InfoHub Logo

Janyp-sónip jatatyn janartaýdaı lapyldap, keıde máńgi Kúnniń barlyq sáýlesin bir ózi birjola tartyp alǵandaı jarqyrap, keıde tumandy túnekke shet-sheńberimen tutylyp turǵan quzar shyń áli kúnge qupıasyn ashtyrmaı keledi. Ol qupıasyn jasyrǵan saıyn «bilsem, kersemge» boı bergish pende kóńili sharq uryp soǵan qaraı umtylady.

Umtylǵan saıyn shyrqaý shyń jaqyn mańaılatpaı birde múlde shógip, álem aıasyndaǵy belgisiz bir núktege aınalǵandaı, kenet qaıtadan kóz aldyńda aıbarlanyp, qıalyńdy baýrap susty da sulý tulǵasymen asqaqtaı qalady. Qaı tustan, qandaı jolmen jaqyndaryn bilmeı, umtylǵan adam dal bolar edi.

Qazaq jyr óneriniń tarıhyndaǵy sanaýly alyptardyń biri Ábdilda Tájibaev týraly oılaǵanda meniń kóz aldyma osy sýret elesteıdi.

Oǵan jeter eki jol bardaı kórinedi maǵan. Birinshisi — aqsha bulttyń mamyq qanatynda yńyldap án salyp, kúnniń shýaǵy men keńistiktiń maısa samalyna kókiregińdi tosyp qalyqtap barar aıqyn jol. Alapat teńizdiń jaǵasynda kindik kesip, kir jýǵan adamǵa aýmaly-tókpeli aıdyn qasıetiniń bári aıqyn, bári túsinikti sekildi sezinetindeı, Syrdyń sýyn ózimen birge keshisip, elim dep eńiregen Tolaǵaımen jańbyrly taýdy birge arqaǵa salyp, ormandaǵy partızan balanyń tartqan azabyna birge jylasyp óskendeı besikten shyqqaly qanymyzǵa sińip, boıymyzǵa kirip qalǵan Ábdilda aqyn jyrynyń nári, qanshama túrli tamaqqa lyqa toıyp, aýzy-murnyńnan shyǵyp, endi as kórmesteı bolyp otyrsań da, qolamtaǵa pisken taba nandaı ystyǵy, taba nandaı ornyn eshteńe ótemes dámi — qyrda ósken qazaqtyń alpysqa kelse de aýyl tirligin ańsaıtynyndaı, jyl saıyn kóńilińdi de kókiregińdi de qyryq qubyltqan mynaý qubylmaly, qupıasy mol dúnıede janyńa sonshalyqty tanys ta jaqyn; demek, bári aıqyn, bári túsinikti. Júrekten shyqqan sózderińdi kesek-kesek kúıinde sezim peshiniń qyzýyna tóge salýǵa bolatyndaı.

Ekinshi jol — muzart taý, quzar shyńdar qarsy aldyńnan kes-kestep, ysqyrǵan borany bet qaratpaı júregińdi jasqar qaterlerge toly. Júregi tynym men tynyshtyq ataýlynyń sóz joq kózin ildire almaı áli kúnge janartaýdaı atqylap, mazasyz álemniń qıly-qıandy bolmysyn daýyl kúngi darıa aǵysyndaı úıirip ákep basyna uıalatqan búkil ishki-syrtqy dúnıesi jan men sezimniń ekpini qaıtpaǵan qozǵalysynan turatyn Ábdilda aqyn — jalpaq jahannyń oqshaý jatqan bir ózi bir planetadaı quzar shyńy ekeni kámil. Ol shyńnyń jańbyrly, mamyrajaı jaıma-shýaqty, burqaq qar, borasyndy, tumandy da túnekti tabıǵat erekshelikterin tizip, tekshelep ǵylymı tujyrymdar jasaýǵa aqyn bolmysty meniń tózimim men shamam jete bermeıdi. Álemde qansha myń jyl boıy jasaı turyp adamzat ataýlynyń ińkári men yqylasyna malynsa da qudireti men qupıasynyń qadirin áli de jyrlap jetkize almaǵan Jer bolmysty Ábdilda aqyn Tájibaev týraly men ózimniń suqtana tańdanyp, qaıran qalatyn sezimimdi ǵana jaza alýym múmkin. Biraq adam balasynyń sezim kúıi qaı tilde, qandaı sheberlikpen órnekteseń de poezıalyq saf týyndynyń basqa tildegi aýdarmasyndaı bolyp shyǵary haq.

Ábdilda Tájibaev týraly jurtty eleń etkizip, kól-kósir jyrymen sýsyndaǵan áleýmettiń kóńilinen shyǵar sóz aıtýdyń qıyndyǵy men jeńildigi jaıly túsinigim osy.

Al endi biz, qarapaıym oqyrmandar, «anaý aqyn bylaı, mynaý aqyn olaı» dep pikir aıtýǵa bir shama qalyptasqan sheberlermiz. Jalpy «aqyn» degen sózdi estigende eleń etip qulaq túrmeıtin, ne aspannan jerge bireý aıaq astynan túse qalǵandaı kóz qadamaıtyn adam az shyǵar. Olardyń birqatary sóz óneriniń qasıetin júregimen túısinip, sondyqtan da aqyn bolmysynyń qudiretine bas ıip tańyrqaı tabynsa, kóbisi (ıaǵnı poezıa áleminiń dem-tynysyn júregimen emes, basymen uǵatyndar) ýaqyt pen dabylǵa ilese júgirip eleńdesedi. Aqynnyń jan-álemindegi burqaqty da shýaqty qat-qabat qyrtystarǵa úńile bermeı, tulǵasy men ajaryna qarap alyp, «aqyn bolsa, bolǵandaı eken» nemese «myna túrimen aqyn bolsa, men de aqyn bolarmyn» degendeı, ór kókirek óz bıigimen ólshep-piship, ózinshe salmaqtaıdy.

Shynynda aqyn degen kim?

Qandaı qudirettiń ıesi?

Álde mynaý keń dúnıedegi jer basqan eki aıaqty bitkennen ózgeshe, tabıǵat zańdylyqtarynan aýytqyp jaratylǵan bireý me?

Janartaý bop jarylyp, muhıt bop tasqyndaǵandaı, kenetten qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵandaı jaıbaraqat jaıylyp túsip, balasha qýanardaı, áıelshe jubanardaı qysqa kúnde qyryq qubylyp kúı kesher ne etken bolmys?

Álde jaratylystyń barlyq qubylmaly aýa raıy men jer betine ejelden etene bop kele jatqan tirshilik kókparynyń utylys ókinishi ylǵı tek sonyń ǵana úlesine tıip júre me?

Alataýdaı asqaq bir basyna ne jetpeıdi?

Eshkimmen jamandaspaı, eshkimge jamanatty kórsetpes minsiz-muńsyz jyrlar jazyp, jaǵasy jaılaýda jaıbaraqat kúı keshpes, kún ótkizbes bolar ma aqyn shirkin?!

Kúndelikti tirshiliktiń qym-qýyt qareketinen, tas shapqan baltadaı muqalyp, qajyp, muń mújigen júıkedeı juqaryp, sonda da kúneltistiń qalypty góı-góıimen sylbyr basyp, sartap ómir keshkender ataǵy aımaqty dúbirletken aqynnyń basynda bıt qabyǵyndaı qasiret-qaıǵy bolady, qoly jetpeı, kóńili jetse de, kúshi jetpeı orǵa jyǵylǵandaı kúıge túser sharasyz sáti bolady degenge qulaq asa ma eken?

Aqyn degenimiz — Ýaqyt.

Aqyndyq qudiret Ýaqytpen ólshenedi. Bul, negizinen, eki maǵynadaǵy uǵym bolsa kerek. Aldymen, óz zaman, óz ortasy, Shekspır men Voınıchti elemegenindeı, qanshama tuqyrtqanmen, kórmegen, moıyndamaǵan bolǵansyǵanmen, shynaıy jyr ýaqytpen birge jasasyp, tirshilik áleminiń tartysty-talqyly yssy-sýyǵyn ýaqytpen birge keshedi.

Ýaqyttyń ólshemi men eleginen ótý — adamzat tarıhyndaǵy shynaıy sýretker týyndysynyń, shyr etip jaryq dúnıege kelgen sábıdiń kindigin kesý sekildi, o bastan tabıǵat enshilegen jazmyshy bolsa kerek. Osy tusta da meniń kóz aldyma bir sýret kelip otyr: soǵystan keıingi jaǵa-jeń jyrtyq, jáýdir kóziń dastarqan jaqqa eleńdegen kez. Anamyz bir dorba bıdaıdyń shetinen aǵash tostaǵanmen alyp, qazanda qaınap jatqan sýǵa qaınatady. Bógip bórte bastaǵan bıdaıdyń sýyn sarqyp alyp, ystyq qazanǵa qýyryp, bizge bergende, qyzyl badana dánder tez taýsylyp qalmasyn degen ashqaraq oımen birdi-ekilep aýzymyzǵa salyp, qytyrlata, dámine tamsanǵan sátti soza túsýge tyrysatynbyz. Sýǵa salǵan kezde bıdaıdyń nárli dánderi qazan túbine birden batyp ketedi de, ylǵı bos qabyq-keýekteri nemese jartylaı dándi jarymjan túıirleri qalyqtaı kópirship, shalqyp-tasyp sý betine shyǵatyn. Shynaıy kórkem týyndy da burqyl-sarqyl qaınaǵan Ýaqyt qazanynyń tezinen ótpeıinshe, álgi aıtqan bıdaı keýekteriniń kebin kıeri daýsyz.

Aqyn — Ýaqyt deıtinimizdiń birinshi syry osy.

Ekinshiden, Ýaqyttyń tynysymen tynystap, Ýaqyttyń aýa-raıyn boljap-barlaı almasa, ol — Aqyn emes. Óz qara basynyń kúıin kúıttep, óz oshaǵynyń joǵyn joqtaý shyn talantqa buıyrmaǵan. Taǵy da ózim kórgen bir sýret: taǵy da soǵystan sońǵy jyldar. Bizdiń qyrdaǵy aýyl áli de nanǵa jarı qoıǵan joq. Búkil aýylda eki-úsh úıdiń ǵana bala-shaǵasy qyzara bórtip, shyraıyn bermeıdi. Elden teri-tersek jınap, un-shaı beretin Túrkebaıdyń sheshesi eki kózi aıaq astynan sý qarańǵy bolyp qalyp, anam sonyń kóńilin suraýǵa bardy. «Et assa, nan qalmaıdy» — men de ilestim. Dastarqan ústinde jup-jumsaq aq nan, sary baýyrsaq. Soqyr kempir: «Qudaıǵa shúkir, áıteýir elde qara nan joıyldy ǵoı qazir», — dedi. Anam ol kisini jeńge dep ázildesetin: «E, óziń aq nan jegesin, basqa jurt ta qaryq bolyp otyr ǵoı dep pe ediń?!» — degeni. Aqyn tvorchestvosyndaǵy Jer tynysy, Ýaqyt demi degendi osy bir qarapaıym mysalmen túsindirýge bolady. Aqyn jyrlarynan «muzdarda da tońyp», «joldardyń torabynda talaı-talaı qansyrap qalǵanyn», «ómirdiń ushqyr jorǵasyn mine almaı qalyp, áreń qımyldap, jaıaýlaǵan», qulaı senip, qushaǵyn ashqan dosy qara basynyń lázzatyna dos taǵdyryn qurban etken qaıyrymsyz qaraý bolyp shyqqanyn, sony kórgende, senerin de, senbesin de bile almaı, sezim dúleıinde sendelgen sátterin oqyǵan keı jurt bul tek aqyn basyndaǵy kúı dep uqsa, saıazdyq. Aqyn jyryndaǵy adamdyq kúrsinis pen adamdyq qýanysh qana oǵan máńgilik ǵumyr bere alady.

Óz ýaqytynyń, óz zamanynyń tirshilik tynysyn bersem deýmen ádebıet áleminde ómir keship kele jatqan aqyn Ábdilda Tájibaevtyń san qyrly tvorchestvosyna biz aıtqan eki uǵym da tán qasıetter.

«Ýdaı bolsyn — ashshy bolsa,
Sýdaı bolsyn — tushshy bolsa,
Jylymshyny jaratpaımyn, jarandar,
Jylymshyny jartylaý dep sanańdar!
Maǵan jarty kerek emes baqyt ta,
Maǵan jarty kerek emes ýaqyt ta.
Men jartylaı ala almaımyn Aıdy da,
Maǵan jarty kerek emes qaıǵy da.
Maǵan tutas jaryq kerek, Kún kerek,
Maǵan tutas juldyz toly tún kerek.
Maǵan tutas teńiz kerek, taý kerek,
Maǵan tutas alysatyn jaý kerek.
Men jartylap mahabbatty da almaımyn,
Men jarty dos shaqyrsa da barmaımyn.
Maǵan tutas júrek kerek berilgen,
Suraıtynym osy ǵana ómirden,
Tileıtinim osy ǵana elimnen!»

Mine, tvorchestvolyq báıge joldyń shúý degen basynda osy maqsatty nysanaǵa alǵan aqyn ómir alańynyń qıly soqpaq, quzdy asýlarynan, teńizdi ótkelderinen ótse de, óziniń o bastaǵy prınsıpti bolmys tutastyǵyn berik ustap, óz bıiginde aryndap keledi.

«Oıy — teńiz, keýdesi — keme» aqynnyń, «jyr juldyzyn terem dep, tereńge ǵana súńgigen» alyp júrek Ábekeńniń:

«Qaınaǵan qara quıyn bult bolamyn,
Boıymda oınaıdy uıtqyp ot boranym!

dep, jyr qudiretiniń pyraǵyn tizgindegen Ábekeńniń, lırıkalyq óleńi jetken bıikterdi mise tutpaı, dramalyq poemalaryndaǵy máńgilik taqyryptarǵa barýy, barýy ǵana emes — óıtkeni túrli adam túrlishe barǵan — oǵan, Syrdyń tuńǵıyǵyna súńgigendeı, shym batyp boılaýy jyr jaılaýyndaǵy onyń Shekspır, Pýshkın, Blok sekildi taǵdyrlastaryn eske salady.

Men Ábdilda aǵany esime alǵan saıyn onyń aqyndyq minezi men adamdyq bolmysy, seziminiń náziktigi men áleminiń keńdigi birden oıyma túsedi; sol úshin jaqsy kórip bas ıemin.

Shyǵarmalarynyń alatyn orny óz aldyna bolsa, halyqty halyq etip tanytar sóz óneriniń talaı sańlaqtaryn birin oıdan, birin qyrdan kózi shalyp, jetelep ákep jyr báıgesine ózi qosqany; qosqany el kóńilinen shyqsa, júlde ıesi dál ózi sekildi bórkin alyp qýanatyny — osynyń bári ádebıetimizdiń tarıhyndaǵy onyń ózindik bolmysty tulǵasyn bıiktete túsedi. «Osy bireýdiń ekpini bólek eken ózimnen ozyp ketip júrmesin» nemese «áýeli — men, sonan soń ózgeler» degen pendelerge tán byqsyq básekelestik ataýlymen o bastan irgesi birikpegen ol:

«Aqyldy kóp, kósem kóp,
Oqyǵan kóp, bilgir kóp,
Aǵyp turǵan sheshen kóp,
Ozyp turǵan dúldil kóp» —

dep, tirshilikte talant ataýlyny tý syrtynan tanyp, solar qanatyn qaqsa dep ynty-shyntymen áli kúnge taqymy talǵansha júgirip, tańdaıy talǵansha sóıleýi — tek alyp júrekti sırek jandarǵa ǵana qonar qasıet.

Keremet quzar shyńnyń omyraýynan mezgil-mezgil tuma bulaqtar qulap, shólirkep erni kezergen dalaǵa tirshilik nárin quıyp bara jatyr. Óz tustastary men ókshelesterin bylaı qoıǵanda, kúni keshegi Tólegen Aıbergenov, Muqaǵalı Maqataev, Sabyrhan Asanov, Kúlásh Ahmetova... Osylardyń árqaısysy — Ábekeńdeı quz keýde shyńnyń omyraýynan bastaý alǵan qazaq jyr jaılaýynyń tuma bulaqtary.

Ábdilda Tájibaev 75 jasqa tolyp otyr. Bul — jumyr jer, jaryq dúnıege kelgen bir adamnyń týǵan kúni emes, bul qazaq jyr óneriniń merekeli kúni. Bul — ónerdiń dúbirli alańynda jarty ǵasyrdan astam ýaqyt boıy jyr pyraǵyn oıqastatyp, tizginin jazbaı jáne:

«Súımeımin suıyqtardy kerdeńdegen,
Ózine ózge jurtty teń kórmegen,
Júrse de symbattysyp, qymbattysyp,
Esitımin ishki aıqaıyn «men-men» degen.
Súıemin súıkimi mol aq peıildi
Ómirde óz qalpynan ózgermegen.
Járdemge, jaqsylyqqa jany qumar
İsińdi jóndesedi jóndelmegen.
Qıynda, qysylshańda ol qasyńda,
Ketpeıdi aıyrbastap kez kelgenmen,
Páleńnen dospyn degen saqta, táńiri,
Kúnáńdy kúnde jınap bezbendegen», —

degen óziniń adamtaný, ónertaný qaǵıdasynan bultarmaı, bultarmaǵandyqtan da:

«Ortasynda ormannyń,
Órkeshinde taýlardyń
Qyran búrkit bolǵanmyn,
Quzdarǵa da qonǵanmyn,
Muzdarda da tońǵanmyn,
Torabynda joldardyń
Talaı-talaı qalǵanmyn,
Talaı kerneı shalǵanmyn —
Jyryn shertip armannyń,
jasyn súrtip sorlardyń», —

kele jatqan aqynyna qol soǵýdan tanbaǵan talǵampaz kókirek halyqtyń merekesi.

Sóz suńqary Súıinbaı, jyr júırigi Jambyl, án alyby Aqan seri men maıtalman Maıra, sóz sardary Mahambetteı tulǵalar kótergen qazaq jyrynyń týyrlyqtaı týy búgingi tańda Ábdildadaı asqaraly shyń basynda jelbirese, buǵan qýana almaǵan kóńil keńdiginen ne paıda, bundaı bıikti kóre almaǵan kózdiń ótkirliginen ne qaıyr!

Biz, jyr súıer, jyrdan ǵana lázzat izder qaýym, búgin týma bulaqtardyń móldir tolqyndaryna raqattana malshynyp, sonan soń ushar basy kóz qıyrynda buldyraǵan quzar shyńǵa janarymyzdy qadaımyz, qadaı turyp:

«Jalǵandyqtar josalap janyn osyp,
kún keshetin sát saıyn janyp-óship,
bir qudiret kerek qoı
Jer betinen
áýlıeniń ketkende bári kóship.
Ómir — daýyl, turmaıdy tas qajalmaı,
janaryń da, jyryń da jasqanardaı.
Shúkir, jyrda bir patsha bolǵanyna
baratqanda jalǵanda patsha qalmaı!» —

deımiz, deı turyp osyndaı talanttaryn ardaqtaı bilgen, aıalaı bilgen halyqqa, zamana shyndyǵyna bas ıemiz.

1984

---