qozǵalyp, Qoıshyǵaranyń keýdesinen tirep jibermedi. Qoıshyǵara yzalanyp pa, qorqyp pa júregi kenet muzdaı qaltyranǵan sekildenedi. Ójelenip balaǵa umtylmady. Bul ne sumdyq! — degendeı bop Ámınege qarady. Kózge kóz qadaldy: Ámıneniń kóz janarynda tasqyndaǵan saıdyń sýyndaı lyqsyp turǵan móldir jas edi. Biraq ol ózin-ózi mújip, sol jastyń bir tamshysyn tamyzbasqa sertpen otyrǵan adam tárizdi edi.

— Óı, Ámıne-aý, munyń ne?

— Balada jumysyń bolmasyn! Bala da, qatyn da tabylar onda...

Qoıshyǵara súıretilip turyp, aýyr kúrsinip, esikke qaraı bettedi...

...Budan eki kún buryn kolhozshylardyń jalpy jınalysy bolyp, aýdannan kelgen ókil baıandama istedi. Qaraǵandy deıtin óndiris ornymyz bar, qazaq proletarıatynyń besigi... Kolhozshylardyń ishindegi eń jaqsy degen ekpindilerdi shartpen sonda jiberýimiz kerek! — dedi.

— E, ol qalaı? Jaqsy ekpindilerimizdi óndiriske beredi ekemiz, kolhoz jumysyn sonda kimge istetemiz? — dedi Qalambaı shatynap.

— Shıretpen sóıleńder, bárińe de sóz berem. Qalambaı, sen kúte tur... Qane, kim sóıleıdi?.. Aý, ekpindiler, al, qane, ıa... — dep Tańqybaı tumsyǵyn qoqıtyp, basy bir jaǵyna qısaıyp, aldyndaǵy ústeldi aýdaryp jyqqandaı bop asyp-sasyp ornynan turdy.

Áıelder jaǵynyń birsypyrasy kúbir sózdi kúlkige aınaldyryp, jıylys úshin emes, osy Tańqybaıdyń otyrys-turysyn, sózin baqylap, soǵan ishekteri túıilgenshe kúlý úshin jınalǵan adam sekildenip otyrdy.

Jurttyń bógelip otyrǵandyǵyn paıdalanyp sózdi Qalambaı aldy. Basqarmanyń ústeliniń bir jaq buryshyna súıene turyp termen battasqan eltiri bórikti bastan sypyryp, ony Ábilmájin hatshynyń qaǵazyn bastyra qoıdy. Sol qolymen búıirin taıandy. Oń qolymen murtyn sıpady. Sóıtti de, jurtqa qarap jymyń-jymyń kúldi.

— Aý sóıleıin be, joq pa?

— E, munyń qashanǵysy emes pe?..

— Qaıbir sóılegisi kelip tur deısiń, mazaqqa shyǵyp tur da.

— Qadirli joldastar! — dedi Qalambaı shalqaıa túsip. — Biz nadandyqpen túsinbeımiz, bolmasa, jańaǵy ókil joldastyń árbir sózi myń altynǵa tatyrlyq emes pe?!.. Qadirin bilý degen qaıda? Partıamyz, úkimetimiz óz tilimizde túsindirip otyr. Ne arman bar?.. Aınalaıyn úkimetten. Men ózim osy keńes tusynda kózimdi ashtym... Ábish-aý, sen tyrjyńdama, shańqan tuqymynan basqanyń saǵan bári qubyjyq.

Tańqybaı ústeldi taqyldatyp Qalambaıdyń sózin bóldi.

— Ol sózińizdi keıin aıtarsyz, otaǵasy, myna jumysqa baılanysy joq onyń... Qane, taǵy kim sóıleıdi?

— Qalambaıdyń barǵysy kelip turǵan shyǵar, suraý kerek ózinen, — dedi keıingi jaqtan bireýler.

Qalambaı estimegenge salynyp, ústel basynan tezirek jóneldi.

Budan keıin eki kisi shyǵyp sóılep, olar eńbek kúnderiniń durys jazylmaı júrgendigin, jaz boıy jóndi eńbek sińirmeı kelip, avansty eńbek sińirgendermen birdeı alyp otyrǵandardyń barlyǵyn, taǵy sondaı kemshilikterdi aıtyp shyqty.

— Máselen aıtaıyq — ol kim? — dep bireý suraý berip edi sóıleýshi kisi shimirkenbesten:

— Máselen ol — Qalambaı sıaqty joldastar, — dedi.

Jurt dabyrlasyp, keý-keýlesip, birsypyrasy Qalambaıdy aqtap, birsypyrasy boqtaýǵa kiristi. Qoıshyǵara tap osy kezde ornynan turyp, qolyn kóterdi.

— Al, Qoıshyǵara sóıleıdi. Al, Qoıshyǵara, sóıle, sóıle! — dedi Tańqybaı aptyǵyp.

Qoıshyǵara ornynda turǵan kúıi:

— Meniń sózim joq, ókil joldastan suraý — dedi. — Ol suraýym mynaý: ókil joldas, ekpindilerdi óndiriske jibergende óndirispen shartty kim jasaıdy? Kolhoz basqarmasy ma, álde barýshy ekpindiniń ózi me? Bul bir. Ekinshi suraýym — baratyn ekpindiler ózderi tilenip jazyla ma, álde sen barasyń dep kolhoz basqarmasy jip taǵa ma?..

Bul suraýlarǵa ókil tolyq qyp jaýap berdi.

— Túsindim. Meni jazyńdar, baramyn! — dedi Qoıshyǵara. Jurt alaqan urdy.

— Óı sorlyń, báse!

— Manadan beri ne ǵyp qyzbaı otyr dep em-aý.

— Bul barsa, qıratyp-aq jiberer... Á, Jetpis, sen birdeme deısiń be?

— Jelókpelikke saldy-aý deımin.

— Ras, ushqalaqtyǵy da bar-aý, á?..

— Ataq súıgishtigin aıtsaıshy...

— Onyń da ras...

Qatar otyrǵan jurttyń shyntaqtary túıisip, ıyqtary tıisip, aýyzdary jabysyp, kúbir-kúbir sóz. «Órnek» kolhozyndaǵylardyń osy minezderin kórgende Qoıshyǵara jarylyp óle jazdaıdy. Bıyl raıkom hatshysy keletinde osy kolhozdan ketemin dep Qoıshyǵara shynymen-aq aıtyp edi-aý. Raıkom hatshysy bir jaǵynan ursyp, ekinshi jaǵynan aqylyn aıtyp, osy kolhozdy jóndes dep birsypyra mindetti osy Qoıshyǵaraǵa da júktep ketken ǵoı. Ol bir uzaq sonar áńgime, tek ásheıin mynadaıda oıǵa túsip kete beretindigi...

— Ókil joldas... Álgi ókili qaısy edi? — dedi qara tory áıel erbıip ornynan turyp.

— Menmin, jeńgeı, menmin! — dep ústel basyndaǵy shıqan bet sary jigit kóterile tústi.

— Ókil joldas sen bolsań, álgi «baramyn» degen kisini jazba! Qaıdan barsyn, bara almaıdy... sonshama jerge jalǵyz baryp... El-jurttan bezip júrgen kisi emes ol... Óshirip tastańyz!..

Sybyr áńgimeniń bári toqtalyp, shyntaqpen túrtisýdiń úlkeni endi bastaldy. Samsaǵan kóz álgi áıel men Qoıshyǵaranyń ústinde boldy.

— E báse, neǵyp bola qaldy dep em... Qatynymen aqyldaspaı aıtyp otyr eken ǵoı.

— Qan jaýǵyr Ámıne-aı, jandy jerden ilesiń-aý, — dep Qalambaı sylq-sylq kúldi.

— Eregistirmeńder Qoıshyǵarany!

— Onda qaıtedi deıdi?

— Aý, toqtańdar, sabyr, sabyr. Qoıshyǵara, ne aıtasyń?

Qoıshyǵara qasqıyp ornynan turdy:

— Men túsinikti ǵyp aıtqan joq pa em?

— Barasyń ǵoı?

— Barmaıtyn bolsam, aıtam ba?..

Jurt taǵy qol uryp, kúbir sózge kirdi. Óndiris ornynyń usynǵan shart qaǵazy oqyldy. Qoıshyǵaranyń qandaı kolhozshy ekendigi týraly minezdeme jazýdy basqarmaǵa tapsyryp, jıylys tarady.

Aısyz qarańǵy tún edi. Qıyrshyqtaǵan qar ma, sylbyraǵan jańbyr ma betke jylbysyp tıedi. Jurt aıqaılasyp, bireýleri orǵa qulap, shomǵa súrinip, tynyq túndi shań-shuń daýyspen daýryqtyryp barady. Qoıshyǵara Ámıneni erte qaıtaıyn dep esik aldynda birsypyra tossa da, jurt shyǵyp bitkenshe Ámıne shyqpady.

— Qoıshyǵara, ýa Qoıshyǵara!.. Sen kimdi tosyp tursyń? Ámıne áldeqashan ketip qaldy ǵoı, — dedi Dúısebaı munyń janyna kelip.

Qoıshyǵara úndemeı úıine bettedi. Dúısebaı munyń sońyna erdi de otyrdy.

— Qoıshyǵara, ýa Qoıshyǵara... Qoıshyǵara deımin!.. Men aıtaıyn ba saǵan? Men aıtsam: men munyńa qosylmaımyn!

— Qosylmasań, qosylma. Qosyl dep seni kim zorlady?

— Joq, zorlasań da qosylmaımyn, bildiń be! Sen qatelestiń.

Qoıshyǵara úndemedi.

— Á, Qoıshyǵara, birdeme deısiń be? — dedi Dúısebaı oǵan qatarlasyp.

— Atańnyń basy deımin.

— Ýaı, qudaı atsyn, oınamaıtyn jerde oınap... Joq, bul oıynshyq emes, oılap qaradyń ba óziń? Sonaý Qaraǵandyǵa barý degen... Ehe... shyraǵym, shelpek jeýmen bir dep túsinip júrme. Sen ekpindi bolsań, munda ǵana ekpindisiń... onda baryp qalyp, qaıtyp úıindi taba almaı júrseń... Úıiń tolǵan shıetteı jas bala... Men aıtsam, shynyn aıtam...

Dúısebaı bir qatarlasyp, bir keıin qalyp, Qoıshyǵaranyń úıine jetkenshe áńgimeni qozdatýmen boldy. Qoıshyǵara úndemegen saıyn, sóziniń ústem kelgendigine senip Dúısebaı sóziniń kóbin aqyl esebinde aıtty.

Qoıshyǵara qaqpaǵa tirelip toqtady:

— Bitti me sóziń? — dedi Dúısebaıǵa.

— Joq, men aıtsam, shynyn aıtam. Men, men... — dep Dúısebaı sasqalaqtap qaldy.

— Bitir sózińdi! Bitti ǵoı, á... Úıge kirgen soń bul týraly jumǵan aýzyńdy ashýshy bolma!

— Meıliń, úıińe barmaıyn... Men aıtsam, shynyn aıtam, — dedi Dúısebaı keıin burylyp. — Ómirimde ótirik aıtyp kórgem joq, men shynyn aıtam, — dedi anadaı jerde ketip bara jatyp.

Qoıshyǵara úıine keldi. Pesh janynda tymyraıyp Ámıne otyr. Eshkiniń laǵynsha sekirgen qara domalaq balalar birinen soń biri kelip asylsa da, olardy kúndegideı erkeletip mańdaıynan sıpaýdyń ornyna, Ámıne qolymen ıterip, mańyna jýytpaıdy.

— Ketetin boldyń ǵoı, á? — dedi Ámıne shimirkene qarap.

— Ketem.

— Ket, ket... Ketkeli júrgenińdi bilgem. Ketkenshe asyǵyp júr eń...

Daýysy qaltyrap, Ámıne birsypyraǵa sheıin úndemedi.

— Betińnen jarylqasyn... men de ólmespin.

Budan artyq býlyǵýǵa shamasy jetpeı Ámıne jylady. Asyr salyp oınap júrgen balalar úıdiń buryshyna jınalyp úrpıisip, «sen búldirip otyrsyń-aý» degendeı bop jaýtańdap olar Qoıshyǵaraǵa qadaldy.

Qoıshyǵara sol túni Ámınege jaılap uǵyndyrmaqshy bop kóp sóıledi. Ámıne uǵynýdyń ornyna qatýlanyp qarsylyǵyn údete berdi... Erteńine syqsıyp Qalambaıdyń sheshesi keldi, odan Borambaıdyń sheshesi keldi. Olar birese Qoıshyǵarany, birese Ámıneni jaqtap sóıledi. Qalambaıdyń sheshesi ákesiz balany baǵýdyń qıyndyǵyn aıtyp qamyǵyp ta aldy. Sol kúni tús aýǵanǵa sheıin Qoıshyǵaranyń Qaraǵandyǵa júretin-júrmeıtindigin eshkim ashyp bilmeıtin sekildendi... Aqyrynda besin áletinde Qoıshyǵara basqarmadan jol qaǵazyn alyp, temir jol stansıasyna aparyp salatyn at ázirledi. Aparyp salýǵa Dúısebaı belgilendi..

Áńgimemizdiń bas jaǵyndaǵy Qoıshyǵara men Ámıneniń arasyndaǵy salqyndyq mine, osy áńgimeden týyp edi. Qoıshyǵara Ámıneni túsindire almaǵan kúıi attanǵaly jatyr edi.

...Qazan ishiniń qatqaq kúni. Kók júzinde sur bult oınap, yzǵyryq jeli deneni shymshıdy. Shóp bitken qýrap siltige salǵandaı bozarǵan. Elsiz dala qańyrap qaraýǵa kóńilsiz — ish pystyrǵandaı. Úsh aıaq jol birese maıdalanyp, birese adyr-budyrlanyp arbany saldyrlatyp, ıesiz dalany basyna kótergendeı. Mástek pishindi qara ker at boıyn bos sala jortyp, júristi onsha óndirmeı keledi. Delbe ustap otyrǵan Dúısebaı. Tymaǵy sháýkıip, eki beti tymaqtyń jaqtaýynan torsıyp shyǵyp tur. Oqta-sanda bir umtylyp qara ker atty saýyrlata sıpap qoıady. Aıdaýy kóńilsiz. Osyny sezgendeı qara ker at ta júrýge kóńilsizdenip keledi.

— Qoıshyǵara, á Qoıshyǵara... Ámınemen rızalaspaı shyqtyń-aý...

— Onda ne bolady eken?

— Alys jolǵa bara jatyrsyń... Jastan qosylǵan qosaǵyń... Men ásheıin jónin aıtam.

— Jón emes... Betimen laqpasyn!

— Qaıtsyn, bala-shaǵa bolsa bar...

Qoıshyǵara úndemedi. Bir qyryndaý otyryp kózdi art jaǵyna saldy: ólke boıy aq tumanǵa bólenip, aýyldy kózden jasyryp úlgirip edi. Qoıshyǵara aýyr kúrsindi. Oı buldyr. Alas urǵan kóńil áli kúngi bir tirekke myqtap jabysyp, uıǵaryndysyn shyǵaryp bolmaǵan sekildi. Osynyń ózi qyzýlyqpen bolǵan jumys sekildileý. Qoıshyǵara osyny Qalambaıǵa eregiskennen istegen sekildi boldy. Qalambaımen munyń arasynda eregis kópten bar. Onyń tarıhy tym uzaqta jatyr. Qalambaıdyń «bolmaıdy» degen jumysyn Qoıshyǵara boldyrýǵa tyrysady. Boldyryp ta shyǵarady. Kópshilik ondaıda Qoıshyǵaraǵa alǵysyn beredi... Biraq nege ekeni belgisiz, Qoıshyǵara Qalambaımen eregisip, birer jumysty istemek bolsa, Ámıne ylǵı kese túsýin qoımaıdy. Munda qandaı syr bar?.. Joq, eshqandaı syr bolmaýy kerek. «Kópshilikten bólinip, kózge túsip qaıtsyn» — deıtin shyǵar. Biraq kózge túspeı júrgen Qoıshyǵara emes: Qoıshyǵaranyń jaratylysy, balalyq ómiri, jas kúngi jumystary bári oǵashtanyp, ala-bóle bólek jatyr.

— Búgin tún boıyna kirpigim ilinbedi, — dedi Dúısebaı atyn aıdaı túsip. —...Bala kúnnen birge ósip ek. Ekeýmiz de jetim ek. Qol ustasyp qańǵyp, kóringen qorany, eski kendi, daladaǵy úıgen shópti panalap jan saqtaýshy ek... Men birin de umytpaımyn. Ásirese, sen júremin degeli sonyń bári qotarylyp...

Dúısebaı sózderin aıaqtamaı, daýsy qaltyrana túsip, betin Qoıshyǵaraǵa kórsetpeıin degendeı bir qyryn buryldy.

Kóp ýaqyt ótti. Aldarynda keń ańǵar. Sonaý belesten asyp tússe, báıge atyndaı qadańdaǵan telegraftyń baǵany kórinedi. Onyń boıy temir jol. Qoıshyǵaranyń izdep kele jatqany da osy jol.

— Nıet qyldyń ǵoı, baryp qaıt, — dedi Dúısebaı kúrsinip. — Qalambaı ıttiń tilegi boldy ǵoı. Búlikti salar-aq. İzin ańdyp, qarsy turatyn sen joq... Meni qoıshy, men senimen tize qossam ǵana adammyn.

— Sóz emesti aıtasyń, Dúısebaı. Kolhozdy kolhoz ǵyp turǵan jalǵyz men be em? Jap-jaqsy jigitter bar; partıa bar, komsomol bar, tize qos ta iste...

— Durys qoı, — dep Dúısebaı taǵy kúrsindi. — Áıtkenmen de... eı Qalambaı ıt búldirer-aq... Nanbasań qara: tap osy kezde sol saıtan Ámıneniń qasynda otyrǵan bolar. Sonyń tili degen til...

Dúısebaı sózin aıaqtamaı toqtap, Qoıshyǵaraǵa kóziniń qıyǵymen qarap qoıdy. Qoıshyǵara da qarady Dúısebaıǵa. Budan keıin bul týraly ekeýi de tis jaryp sóılemedi...

...Qoıshyǵara Qaraǵandyǵa kelisimen Músirálini izdep tapty. Músirálini táý kergende:

— Oıpyrym-aý, Músiráli-aý?.. Kelshi qaraǵym! — dep, jylaǵanyn da, kúlgenin de sezbeı qushaqtaýmen boldy. Janym-aý, sen jumysshy emes pe eń? Bul kúnge ne ǵyp jettiń?

— Jumysshy mendeı bolmaıdy dep kim aıtty saǵan?

...Músirálimen tanystyryp óteıik: erbıgen boıly, úlken kózdi, tyrtyq bet qara jigit. Qoıshyǵaranyń týǵan jıeni. Jasynan jetim qalyp, Qoıshyǵaranyń tárbıesinde boldy. Ájetke jaraǵan soń óz betimen kisige jaldanyp 29-jyly osy Qaraǵandydan kelip shyqty. Sodan beri Músiráli men Qoıshyǵaranyń bul birinshi kezdesýi edi.

Stansıadan tym uzap shyqpaı, Músiráliniń páterine jetti: jarqyrap turǵan bólme, ústel, oryndyq, kebindep tastaǵan tósek-oryn, jyltyldaǵan taqtaıyn etikpen basýǵa adam qorynatyn. Qoıshyǵara ózin umytqan adamdaı arsalańdap kúle berdi:

— Ýaý-áı, mynaýyńdy búldirip almaımyn ba?..

Dóńgelek júzdi qara tory áıel shashyn keltelep qyryqtyryp, jupyny kıimi boıyna shaǵyn ǵana up-unamdy bop tur. Qoıshyǵara osy úıge kirgeli álgi áıeldiń aıaq-qoly jerge tımeı júgirip júrgen sekildi.

«Kelin bala bolar, qaıyrly bolsyn, adamyn taýyp alǵan eken» dep oılady Qoıshyǵara ishinen súıinip.

Dembelshe kelgen qyzyl shyraıly jigit esikten kúlimsireı kelip:

— Álgi naǵashym degeniń osy ma? Ózimiz sıaqty myrqymbaı eken ǵoı... Qane, qolyńdy ákel, tanys bola bereıik: Borabaı Janysbaev degen zaboıshıgińiz bolamyz, — dep Qoıshyǵaranyń qolyn qattyraq qysyp amandasyp oryndyq alyp otyrdy. — Neshege keldińiz?.. Otyz altydamyn deısiń be? Oı anturǵan, menimen qurdas ekensiń ǵoı óziń, úndeme: zaboıshık qylyp shyǵaram ózińdi. Ózim zaboıshık bolǵaly búgin oılap otyrsam, jıyrmadan asa jigitti úıretip shyǵarǵan ekem, úırenip shyqqanda olqy bolsa eken-aý, mynaý degen zaboıshıgiń.

Borabaıdyń sózi, minezi, qalpy Qoıshyǵaraǵa birden unap, ózi tasyp otyrǵan kisi odan jaman daýryqty. Borabaımen kópten tanys adam qusap sóılesti. Zyńǵyldaǵan radıo daýysy ekinshi jaǵynan mazany alyp barady.

— Ýaı, mynaýyń bizdiń Ábdyraqtyń ánine basty-aý, — dep Qoıshyǵara oǵan tóne túsip edi.

— Onyń mynadaı da ádisi bar, — dep Borabaı, salaqtaǵan bir temirdi Qoıshyǵaranyń qulaǵyna kıgizdi.

Qoıshyǵaranyń aýzy ashylyp, bet-aýzy, qulaǵyna sheıin kúlgen tárizdenip, ánge ábden elikkennen:

— Ýahoı degeniń-aý!.. Ýaı ózi de qatyrady eken-aý, á? — dep qarq-qarq kúldi.

Qatarlanyp kóringen úsh týrba «mehseh» dep atalady eken. Músiráli Qoıshyǵarany ertip soǵan kelip kirdi. Samsaǵan mashına, salaqtaǵan qaıys. Mashına saıyn birden-ekiden qybyrlaǵan kisi. Zvonok urylyp, mashınalar biri yzyńdap, biri toqyldap jumysqa kiristi. Bir mashına temirdi egep, bireýleri jonyp, bireýleri burap jatyr. Qaǵylez pishindi qazaq áıeli bir mashınaǵa keldi de, burap júrgizip, jeńdi bilekteı jumyr temirdi burqyldatyp tesýge kiristi. Temir buranda aǵashty qalaı tesse mynaýyń temirdi odan jyldam tesip jatyr. Qoıshyǵara shydaı almaı jetip baryp:

— Kelin shyraǵym, osyny úırenýmen bildiń be? — dedi.

— İshten týa bilgen kimdi kórip edińiz?

Osyny aıtyp áıel kúlimsirep Qoıshyǵaraǵa qaraı túsip edi, Qoıshyǵara apalaqtap:

— Oıbaı, shyraǵym, mashınańa qara, birdeńesin buzyp alarsyń, — dedi.

— Jalasy sizge jabylmas, qoryqpańyz.

Áıel taǵy kúlimsirep, bul joly dáldep qarady. Qoıshyǵara da qarady. Qaraýlary-aq muń eken, ekeýi de qalshıyp birine-biri qadalýmen boldy. Kúlimdegen júzderi kenet surǵylt tartty.

Til tutyǵyp sóıleýge kelmeıtin tárizdendi. Qoıshyǵara únsiz qalyp birsypyra turyp, kenet qolyn sozdy:

— Aý...Janym... Maqpalmysyń?

Áıel burynǵydan kóri de surlana túsip, kenet syrt berip jumysymen bola berdi. Qalshıyp qatqan kúıi Qoıshyǵara turdy. Ótkendegi ómirdiń adyr-budyr kezeńderi naq sol mınýtta astan-kesten bolyp sapyrylysyp, kóz aldynan túıdektelip ótip jatqandaı boldy... Qoıshyǵara aýyr kúrsindi. Kóp turýǵa oryn tar, «júrshi-júr» dep qylqyldap Músiráli mazasyn aldy. Biraq Qoıshyǵara kete alatyn emes sekildi. Keteıin dese de sol turǵan jerine shegelenip qoıǵannan jaman aıaǵy qozǵalýyndy bilmeıdi, qaıtsin-aý, ózi tirisinde búıtip Maqpalmen kózbe-kóz kezdesemin dep Qoıshyǵara oılap pa edi sirá?!

«Mehsehtyń» basqa bólimderin aralatyp júrip, Músiráli Qoıshyǵaranyń osy kúıin sezgendeı:

— Maqpalmen qaıdan tanys bop júrsiń? — dedi.

— Áı, shyraǵym-aı, meniń búldirmegenim bar ma... surap qaıtesiń...

...Eki-úsh saǵattyń ishinde Qoıshyǵara túsine kirmegen nárselerdi kórdi.

Kóne tartqan kenep shekpen kıip, syptyrǵydaı bop býynyp, qaılasy belinde salaqtap, Borabaı kelip jetti.

— E, Qoıshyǵara, kórip júrsiń be?

— Kórip júrmin-aý, qudaıdyń qudiretimen jaralǵan ba dersiń.

— Qudaıyńnyń qolynan keler me eken muny jaratý, — dep Borabaı Qoıshyǵaraǵa kúlimsirep qaraıdy. — Qane, júr. Shahtyǵa aparaıyn.

Jerden edáýir bıik qyp salǵan shytyrman temir alystan qaraǵanda kópir sıaqtanyp kórinedi. Sol kópirdiń astyna áldeqaıdan sozylyp kelgen temir jol. Joldyń eki jaǵy ıt arqalap úıgen kómir.

— Mynany «stakat» deıdi, myna jolmen poıyz keledi... Myna kómirdi osy jerdiń ózinen tıep áketedi...

— Á...

— Anaý ıt arqalanyp jatqan shahtynyń aýzy, kómir sol jerden shyǵarylady, mashınamen shyǵarylady, sosyn myna stakattyń ústine ákeledi.

— Á...

— Qatynyń bar ma edi-áı!? — dedi Borabaı ilgeri ketip bara jatyp.

Borabaıdyń bul suraýy Qoıshyǵaranyń aldyna Maqpaldy ákep tartqandaı boldy da, ol birsypyraǵa sheıin úndemeı:

— Bar ǵoı... — dedi bir kezde nemquraıdy qalyppen.

Uzynshalap salynǵan baraktyń mańy qybyrlaǵan jumysshy, bir top jumysshy qaılasyn asynyp, shamyn qolyna ustap, jurttan bólek óz aldyna sóılesip tur. Alasa boıly qara sur bala, beti kómir kúıesimen aıǵyzdanyp, mańyna toptanǵan jumysshylarǵa búgin ne isteıtinin, qalaı isteıtinin aıtyp, túsindirip jatyr.

— Aıtqanyńa túsindik, sonda da óziń bir soǵyp ketersiń, á ? — dedi bir jumysshy.

— Baramyn, baramyn.

— Alda razy bolǵyr bala ǵoı bul, erinýdi bilmeıdi.

— Osynyń ózin ylǵı shahtyda kóremin-aý... — dep birsypyra jumysshy ózara dabyrlasyp shahtyǵa bettedi.

Borabaı eki sham ákep, bireýin Qoıshyǵaraǵa ustatty.

— Mine osy jerden túsemiz. Muny «qara aýyz» dep ataımyz. Á, nege kúlesiń-áı?.. Al, menen qalma...

«Qara aýyzdan» basyn suqqanda, shahtynyń alǵashqy kórinisi Qoıshyǵaraǵa sıyr qora tárizdendi. Júrgen saıyn tómen túsip aldyńǵy jaǵy qarańǵylana berdi. Qoldaǵy shamnyń sáýlesi taban izdi de jaryq qylmaıtyn sekildi.

— Qoıshyǵara, kele jatyrmysyń?

— Kele jatyrmyn-aý.

— Tóbeńe saq bol!

«Muny nege aıtty?» dep Qoıshyǵara tóbege qaraımyn dep tóbesin kelistirip bir soqty.

— Qap, soǵyp aldym-aý.

— E, ondaı-ondaı bolatyn...

Adyr-budyr kertesh jol Qoıshyǵaranyń adymyn ashyrmaıdy-aq. Aıaǵyn ańdamaı bassa, túpsiz shyńyraýǵa túsip ketetin tárizdi. Borabaı qadandap Qoıshyǵarany ár jerden bir tosyp alady.

— Áı, kolhozymyz jaqsy dep maqtadyń-aý osy.

— «Órnek» kolhozy ólkede birinshi bolar, shyraǵym.

— Maldaryń kóp qoı, á?

— Mańymyzdaǵy kolhozdar qyryp soıyp jatqanda biz tyshqan murnyn qanatqan emespiz. Mal soıǵandarǵa qarsy kúresken kisiń biz: brıgada bolyp turyp kórshi kolhozdardyń eline úgit júrgizgenimizdi kórseń...

— Áne, qara tegin emessiń óziń. Sol ónerińdi shahtyǵa salyp kór, bizde de kúresetin jumys az emes. Mynany kórdiń be, mine?..

Krepke salatyn bóreneni súırep bireý jol boıynda tur. Borabaılarǵa túksıe qarady.

— Shamyńdy nege jaqpaısyń? — dedi Borabaı oǵan.

— Janbasa qalaı jaǵam? Bizge janatyn sham tıe me?..

Borabaı onyń qolyndaǵy shamdy alyp, otyra qalyp ottyq syzyp edi, sham janyp sáýlesi álgi kisiniń betin jaryq qyldy: kúıek saqal, jarqabaq, qapsaǵaı kelgen qara kisi eken, aıaǵynda Aqmola eliniń azamattarynyń bir jylqynyń bylǵarysyn tutas oıyp tigip kıetin keń saba etigi. Jamandaǵan shamy janyp ketip joq jerde uıatty ǵyp, ol kisi Borabaıǵa týra qaramaı syrt aınala berdi.

— Paı-paı etigińe bolaıyn! — dedi Borabaı turyp bara jatyp. Birsypyra jer barǵan soń Qoıshyǵaraǵa burylyp: — Álgimen kúresý kerek pe? Túsindiń be ne aıtqanyna? — dedi.

— Túsindim, — dedi Qoıshyǵara entige dem alyp, teri burqyrap, samaıy aıǵyzdana bastap edi.

Aıaq asty temir jol. Aldarynda jyltyraǵan sham, dúrkiregen daýys. Borabaı men Qoıshyǵara joldan shyǵyp tura qaldy: tórt vagon kómirdi súırep búlkil jortyspen kók at saýlatyp keledi. Aldyńǵy vagonnyń ústinde sham ustaǵan jumysshy yńyldap án salyp, aıaq jaǵyn:

«Ekpin, ekpin, ekpin-aı.

Men kók atty jektim-aı.

Elge kómir kerek bop,

Ekpindi eńbek tóktim-aı?..»

dep toqtatady.

— Jańaǵy «ekpindi kók at» deıtin atymyz, — dedi Borabaı.

— Aý, attyń da ekpindisi bolǵany ma?

— Talaı qyzyqty kórersiń áli. Jańaǵy kók attar jegiletin jerine óz betimen keledi. Vagondy tartqanda saý jelýin tanbaıdy. Semizdikten jarylaıyn dep turǵanyna qaramaı myń ursań aıaǵyn bir baspaıtyn attar da bar.

Borabaı Qoıshyǵarany ertip júrip shahty ishiniń biraz jumysymen tanystyryp shyqty.

— Mine, biz osy zaboıda shabamyz, — dedi Borabaı Qoıshyǵarany bir túbekke ertip kelip, qolyndaǵy shamyn krep aǵashyna ildi. Belindegi qaılanyń birin Qoıshyǵaraǵa ustatty.

— Al, qurdas, ádeıi izdep kelgen ekensiń, siltep kór qaılany. Ońaı jumys dep kóńilińdi jubatpaıyn, qıyn jumys, uly eńbekti tileıtin jumys; buǵan jigittiń jigiti-aq shydaıdy... Qıyn dep kómir shyǵarmasaq, zaýyt-fabrıgimiz júrmeı qalady, hat tanısyń ba óziń?

— Joq.

— Oqytamyz, túsindiremiz, túsinesiń; kómirdiń ne úshin qajet ekenin sosyn bilesiń... Al, men shabaıyn bir Sypyra ýaqyt qarap otyr, úıren, silteýdiń ózinde de ádis bar. Mine, bylaı otyrasyń yńǵaılanyp...

Borabaı asyǵyp-aptyqpaı jaıymen siltep otyr, áıtse de kómir kesek-kesek túsip, aldy úńgirlenip ketip barady. Shahty ishi qarańǵy, meńireýlengen tilsiz; áldeqaıda yzyńdaǵan konveıerdiń, gúrildegen vagonnyń daýystary; bireýlerdiń yshqynǵan aıqaıy:

— Dosmaǵambet, ýa Dosmaǵambet! Ittiń ǵana balasy vagonyn jolǵa tastap... — dep bireý keıip, uzaǵan saıyn daýysy báseń tartty.

— Qoıshyǵara, baqylap otyrmysyń?

— Baqylap otyrmyn-aý.

— Partıada bar ma eń?

— Kiremin-aq dep em, hat tanymaǵan soń shyrmalyp...

— Al, qaılańdy daıynda, qataryma kel...

Ózi óz bop Qoıshyǵaranyń jumysqa júreksingeni osy joly boldy: qaılany ustaǵanda qoly qaltyrap, júregi alyp ushyp aýzyna tyǵylǵan sıaqtandy. Oılaǵan adamǵa bul bir syn-ay: eki jyl udaıy úkimetten báıge alyp kelgen «Órnek» kolhozynyń ekpindisi Qoıshyǵara Qoshqarbaev Qaraǵandynyń jumysyna jaramaı qaıtsa, odan uıat ne bar?!..

— Áı, nar táýekel, ynta-jiger, kúsh-qaırat qosylǵan jerde er jigitten eńbek qutyla ma eken, kolhozyma qaıtqanda maqtanyp baratyn bolaıyn, — dep Qoıshyǵara, qaılany qushyrlana ustap qaınap bitken tas kómirge dáldep siltedi. Bastap siltegende qaılasy shaqyldap soǵylyp, qıyrshyqtalǵan kómir ot ushqynyndaı shashyrady. Sóıte kele shaqpaqtalyp túsetin boldy...

— E... jigitim, silteýińe bolaıyn... — dedi Borabaı súısinip ketip.

---