InfoHub Logo

Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaý — qubylystar men prosesterdi júıeli qurylymdyq tutastyq retinde ǵylymı-zertteý ádisi. Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaýádisi 20 ǵasyrdyń orta sheninde qurylymdyq jáne fýnksıonaldyq taldaý ádisterin júıeli qarastyryp, biriktirý nátıjesinde paıda bolǵan. Teorıalyq-metodologıalyq negizi jalpy ǵylymı tanymǵa tán ámbebap ádis retinde qalanǵanymen, onyń negizgi qoldaný aıasy mádenı-áleýmettik qubylystar men prosester bolyp tabylady.

Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaý ádisinde fýnksıa uǵymy negizgi oryn alady. Bir jaǵynan, júıeli tutastyqtyń árbir elementiniń ózindik atqaratyn qyzmeti (fýnksıasy) bar dep eseptelse, ekinshi jaǵynan olardyń arasynda ishteı fýnksıonaldyq táýeldilik, ıaǵnı bireýindegi ózgeris ekinshisindegi ózgeristiń týyndysy retinde qarastyrylady. Zerttelip otyrǵan júıege onyń ornyqty ómir súrýin qamtamasyz etetin sebeptilik, genetıkalyq, qurylymdyq, t.b. baılanystarmen birge fýnksıonaldyq baılanys ta tán ekendigi, júıeli tutastyqtyń ózgerýi men damýynda basqa prosestermen qatar fýnksıonaldaný prosesi de mańyzdy ról atqaratyny nazarda ustalady. Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaý mynadaı jaǵdaılarda júrgiziledi: a) belgili bir máseleni onyń jekelegen elementteri boıynsha taldaý, qurylymyn anyqtaý jáne olardyń ózara yqpaldasýy týraly boljamdardy tujyrymdaý; á) árbir elementtiń jalpylyq jáne jekelik dárejesin, áreket sıpatyn, olardyń ózindik qurylymyn eskere otyryp, oǵan sapalyq taldaý jasaý; b) árbir elementtiń sandyq ózgerýi men ózara áser kúshin salystyrý; v) alǵashqy taldaý negizinde elementterdi jınaqtaý. Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaý sosıologıada keńinen qoldanylyp, birneshe damý satysynan ótti. Onyń paıda bolýynyń alǵysharttaryn klasıkalyq sosıologıadan (Spenserden Dúrkgeımge deıin) tabýǵa bolsa, sharyqtaý shegine jetýi beıklassıkalyq sosıologıa (Malınovskıı, Sorokın, Parsons, Merton) kezeńine saı keledi. Postklassıkalyq sosıologıada (Fýko, Gıddens, Habermas, Lýman, t.b.) ol basqa metodologıalyq zertteýler quramyna sińip, óz aldyna zertteý tásili retindegi sıpatynan aıyryldy. Degenmen, naqtyly empırıkalyq sosıologıalyq zertteýlerde qoldanbaly ǵylymı metodologıalyq qural retinde óz ornyn saqtap qaldy.

Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaý — XX ǵasyrdyń ekinshi jartysynda Batys Eýropa, AQSH elderinde kalyptasqan qoǵamdyq ǵylymdardyń ádisnamalyq baǵyty. Onyń basty ereksheligi: áleýmettik araqatynastardaǵy basty elementterdi bólip, olardyń oryndary men róldik keń kólemdi baılanystyryp tabý, sóıtip qoǵamdy júıelik turǵydan zertteý. Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaýdyń basty ıdeıasy — qoǵamdy birtutas qurylymdyq qubylys dep zerttep dáleldeý. Bul ıdeıany Platonnyń, Arıstoteldiń, T.Gobbstyń, Spınozanyń, G.Spenserdiń, E.Dúrkgeımniń eńbekterińde kezdestirýge bolady. Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaý arnaıy baǵyt retinde mádenı antropologıalyq ǵylymı mekteptiń ókilderi B.Malınovskııdiń, A.Radklıff Braýndardyń jumystarynda qalyptasty. Olar Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaýdy tarıhı-kaýzalyq, (sebeptilik) zertteýlerge qarsy qoıdy. «Kúrdeli qoǵamdyq qubylystardyń qaıdan shyqqanyn túsindirý múmkin emes, sondyqtan olardyń qoǵam qurylysyndaǵy atqaratyn qyzmetterin anyqtasa, ol qoǵamdy ǵylymı turǵydan túsindirý bolyp tabylady», — dep eseptedi. Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaý degen uǵym R.Mertonnyń jumystarynda qoldanyldy. Qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaý baǵytyna «dısfýnksıa», «aıqyn» jóne «astarlyq» (latenttik) qyzmet degen uǵymdar engizdi, áleýmettanýǵa «orta deńgeıli teorıa» qajet degen usynys jasady. R.Merton qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaýlardyń ush qaǵıdasyn usyndy:

• Qoǵamnyń fýnksıonaldyq birligi ıaǵnı, qoǵamnyń barlyq bólikteri ózara fýnksıonaldyq birlikte bolady;

• Fýnksıonaldylyqtyń ámbebaptyǵy (ıaǵnı, barlyq qoǵamdyq qubylystar (fýnksıonaldy);

• Májbúrlik (qoǵamdyq qubylystardyń fýnksıalary májbúrli túrde júzege asady).

Synshylar R.Mertonnyń bul kaǵıdalaryn mán-maǵynasyn tavtologıa dep baǵalaıdy. Adamdar is-áreketteriniń fýnksıalyq jaqtary ekige bólinedi: aıqyn fýnksıa — saldary aldyn ala belgili bolǵan is-áreketter; astarly (latentti) fýnksıa — belgili bir saldardyń bolýy múmkin ekenin aldyn ala bilmeı júzege asyrylǵan is-áreketter, adam ondaı saldar bolǵan kúnde de, ony óziniń is-áreketinen týǵanyn ańǵarmaýy múmkin. Astarlyq fýnksıany M.Levı aldyn ala boljanbaǵan, biraq keıin úǵylǵan jáne aldyn ala oılastyrylǵan, biraq keıin tanylmaǵan fýnksıalar dep ekige jiktep anyqtaǵan. R.Merton ıdeıalaryn damytýshylar (M.Levı, K.Gempel, N.Smelzer, t.b.) Q-f. t. eki baǵytyn qalyptastyrdy:

• qurylymdyq taldaýdan bastap fýnksıalardy anyqtaý;

• fýnksıonaldyq qaǵıdalar, talaptar turǵysynan bastap olardy qamtamasyz etetin qurylymdy tabý.

Olar qurylymdyq-fýnksıanaldyq taldaýdyń qısyndy- ádisnamalyq negizderin anyqtap jetildirdi. Qoǵamdyq kurylymnyń basty elementteri dep jalpyǵa mándi áleýmettik úlgi-nusqaýlardyń, adamnyń minez-qulyqtarynyń úlgilerin aıtamyz. Al olardan aýytqýdy da sol úlgi-nusqaýlardyń erekshe kórinýi dep atalady. Qurylymdyq – fýnksıanaldyq taldaý ádisi QazUÝ- da fılologıa fakúltetiniń aýdarma isi mamandyǵynyń pánderinde qarastyrylady.

Pedagogıka ǵylymynyń magıstri: Gabdkarımova G.S.

Oryndaǵan:  Ómirzaq Merýert

---