Qustar
Boztorǵaı.
Boztorǵaı - meken jaıdy tóńirekteıtin qus. Onyń qanatynyń uzyndyǵy 8, 5 – 14 sm, salmaǵy 30 – 48 g. Ol Qazaqstannyń shóldi dalasynan basqa aýmaǵynda keńinen taraǵan. Boztorǵaılar jerdegi shuqyrlarǵa uıalap, oǵan 2 – 6 tarǵyl jumyrtqa salady, keıbir túrleri jylyna 2 ret jumyrtqalaıdy. Balapandarynyń denesin, ásirese, jonyn qalyń mamyq japqan.
Boztorǵaılar – jyl qusy. Olar qystaý úshin kúzde ońtústiktegi jyly aımaqtarǵa ushyp ketedi, qysy jumsaq jyldary Qazaqstannyń ońtústik aýdandarynda qystap qalady. Boztorǵaılar ósimdik dánimen jáne jándiktermen qorektenedi. Aramshópterdiń de dánin jep, aýyl sharýashylyǵyna paıda keltiredi.
Mármár
Shúregeı.
Mármár shúregeı – sýda júzetin qus. Salmaǵy 400 — 600 g, qorazy men mekıeniniń reńi birdeı.
Mármár shúregeıler keıde aǵash butaǵyna qonaqtaıdy. Jerge, keıde sý jaǵalaýyndaǵy aǵash kýysyna nemese butaqtarǵa uıa salady. Ádette 7 — 9 (keıde 12) júmyrtqa salady, al balapandary 25 — 27 kúnde qanattanady.
Tirshiligi tolyq zerttelmegen, qoregi sýda jáne qurlykta ósetin ósimdikter. Mármár shúregeı — jyl qusy. Negizgi qystaıtyn jerleri Soltústik Afrıka, Ońtústik Azıa aımaǵy.
Búrkit (lat. Aquila chrysaetos) — suńqartárizdiler otrádyna, qarshyǵa tuqymdasyna jatatyn úlken qus. Kóbinese toǵaıly jáne taýly jerde tirshilik etedi. Bıik aǵashtar men záýlim jar tasqa uıa salyp, 1 - 2 jumyrtqa tabady. Orta Azıada, Qazaqstanda
búrkitti qolǵa úıretip túlki, elik, qaraquıryq sıaqty ańdarǵa salady, shabyty túsken kyraǵy. Búrkitter
qasqyrdy da alady, ashynǵanda adamǵa da túsedi.
Lashyn (lat. Falco peregrinus) – suńqar tuqymdasyna jatatyn jyrtqysh qus. Qazaqstanda İle alabynyń
tómengi aǵysynda, Ertis – Esil ózenderi alabynda, Alakól, Qyzyltuz, Zaısan kólderi mańyndaǵy adyrlarda, Altaı, Alataý, Tarbaǵataı taýlarynyń bókterlerinde kezdesedi. Qanaty uzyn, úshkir, ústińgi beti sur, astyńǵy jaǵy aqshyldaý kelgen, kóldeneń qara jolaqty. Kóziniń astynda uzynsha qos qara «murtshasy» (qaýyrsyny) bolady. Denesiniń uzyndyǵy 40 – 50 sm, qanattary jaıylǵanda 90 – 110 sm. Sháýlisi uıabasarynan kishirek. Sháýlisiniń salm. 500 – 800 g, al uıabasaryniki – 540 – 1090 g. Aıaqtary qysqa, tyrnaqtary maıysqan, ótkir.[3] Saǵatyna 300 km jyldamdyqpen ushady. Lashyn jartas, quzdaǵy qolaıly qýysqa, qıada ósken aǵash basyna uıa salady. Keıde ózge qustardyń uıasyn da ıemdenedi. Uıasyna 2 – 4 (kóbinese 3) jumyrtqa (sekpildi, qyzǵysh) salady. Ony uıabasary 28 – 32 kúndeı basady. Balapandar bir jarym aıda uıadan ushady. Negizgi qoregin (torǵaı, qarǵa, kepter, shil, kekilik, úırek, t. b.) ushyp júrip aýlaıdy. Lashyn Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» engizilgen (1996).
Bódene.
Bódene - Qazaqstanda shól dala men bıiktigi 3000 metrden joǵary taýlardan basqa jerlerdiń bárinde uıalaıdy, birqatary respýblıkamyzdyń qıyr ońtústiginde qystap ta qalady. Dene turqy 20 sm - deı, salmaǵy 80 — 150 g shamasynda. Aqshyl jolaqty kishkene sur qus. Mekıeniniń tamaǵy aq, jemsaýy men kókiregi teńbil bolady.
Bódene — jyl qusy, sonyń ishinde túnde qonys aýdaratyn jalǵyz túr.
Bódene uıalaıtyn jerine kóktemde ushyp keledi de, qystaý úshin Ońtústik Azıa men Afrıkaǵa ushyp ketedi. Dalada, shabyndyqta, egistikte jerdi shuńqyrlap, qurǵaq shóp tóseıdi de, 7 — 20 shubar jumyrtqa salady, ony mekıeni 15 — 17 kún basady.
Bódene ósimdik tuqymymen jáne órkenimen, keıde jándiktermen qorektenedi.
Bódene áýesqoı ańshylyq maqsatta kóp aýlanady, sondaı - aq, úıde de ustalady.
Qarshyǵalar.
Qarshyǵalar — jer sharynda keń taraǵan. 52 túri bar. Bulardyń qanattary qysqa, ushy ekige aıyrylǵan, aıaǵy myqty, onda uzyn, ótkir tyrnaqtary bolady. Estý músheleri jaqsy damyǵan. Uıasyn aǵash basyna salady. 2 — 6 bir tústi nemese teńbil jumyrtqasyn uıabasary shaıqaıdy. Balapandaryn sháýlisi men uıabasary kezektesip qorektendiredi. Negizinen usaq sútqorektilermen, qustarmen, keıde qosmekendilermen, baýyrymen jorǵalaýshylarmen jáne jándiktermen qorektenedi. Qazaqstanda qarshyǵa, qyrǵı, myqı jáne úlken myqı túrleri tirshilik etedi.
Qytaı qazy, qýtumsyq qaz (lat. Anser cygnoides) – qaztárizdiler otrádynyń úırekter tuqymdasyna jatatyn qus. Qolǵa úıretilgen qytaı qazysyn tumsyǵyndaǵy núktesi men jýan kelgen quıryq jaǵymen tanýǵa bolady.
Basqa qazdardanereksheligi – arqasy men búıiri aqshyl kóldeneń jolaqty qońyr - sur, baýyry – aq. Moıny uzyn ári jińishke jáne qaýyrsyndarynyń túsi ár túrli.
Tumsyǵy qara, basqa qazdarǵa qaraǵanda uzyn. Ósimdikterdiń japyraǵy, sabaǵy jáne tuqymdarymen qorektenedi. Jaǵalaýlarynda qamys pen quraq, qoǵa ósken kóldermen ózenderdiń bıikteý jaǵalaýyna uıa salady. 6 – 7 jup bolyp ushyp kelip, bir - birinen alys qonystanady. 3 – 5 (keıde 9) jumyrtqa basyp, ony ataqaz ben anaqaz kezektesip 30 kúndeı shaıqaıdy.
Balapandary jumyrtqadan shyqqan soń qytaı qazy sý qoımalarynyń qumdy jáne batpaqty jaǵalaýlaryn mekendeıdi. sm, salmaǵy 3, 5 kg - daı.
Sáıkestendirý
Kim kimnen jábir kórdi?
Boztorǵaı ---------- Búrkit
Bódene --------- Qyrǵı
Úırek --------- Turymtaı
Qaz --------- Lashyn
Shúregeı --------- Qarshyǵa
Qustar júkteý
Boztorǵaı - meken jaıdy tóńirekteıtin qus. Onyń qanatynyń uzyndyǵy 8, 5 – 14 sm, salmaǵy 30 – 48 g. Ol Qazaqstannyń shóldi dalasynan basqa aýmaǵynda keńinen taraǵan. Boztorǵaılar jerdegi shuqyrlarǵa uıalap, oǵan 2 – 6 tarǵyl jumyrtqa salady, keıbir túrleri jylyna 2 ret jumyrtqalaıdy. Balapandarynyń denesin, ásirese, jonyn qalyń mamyq japqan.
Boztorǵaılar – jyl qusy. Olar qystaý úshin kúzde ońtústiktegi jyly aımaqtarǵa ushyp ketedi, qysy jumsaq jyldary Qazaqstannyń ońtústik aýdandarynda qystap qalady. Boztorǵaılar ósimdik dánimen jáne jándiktermen qorektenedi. Aramshópterdiń de dánin jep, aýyl sharýashylyǵyna paıda keltiredi.
Mármár
Shúregeı.
Mármár shúregeı – sýda júzetin qus. Salmaǵy 400 — 600 g, qorazy men mekıeniniń reńi birdeı.
Mármár shúregeıler keıde aǵash butaǵyna qonaqtaıdy. Jerge, keıde sý jaǵalaýyndaǵy aǵash kýysyna nemese butaqtarǵa uıa salady. Ádette 7 — 9 (keıde 12) júmyrtqa salady, al balapandary 25 — 27 kúnde qanattanady.
Tirshiligi tolyq zerttelmegen, qoregi sýda jáne qurlykta ósetin ósimdikter. Mármár shúregeı — jyl qusy. Negizgi qystaıtyn jerleri Soltústik Afrıka, Ońtústik Azıa aımaǵy.
Búrkit (lat. Aquila chrysaetos) — suńqartárizdiler otrádyna, qarshyǵa tuqymdasyna jatatyn úlken qus. Kóbinese toǵaıly jáne taýly jerde tirshilik etedi. Bıik aǵashtar men záýlim jar tasqa uıa salyp, 1 - 2 jumyrtqa tabady. Orta Azıada, Qazaqstanda
búrkitti qolǵa úıretip túlki, elik, qaraquıryq sıaqty ańdarǵa salady, shabyty túsken kyraǵy. Búrkitter
qasqyrdy da alady, ashynǵanda adamǵa da túsedi.
Lashyn (lat. Falco peregrinus) – suńqar tuqymdasyna jatatyn jyrtqysh qus. Qazaqstanda İle alabynyń
tómengi aǵysynda, Ertis – Esil ózenderi alabynda, Alakól, Qyzyltuz, Zaısan kólderi mańyndaǵy adyrlarda, Altaı, Alataý, Tarbaǵataı taýlarynyń bókterlerinde kezdesedi. Qanaty uzyn, úshkir, ústińgi beti sur, astyńǵy jaǵy aqshyldaý kelgen, kóldeneń qara jolaqty. Kóziniń astynda uzynsha qos qara «murtshasy» (qaýyrsyny) bolady. Denesiniń uzyndyǵy 40 – 50 sm, qanattary jaıylǵanda 90 – 110 sm. Sháýlisi uıabasarynan kishirek. Sháýlisiniń salm. 500 – 800 g, al uıabasaryniki – 540 – 1090 g. Aıaqtary qysqa, tyrnaqtary maıysqan, ótkir.[3] Saǵatyna 300 km jyldamdyqpen ushady. Lashyn jartas, quzdaǵy qolaıly qýysqa, qıada ósken aǵash basyna uıa salady. Keıde ózge qustardyń uıasyn da ıemdenedi. Uıasyna 2 – 4 (kóbinese 3) jumyrtqa (sekpildi, qyzǵysh) salady. Ony uıabasary 28 – 32 kúndeı basady. Balapandar bir jarym aıda uıadan ushady. Negizgi qoregin (torǵaı, qarǵa, kepter, shil, kekilik, úırek, t. b.) ushyp júrip aýlaıdy. Lashyn Qazaqstannyń «Qyzyl kitabyna» engizilgen (1996).
Bódene.
Bódene - Qazaqstanda shól dala men bıiktigi 3000 metrden joǵary taýlardan basqa jerlerdiń bárinde uıalaıdy, birqatary respýblıkamyzdyń qıyr ońtústiginde qystap ta qalady. Dene turqy 20 sm - deı, salmaǵy 80 — 150 g shamasynda. Aqshyl jolaqty kishkene sur qus. Mekıeniniń tamaǵy aq, jemsaýy men kókiregi teńbil bolady.
Bódene — jyl qusy, sonyń ishinde túnde qonys aýdaratyn jalǵyz túr.
Bódene uıalaıtyn jerine kóktemde ushyp keledi de, qystaý úshin Ońtústik Azıa men Afrıkaǵa ushyp ketedi. Dalada, shabyndyqta, egistikte jerdi shuńqyrlap, qurǵaq shóp tóseıdi de, 7 — 20 shubar jumyrtqa salady, ony mekıeni 15 — 17 kún basady.
Bódene ósimdik tuqymymen jáne órkenimen, keıde jándiktermen qorektenedi.
Bódene áýesqoı ańshylyq maqsatta kóp aýlanady, sondaı - aq, úıde de ustalady.
Qarshyǵalar.
Qarshyǵalar — jer sharynda keń taraǵan. 52 túri bar. Bulardyń qanattary qysqa, ushy ekige aıyrylǵan, aıaǵy myqty, onda uzyn, ótkir tyrnaqtary bolady. Estý músheleri jaqsy damyǵan. Uıasyn aǵash basyna salady. 2 — 6 bir tústi nemese teńbil jumyrtqasyn uıabasary shaıqaıdy. Balapandaryn sháýlisi men uıabasary kezektesip qorektendiredi. Negizinen usaq sútqorektilermen, qustarmen, keıde qosmekendilermen, baýyrymen jorǵalaýshylarmen jáne jándiktermen qorektenedi. Qazaqstanda qarshyǵa, qyrǵı, myqı jáne úlken myqı túrleri tirshilik etedi.
Qytaı qazy, qýtumsyq qaz (lat. Anser cygnoides) – qaztárizdiler otrádynyń úırekter tuqymdasyna jatatyn qus. Qolǵa úıretilgen qytaı qazysyn tumsyǵyndaǵy núktesi men jýan kelgen quıryq jaǵymen tanýǵa bolady.
Basqa qazdardanereksheligi – arqasy men búıiri aqshyl kóldeneń jolaqty qońyr - sur, baýyry – aq. Moıny uzyn ári jińishke jáne qaýyrsyndarynyń túsi ár túrli.
Tumsyǵy qara, basqa qazdarǵa qaraǵanda uzyn. Ósimdikterdiń japyraǵy, sabaǵy jáne tuqymdarymen qorektenedi. Jaǵalaýlarynda qamys pen quraq, qoǵa ósken kóldermen ózenderdiń bıikteý jaǵalaýyna uıa salady. 6 – 7 jup bolyp ushyp kelip, bir - birinen alys qonystanady. 3 – 5 (keıde 9) jumyrtqa basyp, ony ataqaz ben anaqaz kezektesip 30 kúndeı shaıqaıdy.
Balapandary jumyrtqadan shyqqan soń qytaı qazy sý qoımalarynyń qumdy jáne batpaqty jaǵalaýlaryn mekendeıdi. sm, salmaǵy 3, 5 kg - daı.
Sáıkestendirý
Kim kimnen jábir kórdi?
Boztorǵaı ---------- Búrkit
Bódene --------- Qyrǵı
Úırek --------- Turymtaı
Qaz --------- Lashyn
Shúregeı --------- Qarshyǵa
Qustar júkteý
You Might Also Like
-
Taqyryby: Aǵylshyn tili sabaǵynda oıyn elementterin paıdalaný arqyly oqýshylardyń sóıleý qabilettiligin arttyrý
