Radıoaktıvti sáýlelerdiń bıologıalyq áseri
11 synyp fızıka
Sabaqtyń taqyryby: Radıoaktıvti sáýlelerdiń bıologıalyq áseri
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Radıoaktıvti sáýlelerdiń bıologıalyq áseri, organızmge zıandylyǵyn, tiri organızmderge zıandy áreketterin oqýshylarǵa uǵyndyrý.
Damytýshylyq: logıkalyq oılaý qabiletterin damytý; zıandy sáýlelerdiń dozasyn anyqtaýǵa esepteýge daǵdylandyrý, óz betterimen jumys isteýge úıretý.
Tárbıelik: adamgershilikke, patrıotızmge, qorshaǵan ortany qorǵaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Kiriktirilgen sabaq
Sabaqtyń tıpi jańa materıaldy meńgerý
Sabaqtyń kórnekiligi: Elektrondy oqýlyq, kespe materıaldar
Sabaqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý
2. Ótken sabaq
1. Radıoaktıvtilik degenimiz ne?
2. Radıoaktıvti sáýle shyǵarýdyń qurylymy?
3. Radıoaktıvti ydyraý zańynyń mánisi nede?
4. Termoıadrolyq reaksıalar degenimiz ne?
5. Termoıadrolyq energetıkanyń bolashaǵy nelikten zor?
3 Jańa sabaq
Búgingi sabaǵymyzdyń maqsaty radıoaktıvti sáýlelerdiń adam aǵzasyna áseri, qorshaǵan ortaǵa zıandylyǵy.
1 - sóz dáriger: Adam aǵzasyna sáýlelerdiń áseri
Infradybystardyń adam organızmine keri áseri bar. Kerisinshe últradybystar keńinen qoldanys taýyp otyr. Bul dybystardy adamdar arnaıy quraldardyń kómegimen estıdi jáne qabyldaı alady.
Medısınada últradybys adam denesin últradybystyq tekserý(skanerleý) úshin paıdalanylady. Súıek, maı jáne bulshyq etter últradybysty túrlishe shaǵyldyrady. Elektr ımpúlsterine túrlendirilgen bul shaǵylǵan tolqyndar ekranda keskin beredi. Últradybystyq tekserý jolymen adamnyń denesindegi ár túrli aýytqýlar – qaterli isikter, dene músheleri pishininiń ózgerýleri anyqtalady. Alaıda últradybysty adamnyń uzaq ýaqyt nerv júıesine áser etedi, qannyń quramynyń, sapasynyń jáne qysymynyń ózgerýin, bas aýrýyn týdyrady, qulaq ta estimeı qalýy múmkin.
Bunymen birge Rentgendik sáýlelerde denelerden ótý qasıeti praktıkada keńinen paıdalanylady, medısınada dıagnoz qoıý úshin. Synǵan súıekti, adam denesine kirip ketken oqty, ıneni, shegeni t. b ish qurylysyndaǵy keseldi anyqtaýdy jeńildetedi. Syrqat organdardy emdeý úshin qoldanylady.
Radıoaktıvti sáýlelerdiń zıany kóp. Radıasıadan tiri organızm kletkalarynyń bıofızıkalyq qasıetteri ózgerip, tipti genetıkalyq deńgeıdegi buzylýy arta beredi «Kún ótipti» degen halyq dıagnostıkasymen «sáýlelik aýrý» degen qazirgi medısına dıagnostıkasy arasynda týra baılanys bar. Jazdyń ystyq kúnderinde bilmegen adamǵa ersi kóringenimen ózbek pen tájiktiń ala shapan kıýinde, qyrǵyz ben túrikmenniń aq kıiz qalpaǵy men eltiri bórigin, dala qazaǵynyń túıe jún shekpenin tastamaýynda, halyqtyń radıasıadan qorǵanýynyń ǵasyrlyq tájirıbesi jatyr. Radıasıanyń shekti dozasy 0, 05 gr - den aspaýy kerek. 3 - 10Gr (Greı ) adam ómirine qaýypty.
2 - sóz Fızık muǵalim
Radıoaktıvti sáýleler, neıtrondar aǵyny qorshaǵan ortaǵa, ásirese tiri organızmge zıandy áserin tıgizedi. Radıoaktıvti sáýlelerdi ıondaýshy sáýleler nemese qysqasha radıasıa dep te ataıdy. Belgili energıalary bar bul sáýleler men bólshekter denelerdiń molekýlalary men atomdaryn ıondaıdy. Olardyń hımıalyq belsendiligi ózgeredi, kletkalar mýtasıaǵa ushyraıdy, hromosomodaǵy genderdi zaqymdaıdy, túrli fızıologıalyq kúrdeli aýytqýlar týady. Sáýle shyǵarýdyń ıntensıvtigi kúshti bolsa, katerli isik jáne sáýle aýrýlary dertine shaldyǵady., tiri organızmderdiń ólýi múmkin. Sáýlelený tuqym qýalaýǵa kúshti ári jaǵymsyz áserin tıgizedi.
a) Radıasıanyń qaýiptiligi
b) Iondaýshy sáýlelerdiń bıologıalyq áseri.
v) Shyǵarylǵan sáýleniń jutylǵan dozasy dep jutylǵan energıanyń sáýlelengen zattyń massasyna qatynasyn aıtady.
D= E/ m Si júıesinde shyǵarylǵan sáýleniń jutylǵan dozasynyń ólshem birligi – 1 Gr(greı) Massasy 1 kg sáýlelengen zatqa ıondaýshy sáýle shyǵarýdyń 1Dj energıasy berilgende shyǵarylǵan sáýleniń jutylǵan dozasy bir greıge teń;
1Gr= 1Dj/kg
İs júzinde sáýlelenýdiń ekspozısıalyq dozasy degen shama qoldanylady. Ol rentgendik jáne gamma - sáýlelerdiń qurǵaq aýany ıondaý effektisi boıynsha ólshenedi. Onyń Si júıesinen ólshem birligi rentgen – 1R
1R = 2, 58 *10 - 4 Kl/kg
Radıasıany ólsheıtin dozımetrlerde 1R= 0, 01Gr dep esepteledi.
Tiri organızmderdiń sáýlelenýden zaqymdanýy sáýle shyǵarýdyń túrlerine baılanysty. Iondaýshy sáýlelerdiń bıologıalyq áserin rentgendik jáne gamma - sáýlelerdiń bıologıalyq áserlerimen salystyrý qabyldanǵan. Sondyqtan sáýle shyǵarýdyń tiri organızmderge áserin arnaıy shama - ekvıvalentti dozamen sıpattaıdy.
Shyǵarylǵan sáýleniń jutylýynyń ekvıvalentti dozasy dep jutylǵan dozanyń bıologıalyq effektıvtik (tıimdilik) koefısıentine kóbeıtindisine teń shamany aıtady:
D= k*D
K – bıologıalyq effektıvtik koefısıenti, ol tájirıbelik jolmen anyqtalady.
Rentgendik,- sáýle β - sáýle, γ - sáýle úshin k =1, jylýlyq neıtron úshin k= 2, 3, shapshań neıtron k =10, 0, α - sáýle úshin k=20, 0 qabyldanǵan.
Radıoaktıvti sáýlelerdiń áserine biz jıi ushyraımyz. Bundaı radıasıanyń kózi - ǵarysh sáýleleri, Jerdegi radıoaktıvti zattar ǵımarattar, rentgendik qondyrǵy, televızor, adamnyń denesi (bizdiń denemizde 0, 01g radıoaktıvti 4013 K)
Atomdyq elektr stansıalarda radıoaktıvti ızotoptarmen, radıoaktıvti qaldyqtarmen jumys isteıtin adamdardyń radıasıadan qorǵaný sharalaryn oryndaý qajet.
Radıasıadan qorǵaný sharalaryn júzege asyrý.
Sabaqty bekitý: Radıoaktıvti sáýleler tiri organızmderge qandaı qaýpi bar?
Jutylǵan doza dep neni aıtady?
Ekvıvalent doza degenimiz ne?
Sabaqty qorytyndylaý. Qorshaǵan ortany zıandy áreketten qorǵaý, aǵashtar otyrǵyzý. «Jas ekologtardyń» jumystaryn jalǵastyrý.
Úıge § 8. 12
Sabaqtyń taqyryby: Radıoaktıvti sáýlelerdiń bıologıalyq áseri
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Radıoaktıvti sáýlelerdiń bıologıalyq áseri, organızmge zıandylyǵyn, tiri organızmderge zıandy áreketterin oqýshylarǵa uǵyndyrý.
Damytýshylyq: logıkalyq oılaý qabiletterin damytý; zıandy sáýlelerdiń dozasyn anyqtaýǵa esepteýge daǵdylandyrý, óz betterimen jumys isteýge úıretý.
Tárbıelik: adamgershilikke, patrıotızmge, qorshaǵan ortany qorǵaýǵa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: Kiriktirilgen sabaq
Sabaqtyń tıpi jańa materıaldy meńgerý
Sabaqtyń kórnekiligi: Elektrondy oqýlyq, kespe materıaldar
Sabaqtyń barysy: 1. Uıymdastyrý
2. Ótken sabaq
1. Radıoaktıvtilik degenimiz ne?
2. Radıoaktıvti sáýle shyǵarýdyń qurylymy?
3. Radıoaktıvti ydyraý zańynyń mánisi nede?
4. Termoıadrolyq reaksıalar degenimiz ne?
5. Termoıadrolyq energetıkanyń bolashaǵy nelikten zor?
3 Jańa sabaq
Búgingi sabaǵymyzdyń maqsaty radıoaktıvti sáýlelerdiń adam aǵzasyna áseri, qorshaǵan ortaǵa zıandylyǵy.
1 - sóz dáriger: Adam aǵzasyna sáýlelerdiń áseri
Infradybystardyń adam organızmine keri áseri bar. Kerisinshe últradybystar keńinen qoldanys taýyp otyr. Bul dybystardy adamdar arnaıy quraldardyń kómegimen estıdi jáne qabyldaı alady.
Medısınada últradybys adam denesin últradybystyq tekserý(skanerleý) úshin paıdalanylady. Súıek, maı jáne bulshyq etter últradybysty túrlishe shaǵyldyrady. Elektr ımpúlsterine túrlendirilgen bul shaǵylǵan tolqyndar ekranda keskin beredi. Últradybystyq tekserý jolymen adamnyń denesindegi ár túrli aýytqýlar – qaterli isikter, dene músheleri pishininiń ózgerýleri anyqtalady. Alaıda últradybysty adamnyń uzaq ýaqyt nerv júıesine áser etedi, qannyń quramynyń, sapasynyń jáne qysymynyń ózgerýin, bas aýrýyn týdyrady, qulaq ta estimeı qalýy múmkin.
Bunymen birge Rentgendik sáýlelerde denelerden ótý qasıeti praktıkada keńinen paıdalanylady, medısınada dıagnoz qoıý úshin. Synǵan súıekti, adam denesine kirip ketken oqty, ıneni, shegeni t. b ish qurylysyndaǵy keseldi anyqtaýdy jeńildetedi. Syrqat organdardy emdeý úshin qoldanylady.
Radıoaktıvti sáýlelerdiń zıany kóp. Radıasıadan tiri organızm kletkalarynyń bıofızıkalyq qasıetteri ózgerip, tipti genetıkalyq deńgeıdegi buzylýy arta beredi «Kún ótipti» degen halyq dıagnostıkasymen «sáýlelik aýrý» degen qazirgi medısına dıagnostıkasy arasynda týra baılanys bar. Jazdyń ystyq kúnderinde bilmegen adamǵa ersi kóringenimen ózbek pen tájiktiń ala shapan kıýinde, qyrǵyz ben túrikmenniń aq kıiz qalpaǵy men eltiri bórigin, dala qazaǵynyń túıe jún shekpenin tastamaýynda, halyqtyń radıasıadan qorǵanýynyń ǵasyrlyq tájirıbesi jatyr. Radıasıanyń shekti dozasy 0, 05 gr - den aspaýy kerek. 3 - 10Gr (Greı ) adam ómirine qaýypty.
2 - sóz Fızık muǵalim
Radıoaktıvti sáýleler, neıtrondar aǵyny qorshaǵan ortaǵa, ásirese tiri organızmge zıandy áserin tıgizedi. Radıoaktıvti sáýlelerdi ıondaýshy sáýleler nemese qysqasha radıasıa dep te ataıdy. Belgili energıalary bar bul sáýleler men bólshekter denelerdiń molekýlalary men atomdaryn ıondaıdy. Olardyń hımıalyq belsendiligi ózgeredi, kletkalar mýtasıaǵa ushyraıdy, hromosomodaǵy genderdi zaqymdaıdy, túrli fızıologıalyq kúrdeli aýytqýlar týady. Sáýle shyǵarýdyń ıntensıvtigi kúshti bolsa, katerli isik jáne sáýle aýrýlary dertine shaldyǵady., tiri organızmderdiń ólýi múmkin. Sáýlelený tuqym qýalaýǵa kúshti ári jaǵymsyz áserin tıgizedi.
a) Radıasıanyń qaýiptiligi
b) Iondaýshy sáýlelerdiń bıologıalyq áseri.
v) Shyǵarylǵan sáýleniń jutylǵan dozasy dep jutylǵan energıanyń sáýlelengen zattyń massasyna qatynasyn aıtady.
D= E/ m Si júıesinde shyǵarylǵan sáýleniń jutylǵan dozasynyń ólshem birligi – 1 Gr(greı) Massasy 1 kg sáýlelengen zatqa ıondaýshy sáýle shyǵarýdyń 1Dj energıasy berilgende shyǵarylǵan sáýleniń jutylǵan dozasy bir greıge teń;
1Gr= 1Dj/kg
İs júzinde sáýlelenýdiń ekspozısıalyq dozasy degen shama qoldanylady. Ol rentgendik jáne gamma - sáýlelerdiń qurǵaq aýany ıondaý effektisi boıynsha ólshenedi. Onyń Si júıesinen ólshem birligi rentgen – 1R
1R = 2, 58 *10 - 4 Kl/kg
Radıasıany ólsheıtin dozımetrlerde 1R= 0, 01Gr dep esepteledi.
Tiri organızmderdiń sáýlelenýden zaqymdanýy sáýle shyǵarýdyń túrlerine baılanysty. Iondaýshy sáýlelerdiń bıologıalyq áserin rentgendik jáne gamma - sáýlelerdiń bıologıalyq áserlerimen salystyrý qabyldanǵan. Sondyqtan sáýle shyǵarýdyń tiri organızmderge áserin arnaıy shama - ekvıvalentti dozamen sıpattaıdy.
Shyǵarylǵan sáýleniń jutylýynyń ekvıvalentti dozasy dep jutylǵan dozanyń bıologıalyq effektıvtik (tıimdilik) koefısıentine kóbeıtindisine teń shamany aıtady:
D= k*D
K – bıologıalyq effektıvtik koefısıenti, ol tájirıbelik jolmen anyqtalady.
Rentgendik,- sáýle β - sáýle, γ - sáýle úshin k =1, jylýlyq neıtron úshin k= 2, 3, shapshań neıtron k =10, 0, α - sáýle úshin k=20, 0 qabyldanǵan.
Radıoaktıvti sáýlelerdiń áserine biz jıi ushyraımyz. Bundaı radıasıanyń kózi - ǵarysh sáýleleri, Jerdegi radıoaktıvti zattar ǵımarattar, rentgendik qondyrǵy, televızor, adamnyń denesi (bizdiń denemizde 0, 01g radıoaktıvti 4013 K)
Atomdyq elektr stansıalarda radıoaktıvti ızotoptarmen, radıoaktıvti qaldyqtarmen jumys isteıtin adamdardyń radıasıadan qorǵaný sharalaryn oryndaý qajet.
Radıasıadan qorǵaný sharalaryn júzege asyrý.
Sabaqty bekitý: Radıoaktıvti sáýleler tiri organızmderge qandaı qaýpi bar?
Jutylǵan doza dep neni aıtady?
Ekvıvalent doza degenimiz ne?
Sabaqty qorytyndylaý. Qorshaǵan ortany zıandy áreketten qorǵaý, aǵashtar otyrǵyzý. «Jas ekologtardyń» jumystaryn jalǵastyrý.
Úıge § 8. 12
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Elektr órisi. Elektr órisiniń kerneýligi
