InfoHub Logo

(Estigen qulaqta jazyq joq)

İ. TÓLESH, QYLARQAN JÁNE RAMZAI

Qys boıy qyzylshunaǵy uryp turatyn Ertis boıy shilde týysymen shybyn jandy áı bir kep qýyrady-aý, ózen qaınap jatady desem, taǵy da ótirik deısiń ǵoı, meıli, saǵan ótirik bolsa da maǵan shyn, dáp sol kezde sýdaǵy balyqty da sýyryp jeı beretinbiz. Balyq demekshi, Tólesh marqum balyq jegen jurtty jaýynan beter jek kórýshi edi.

— Nemene, ishińdi jylan jaılap bara ma?! Ezýinen jyn búrikken kúl ústindegi kári atanǵa uqsap!.. baqa-shaıan, qurt-qumyrsqany maljandaǵansha qumalaǵyńdy qajamaısyń ba! — deıtuǵyn.

Aıtqan sóz, baqyrǵan balaǵat tusamys bola ma, Tóleshtiń jalǵyz kózin ala bere ózenge zytamyn. Artymnan qýa jetedi. Bireýge at qoıyp min taǵýǵa kelgende bizden sheber eshkim joq, qarmaq salyp otyrǵan óńsheń qara borbaılardyń biri:

— Áı, Shoıynqulaq, Qara Dıý kelip qaldy, — dep aıǵaı salady.

Týmysynan tentek adam marqumnyń bir kózi jas kezinen-aq tóbelesten ketken eken. Qolyndaǵy qozy kóshke kerme bolýǵa jetetin qyl arqan, jyn qaqqandaı tońqańdap ushyp kele jatady. Eńkeıip júretin ádeti edi, sodan ba, aǵamnyń eki qoly maǵan erepeısiz uzyn kórinetin, jerdegini tizesin búkpeı-aq ilip áketip, namazǵa jyǵylǵanda eki qoly jaınamazǵa tizesinen buryn tıetin.

— Áı naqurys! Shyq bylaı!

Shaqar adamnyń daýysy qashanda qulaqtan emes shekeńnen tıetin ádeti ǵoı, aǵamnyń aıqaıynan men túgili sýdaǵy balyq ta tym-tyraqaı bezip-uryp joǵalady. Tuqymnan ozyp qaıda barasyń, bas terisi, bar págónáıi prımerno maǵan tartqan edi, aıyrmasy — jalǵyz kózi shaqyraıyp óńmenińnen teskende tula boıynda tintkilep, baqaıyńnan bir-aq shyǵatyn.

Ertistiń sýyn teris aǵyzyp jiberetindeı entigip jetkenimen qyryp tastaıtyny shamaly, kele-sala qylarqandy belime tas qylyp kúrmep baılaıdy da

— Bar, endi balyq bop ketseń de erkiń, — deıdi.

Quddy men bir súırep qashatyndaı arqannyń ekinshi basyn bilegine oraıdy da qystykúngi senebaldan túspeıtin kári tóbetteı jar jaǵasynda shońqıyp otyrǵany. Qylarqan túnde qaraker bıeniń aıaǵynan, kúndiz meniń belimnen bosamaıdy, dúnıeniń tórt qubylasyn osy arqanmen baılap alatyndaı, osy arqanmen búkil jaýyn soıyp salatyndaı qyms etse arqanǵa júgiretin ádeti. Búkil jataq jolynan yǵysyp úrkip turatyn edi. Búgin oılap otyrsam, qoryqqany emes, syılaǵany eken de... Qysqa kúni meni qyryq domalatsa da, sheshem baıqus qoı dep qolynan alǵan joq-ty. Astapyralla! Qara jer habar bermesin, arýaqqa shet bolyp qaıtemin, ne nárseni búldirip tastasań da tushshy etime ashshy taıaq tıgizgen emes, esesine tili taıaqtan beter, ýsoıqydaı oıyp túsetin, nebir jaqsymyn dep shirengenniń jaǵasynan qylshyq taýyp, tórkinine aparyp-aq tastaıtyn...

...Sodan kún besinge qulaǵansha otyrady. Ábden kógerip, Ákim bop ketkenshe mende sýdan shyqpaı qoıamyn. (Ákim Tarazıdiń qurdastary qoıǵan bir aty — Kók).

— Áı Kókbaqa! Ákeń sýdan ólgen joq edi ǵoı! Jumys qalyp barady!

Kóshede bireýmen ketisip qalsa da menen kóretin ádeti boıynsha, kúni boıy sarylyp otyrǵany esinde joq, endi kelip buzaýy jamyrap ketkendeı maǵan tıisetinin qaıtersiń.

— Túý, zántalaq!.. Kúresinde qap ketken ólekseniń kón týlaǵyndaı túrińdi qarashy, — dep táıterisin ıyǵyma jaba salady. — Ákeńe tartty desem tuqymǵa tıedi, sen osy kimsiń?!

Sonsoń taǵy otyramyz. Bókseni jyly qumǵa tyǵyp qoıyp, álginde ǵana asyǵyp edi, endi Ertistiń arǵy betinde áldebir armany qap ketkendeı súzilip, tyrs etpesten, dym syzbaı otyryp alatyny bar. Álden ýaqytta:

— Áı, sen osy ákeńdi bilesiń be? — deıdi.

— Joq.

— Óı, túrińdi!.. Ákeń ólgende jeti jasta ediń, myna keıpińmen jetpiske kelgende meni de tanymaı qalatyn shyǵarsyń. Óı túrińdi!.. Moınyna burshaq salyp, qudaıdan tilep alǵan balanyń sózin qara!..

Men de aqymaqpyn ǵoı, jetpiske jetkenshe Tólesh tiri turatyndaı-aq soǵan ájeptáýir shamyrqanýshy edim.

...Jeti jasta ekenim ras edi. «Mynaý seniń ákeń» dep qolymnan jetelep ákelip ólip jatqan bireýdi korsetti. Qaperime eshteńe kelgen joq. «Ákeńe topyraq ákel» dep qabyr basynda apandaı kúrekti aldyma tosa qoıdy. Saldym. Qaperime eshteńe kelgen joq. «Mynaý seniń shesheń» dep úıge alyp kelgen soń ádemishe kelgen qaıdaǵy bir bóten áıeldiń qolyna tabys etti. Qaperime eshteńe kirgen joq. Men de aqymaqpyn, sonda surasamshy: «aý, bul meniń qaıdaǵy sheshem, anaý ólip qalǵan qaıdaǵy meniń ákem?» dep. Sol suramaǵan qalpym, ómir-baqı suraspaı kettik-aý. Áıteýir, ákemniń Aıyp, sheshemniń Jámıla ekenin qyryq jasqa kelgenshe moıyndamaı kelippin. Anam dúnıe salar aldynda ǵana «apa» degen sózdi elýdegi ulynan tuńǵysh ret zorǵa estip edi...

Toqtardan taraǵan urpaq Shuǵaıyp, Aıyp, Tólesh — úsh aǵaıyndy eken. Aıyptyń kópke deıin balasy toqtamaı, týa salyp shetinep kete beripti de bir nárestege ábden zar bolǵan soń: «Eı, Alla bir uldy maǵan qı da sol kúni qý janymdy ala ǵoı!» dep jalbarynsa kerek. Sóıtip júrgende men týyppyn. Qyrqymnan shyqqan soń jastaıynan qaıtys bolyp ketken aǵasy Shuǵaıyptyń jesiri — Bóteshtiń baýyryna salypty. Zary qudaıdyń qulaǵyna jetti me, men jetige jetkende dúnıe salǵan eken. Jetige jetkenshe áke-shesheniń bet-júzin kórmeı, ámeńgerlik boıynsha Báteshke úılengen Tóleshtiń qolynda ósippin. Shuǵaıyp aqyn, serileý kisi bolǵan desedi, Aıyptyń kim bolǵanyn qaıdan bileıin, áıteýir Tóleshtiń kisiniń maǵan kóbirek sińgeni ras. Onyń ústine úsh birdeı otbasy sonyń qolyna qarap qalǵan soń, biz de onyń aýzyna qaraýdan jazǵamyz joq. Baqyrǵany bolmasa, basymyzdan sıpaǵan emes, asyrap otyrmyn dep astamshylyq jasap, aýyrtpashylyǵymyzdy aıtsa naǵylsyn. Jipke deıin teń bólip japsyryp, jilinshiktiń maıyna deıin qyldaı jonyp aýzymyzǵa tosty.

«Synyqtan basqanyń bári juǵady» deıdi ǵoı. Maǵan bitken minez bolsa, qasyna erip kóp júrgen soń ba, Tóleshten qonsa kerek. Aıyp kóńilshek, esik kózine kelgen qaıyrshyǵa ústindegi jalǵyz jeıdesin sypyryp bergen qaıyrymshyl jan edi desedi. Aldyndaǵy aǵasy qaıtys bolǵan soń artynan ergen jalǵyz inisi Tóleshti janynan tastamaı, ózenge shomylsa da beline arqan baılap ózi jaǵada kútip otyrady eken. Aıyptyń Tóleshke etken bar eńbegi osy...

...Ózen boıy qaraquryq tartyp, arǵy bettiń toǵaıyn kóleńke shalady. Keshki salqynmen jarysqan tarǵaq pen bódeneniń bytpyly jataqtardyń irgesine jaqyndap, kúni boıy shildeniń aptabynan sharshaǵan Kerekýdiń tútini jer baýyrlap, aıǵaı-shýy qumyǵyp, qalǵyp bara jatqandaı kórinýshi edi. Meniń esimde qalǵany — Ertistiń joǵarǵy aǵysynan, sý astynan tesip shyqqan aıdyń shartabaǵy, sý betindegi bizge qaraı aı júzinen josyp túsken projektor... sosyn Tólesh. Meni kisige sanamaı, miz baqpaı, dym syzbaı otyrǵan Tólesh...

— Sóıtken aǵaǵa ne jaqsylyq kórsettik?! — dep kózi jasaýrap ornynan turady da tońqańdap arqandy súırete jóneledi.

Sý sińgen qyl arqannyń bir basyn belimnen sheshe almaı, sirgesinen jetelegen torpaqtaı súmeńdep sońynan men ketemin.

Iá, sóıtken aǵaǵa ne jaqsylyq kórsettim?!..

II. TÓLESH, QARAKER BIE JÁNE RAMZAI

Kereký shetindegi búkil jataqtardyń ishinde kisi túser jalǵyz úı Tóleshte edi. Búkil jataqtardyń ishinde mal bitkeni jalǵyz Tólesh edi. Onyń ózi de jalǵyz qaraker bıe. Úı men úıdiń arasyndaǵy búkil soqpaq bizdiń úıdiń aýlasynan kelip toǵysatyn. Atshaptyrym aýla qysy-jazy arba men shanadan bosamaıdy. Sarysy bar, bolyskeıi bar, úsh samaýyr qysy-jazy kirgen-shyqqanǵa jol bermeı esik kózinde bojyldap qaınaıdy da turady. Tegi úsh oshaqtyń enshisinen jınalǵan bolsa kerek. Bizdiń úı «Zaezjyı dom» sıaqty, qysy-jazy kisi arylmaıtyn, syıǵany ishinde, syımaǵany syrtynda, tuzdy balyqtyń bóshkesindeı syǵylysyp kep jatqany. Qysy-jazy aýlanyń ishi syqyr-syqyr, shıq-shıq: jaz boıy arbanyń dońǵalaqtary yńyrsyp kirip yńyrsyp shyǵyp jatady, qys boıy shananyń temir ultany bozdap kirip bozdap shyǵyp jatady.

Tyqyr estilse tura shabatyn men. Kelimdi-ketimdiniń júzin kórmeı úıde jatyp-aq jetpis jeti atasyna deıin sanap shyǵatyn Tóleshtiń aldyn alý úshin kiriptar jurt meniń qolyma birnársesin ustata qoıatyn edi.

— Daraqy úıdiń ıti osyraq dep sen-aq jelpildep turady ekensiń, — dep meniń sybaǵamdy bergen soń jaramsaqtarǵa: — atasynyń basy osy aýlada kómilgendeı topyrlap qańǵyrǵan ıtter-aq jatpaıdy eken!, — dep amalsyz synǵan bolady.

— Tóke-aý, sol qańǵyrǵan ıtter ózińniń qanjyǵaly Qudıaryń ǵoı, — degen soń baryp jibıdi de osyndaǵy áıel juraǵaty túgel estisin degendeı aıǵaıdy kep salady.

— Áı, mynaý samaýyrǵa tas túsip ketken be?! Melshıip tur ǵoı, ıt ishkiriń?! Kisi kep qalǵan joq pa!..

...Káliktip bolasyń dep bir ǵana Kerekýdiń mańyna jıyrma jeti aýyl qamaǵan eken, otyzynshynyń ashtyǵynda solar túgel qyrylyp, biren — sarań qala saǵalaǵandary, aıaǵynan júre alǵandary Altaı ólkesine aýyp aman qalsa kerek. Solardyń ishinde bizge úsh atadan qosylatyn ataqty Estaı da bar, aıaýly Qorlan ashtan óldi me, ajalynan óldi me, áıteýir sol jyldary ólimtigin kórsetpeı ketti. Ánshi Maıra osylardy kórip otyryp qusalyqtan ólgende kómetin adam tabylmaı, kóshe sypyratyn bir orys aparyp jerlegen eken, marqum apamyzdyń denesi qolarbaǵa syımaı eki aıaǵy jer syzyp bara jatqanyn jat jurt terezeden kórip turypty...

Kerekýdiń jataǵy sol qalyń elden qalǵan jurtyntyq. Bizdiń úıge topyrlap kelip jatatyn júrginshi — ishki jaqtaǵy orystarǵa jalda júrip ólmeı qalǵan biren-saran aǵaıyn. Tóleshtiń aıǵaılasa da qýyp shyǵa almaı, qara sýy bolsa da qaınatyp otyratyny osydan edi. Kelimdi-ketimdi bolmaı qalsa taǵy da jer-kókke syımaı, aqyry kúni maǵan túsedi.

— Áı, ekeýmiz osy úıden ketsek qaıtedi? — deıtuǵyn.

— Qatyndarmen qazannyń qulaǵyna talasyp abyroı tappaısyń!..

Sonan qaraker bıeni qanatty tráshpeńkege jekkenshe sıyr sáske bolady. Prýjınasy yrsıǵan qaıdaǵy bir tráktirdiń julym-julym kópshigin kendirmen shandyp qara terge túsedi de:

— Qazyna jasaǵan múlik qaıbir ońǵan edi, — dep sovet ókimetin biraz jerge aparyp tastaıdy.

Marqumnyń óle-ólgenshe ókimetpen tuzy jaraspaı-aq ketti. Erteńgisin radıo sóıleı bastasa-aq:

— Áı, sarnatpaı qurtyńdar anaý ótirikshini! — dep túkpirde turmaı jatyp aıǵaı salady. — Mezgilsiz shaqyrǵan taýyqtaı qıqyldatyp keńirdegin keser me edi!..

Áldekimniń janazasynda Stalınge til tıgizemin dep jylǵa jýyq túrmege otyryp shyqqany bar. Aıdap bara jatqanda da qyńq dep artyna bir burylmap edi, bosap kelgende de basymyzdan sıpap tyrs etip til qatqan joq. Túrmeden bar tapqan paıdasy -óziniń abajadaı portretin arqalap qaıtty. «Aǵa, mynany kim salǵan?», — degenimizde:

— E, ony uramysyń! — dep qoldy bir siltedi. — Ónerli adamnyń bári abaqtyda otyratyn kórinedi ǵoı...

...Shandyma kópshikti kóldeneń tósep meni qasyna shaqyrady da hannyń páýeskesin aıdaǵandaı aıbarlanyp jan-jaǵyna qarap alady, shyrt túkirip, ornynan qozǵala bere delbeni shirene tartyp taǵy toqtaıdy.

— Áı, biz ketip baramyz ǵoı!..

Onyń qaıda ketip bara jatqanyn ózinen basa eshkim bilmeıdi de. Áıteýir qasynan meni tastamaıdy, sóıtip júrip, arbanyń kóptigine baılaǵan qara maı shelek sekildi salaqtap sońymnan qalmaısyń, — dep qyjyrtyp kep otyrǵany. Qaqpa aldyna jetip bir toqtap, qaqpadan shyǵa berip jáne toqtap, bireýge shalap quıǵan jantorsyǵyn aldyryp, bireýdi bıshigine jumsap, qajyǵa júretindeı búkil úıdi aıaǵynan tik turǵyzyp baryp shańqaı túste shybynmen talasa shyǵady-aý. Usaq-túıekke meni júgirtse de bolýshy edi:

— Jelpildeme, — dep ıyǵymnan basyp otyrǵyzyp qoıady. — Bul qatyndardyń sharýasy!, — deıtuǵyn.

Qysy-jazy týyrylyp turatyn qaraker bıeniń tákapparlyǵy Tóleshten jaman. Arpany bıdaıdan ekshep jeıtin de osqyrynyp shelekke qaramaı, sýdy júzip ishetin edi. Áıteýir Tólesh at ustap otyr degen ataǵy bolmasa, ne ósim berip, ne kirege jegilip qarq qylǵan emes. Anda-sanda qyrǵa bir shyǵyp, óz shóbin ózi súırep qaıtady. Al azaby meniń bir basyma júk: eki mezgil Ertiske jetelep, astyn tazalap, aqyrǵa shop salý, atdorbany onyń kıgeninen meniń arqalaǵanym kóp, keshkilik ymyrt úıirilgenshe jeldetip, ottatyp qaıtamyn dep masaǵa talanyp qyzylshaqa qotyr boldym. Sonda da maǵan alǵys buıyrǵan emes. Tólesh qaraker bıeniń kútimin qabaǵynan tanysa, qaraker bıe meniń ústimnen ósek aıtyp turatyndaı kórinetin.

Jataqtar jylqy ustamaq túgili, shaılyq eshkiniń ózin jylap júrip baǵady. Qarakerdiń jyl saıyn qysyr qalýynyń bir kiltıpany da osynda. Atynyń shyn ekenin, ótirik ekenin kim bilsin, qysy-jazy sý tasıtyn Traqaı degen kisi boldy. Sonyń jıren mástek aıǵyrynan basqa bıege oqyranatyn qylquıryq jataqtarǵa bitken joq.

— Traqaıdyń eseginen qodyq alǵansha qarakerdiń basyn shaýyp tastamaımyn ba, — dep Tólesh bıesin mástekke tosýǵa namystanyp, tulan tútip otyratyny bar. — Qymyz iship, qyzyldan kekirip óskendeı-aq bulardyń aqshylyn kórmeımisiń, — dep bizge de búıideı tıisip qoıady.

...Qaıran Ertistiń boıy ertegi edi ǵoı. Shyǵy burshaqtaı, burshaǵy buldyryqtaı shalǵynǵa túıe túsip ketse órkeshi kórinbeıtin jaıylmanyń bódenesin úrkitip pishen oraǵynda búkil óńir bal tatyp turatyn. Árıne shalǵy tartatyn Tólesh, men tórt aıaqtap jatyp búldirgen tergennen qolym da, aýzym da bosamaıdy. Shalǵynyń júzin boıaıtyn badanadaı qyp-qyzyl jıdekke ólip bara jatsa da qol sozbaıtyn aǵam:

— Áı Qarashelek! Qaıraqty ákel! — dep turǵyzyp alady.

Qaıraqta kisi jumsaıtyn jerde emes, aıaǵynyń astynda jatady. Men sony ádeıi baryp qolyna ustatýym kerek, sonyń ózine de razy bolmaı:

— Balshyqtan shatpaqtap, boıyna nasospen úrlep jan bitirgen qýys keýde, — dep jetistirip tastaıdy. — Ákeńdi tildeı almaı, ózińe tıise almaı qor boldym-aý, átteń!..

Arýaqtan qoryqsa da aǵasyn tildeı almaıdy. Atymnyń Ramazan bolǵany da Tóleshke edáýir ses. Biraq esebin taýyp esesin jibermeýshi edi. Meni sókkendegi eń jaqsy kóretin máteli: «batyrdan — bı, bıden — ury, urydan — qary, qardan — bári týady». Jaltyr batyr bolǵan eken. Onyń urpaǵy Arystan bı bolypty, Arystannan týǵan Toqtar baýkespe ury atanǵan eken; ury bolyp ta qaıbir ókimetti qulatyp tastady deısiń, áıteýir bireýde ketken aqysyn bireýden qaıtpaǵan boqysyn barymtalap kún keshken tirlik te, «ózge toqtasa da Toqtar toqtamas» degen el ishindegi sóz sodan qalǵan desedi: bir urlyǵy shyǵyp qalyp, aıyp tólegende týǵan balasynyń atyn Aıyp qoıyp, taǵy bir tólemin ótegende ekinshisiniń atyn Tólesh qoısa kerek. Tólesh ózin «qarysyna» balaǵanda, meni «bárisiniń» birine sanap turǵandaǵysy.

Jaryqtyq, bir nárseniń sońyna tússe túbin tespeı toqtamaıtyn ólermen edi. Ymyrt túsedi. Qas qaraıady. Aq ter kók ter bolyp, ózen boıynyń búkil pishenin arqalap ketetindeı arpalysyp, jantorsyqtaǵy shalapty basyna kótergenshe bir tynbaıdy-aý. Qarańǵy tússe-aq meniń jatqanda da qyńq dep artyna bir burylmap edi, bosap kelgende de basymyzdan sıpap tyrs etip til qatqan joq. Túrmeden bar tapqan paıdasy — óziniń abajadaı portretin arqalap qaıtty. «Aǵa, mynany kim salǵan?», — degenimizde:

— E, ony uramysyń! — dep qoldy bir siltedi. — Ónerli adamnyń bári abaqtyda otyratyn kórinedi ǵoı...

...Shandyma kópshikti kóldeneń tósep meni qasyna shaqyrady da hannyń páýeskesin aıdaǵandaı aıbarlanyp jan-jaǵyna qarap alady, shyrt túkirip, ornynan qozǵala bere delbeni shirene tartyp taǵy toqtaıdy.

— Áı, biz ketip baramyz ǵoı!..

Jataqtar jylqy ustamaq túgili, shaılyq eshkiniń ózin jylap júrip baǵady. Qarakerdiń jyl saıyn qysyr qalýynyń bir kiltıpany da osynda. Atynyń shyn ekenin, ótirik ekenin kim bilsin, qysy-jazy sý tasıtyn Traqaı degen kisi boldy. Sonyń jıren mástek aıǵyrynan basqa bıege oqyranatyn qylquıryq jataqtarǵa bitken joq.

— Traqaıdyń eseginen qodyq alǵansha qarakerdiń basyn shaýyp tastamaımyn ba, — dep Tólesh bıesin mástekke tosýǵa namystanyp, tulan tútip otyratyny bar. — Qymyz iship, qyzyldan kekirip óskendeı-aq bulardyń aqshylyn kórmeımisiń, — dep bizge de búıideı tıisip qoıady.

...Qaıran Ertistiń boıy ertegi edi ǵoı. Shyǵy burshaqtaı, burshaǵy buldyryqtaı shalǵynǵa túıe túsip ketse órkeshi kórinbeıtin jaıylmanyń bódenesin úrkitip pishen oraǵynda búkil óńir bal tatyp turatyn. Árıne shalǵy tartatyn Tólesh, men tórtaıaqtap jatyp búldirgen tergennen qolym da, aýzym da bosamaıdy. Shalǵynyń júzin boıaıtyn badanadaı qyp-qyzyl jıdekke ólip bara jatsa da qol sozbaıtyn aǵam:

— Áı Qarashelek! Qaıraqty ákel! — dep turǵyzyp alady.

Qaıraqta kisi jumsaıtyn jerde emes, aıaǵynyń astynda jatady. Men sony ádeıi baryp qolyna ustatýym kerek, sonyń ózine de razy bolmaı:

— Balshyqtan shatpaqtap, boıyna nasospen úrlep jan bitirgen qýys keýde, — dep jetistirip tastaıdy. — Ákeńdi tildeı almaı, ózińe tıise almaı qor boldym-aý, átteń!..

Jaryqtyq, bir nárseniń sońyna tússe túbin tespeı toqtamaıtyn ólermen edi. Ymyrt túsedi. Qas qaraıady. Aq ter kók ter bolyp, ózen boıynyń búkil pishenin arqalap ketetindeı arpalysyp, jantorsyqtaǵy shalapty basyna kótergenshe bir tynbaıdy-aý. Qarańǵy tússe-aq meniń qutym qasha bastaıdy. Búldirgen jaıyna qalyp, qoryqqanymnan Tóleshtiń yǵyna tyǵylamyn, dál sol kezde:

— Bar, atty alyp kel!, — dep qasaqana jumsaıtyny bar.

Qas qylǵandaı tusap tastaǵan qaraker bıe qaıdaǵy bir bytqylǵa jaıylatyn ádeti. Ár butanyń túbinen albasty ańdyp turǵandaı jylaı-jylaı kete beremin. Artymnan:

— Áı Qarashelek, — degende kózim tas tóbemnen shyǵady. — Seni albasty baspaıdy, jylamaı bar, jylamaı!

Qudaıdyń qudireti qarańǵydan qorqatynym sonshalyq, kúni búginge deıin úıde kisi bolmasa, sham ataýlynyń bárin jaǵyp, adam turmaq tyshqan syımaıtyn dıvannyń astyna deıin tintip shyǵatyn ádetim. Al Ertistiń boıynda ol kezde arystan júrmese de atjalmannyń bar ekeni ras. Meni qorqytý úshin tún balasynda sol da jetedi. Birdeńe baqyldaıdy, birdeńe saqyldaıdy, sonan soń shóp artqan arbanyń ústine shyqqanda qý janymdy qoıarǵa jer tappaımyn-aý.

— Áı, ólmeımin-aý, ólsem qaıtyp kelmeımin-aý, kelsem kórer edim-aý mensiz kúnińdi! — dep Tólesh marqum osyǵan da kúıip-pisetin.

Shóptiń ústine shyǵyp alǵan soń kóńiliń kók tirep, albasty turmaq arystan shapsa da qyńq etpeısiń. Keńsirik jarǵan pishenniń jupar ıisi, teńselgen arbanyń besikteı yrǵaǵy janyńdy jaılaýǵa, oıyńdy on saqqa shyǵaryp tastaıdy-aý. Sol kezde túnniń de qorqynyshtan basqa san rahaty bar ekenin sezinesiń. Árıne, qasymda Tólesh otyrǵan soń ǵoı. Áıtpese úńireıgen toǵaıdan uıalmaı-qyzarmaı jalań but qashpaımyn ba... Juldyz sanap jatyp, jaı otyrǵan adamnan anany-mynany surap qajaıtynymdy qaıtersiń.

— Atańnyń basy! — deıtuǵyn.

Jaryqtyq, ǵumyrynda jón aıtpaǵan kisi edi. Óziń tap, óziń bil, óziń tapqan ómir-baqı esińnen ketpeıdi deıtuǵyn. Bir úıdi osharly jan bolyp onyń kóńilin taptyq pa, tappadyq pa, kim bilsin. Áıteýir maǵan urysqanda:

— Adam bolmaısyń ǵoı, adam bolmaısyń! — Sen adam bolsań murnymdy kesip bereıin! — deıtuǵyn.

Adam boldym ba, bolmadym ba oǵan alpysqa jetsem de senim joq. Áıteýir Tólesh marqumnyń murny o dúnıege saý ketkeni ras.

III. TÓLESH, BİR KESE MAI JÁNE RAMZAI

Bul Kúlmáshkenniń ádemi bop ketkeni maǵan tıgen soń ǵoı, áıtpese tanaýynyń qaspaǵy tomardaı tańqıǵan pushyq qara qyz edi. Osynyń betinen aı kórinip turǵandaı-aq:

— Qaǵazdaı appaq qyz eken, qatyn bolýǵa jaraıdy, adam bolam deseń osydan aırylma, — dep qoımaǵan taǵy da Tólesh.

Áýelde kelip ketip júrýshi edi, keıin bizdiń úıde turyp oqydy da qaıtyp shyqqandy qoıdy. Apam obrabotka jasady ma, álde óziniń de kóńili boldy ma, qyz degen sumyraı ǵoı, áıteýir úı-ishine jaǵynyp aldy. Aldymen meniń kózime túskeni — aıaǵy. Qashan kórseń de urtyn yrsıtyp jyrtyq báteńke kıip júrgeni. Ekeýmizdiń aramyzda, prımerno mynadaı áńgime boldy:

— Seniń aıaǵyń netken jemir, báteńke shaq kelmeıdi eken?

— Jyrtyp qoımasam ákem jańasyn ápermeıdi.

— Erteń baıǵa tıgende qaıtesiń?

— Baıym áperedi de.

— Omaı, shirkin, aptasyna bir aıaq kıim jep qoıatyn jemir qatyn kimge kerek?!

— Qoryqpaı-aq qoı, saǵan tımesem de alatyn bireý tabylar.

Tólesh aıtqan soń amal joq, biraq Tólesh aıtpasa da alýǵa bolatyn tátti qyz eken, árıne ony keıin bildik qoı. Bar aıtqanym, bátińkeńdi óziń taýyp kıesiń, — dedim. Sodan beri páshtı qyryq jyl boldy. Óz bátińkesin ózi taýyp kıip júr. Meıli, qandaı bátińke kımesin myń adamnyń ishinen Kúlmáshkendi aıaǵynan tanyp alamyn...

...Kerekýdiń qaqaǵan qysynda osy Boranǵalı aıaq astynan qatyn alatyn bop qaldy. Yrzabaevty aıtyp otyrmyn da. Oqýdy jańa bitirip barǵan kezim, ekeýmiz oblystyq «Qyzyl Tý» gazetinde qyzmet isteımiz. Mynaý Ramazan sbejıı jigit qoı, osy tamada bolsyn desti. Qalpaǵym qopa qardaı bolyp úıge bórtip kelmeımin be: osylaı da osylaı dep.

— Jámıla, myna ulyń búgin uly taqqa otyrady eken, bir kese maı ishkizip jiber, -dedi Tólesh apama.

— Maı ishkizgeni nesi?

— Bóten jurttyń ortasynda mas bolyp yrbańdap júrmesin, maı ishse ishine máıek bitedi de.

Sonymen bir kese maıdy tóńkerip alyp Kúlmáshkendi qoltyqtap shirenip toıǵa barmaımyn ba. Ol kezde jas túgili jas emestiń ózi baspanaǵa jaryǵan ba, Boranǵalı bireýdiń jalǵyz bólmesinde páterde turatyn edi. Kórpe tósegen taqtaıdan oryndyq jasap búkil redaksıa bir stoldyń basyna sıyp-aq ketti. Qaq tórde men, tamada bolǵan soń támam jurttyń tóbesinen qarap ómirimde birinshe ret jáne bir-aq ret aıǵaıshynyń bıligin qolyma aldym-aý. İshimnen: bulardy bir qatyraıyn dep otyrmyn. Maı ishken basqanyń basyn aıasyn ba. Anda-sandaǵy sharap bolmasa, araq degen anturǵan ıtińdi kim tatyp kórgen, kázir ǵoı adamsha iship júrgenimiz, osynyń ózinde de bir lıtr, eki lıtrdi tastap alǵan soń «Qamajaıǵa» basatyndy shyǵaryp alyppyz.

Já, sonymen toı bastaldy. Aıǵyr stakandy toltyryp aldymen tamadanyń densaýlyǵy úshin tastap jiberińder, — dedim. Tastap jiberisti. Endi tamada sóıleıdi, aıǵyr stakandy toltyryp tamadanyń sózi úshin tastap jiberińder, — dedim. Tastap jiberisti. Sonan soń... bir ýaqytta kózimdi ashsam jan-jaǵym tolǵan aıaq... búıen baltyr, shıtıgen baltyr, qısyq baltyr, qaptap ketken baltyr. Stoldyń astynda et betimnen túsip jatyr ekenmin. Olaı qaraımyn, bylaı qaraımyn, Kúlmáshkenniń aıaǵy joq. Bizdiń Kúlmáshkenniń baltyryn qushaqtap jatýdyń ózi lázzat qoı... Sonan aqyryn jyljyp ornyma shyǵaıyn. Jurt áli tastap otyr eken. Meniń barym da, joǵym da bireýiniń káperine kiretin emes. Ákáý, Kúlmáshken qaıda dep urǵashy ataýlyny túgel túgendep shyǵaıyn. Joq... İshim qylp ete qaldy da jurtqa bildirmegen bolyp stoldyń astyna qaıta tústim. Bireýdiń balshyq aıaǵyn, bireýdiń balpanaqtaı baltyryn súze-múze eńbektep senekke shyqtym -aý áıteýir. Qolyma ilikken dańǵaradaı bórikti, kóldeı pálteni kıe salyp úıge tarttym.

— Oý, mynany albasty qýǵan ba, — dedi túrimnen túńilgen Tólesh.

— Óziń ǵoı maı ishken mas bolmaıdy dep...

— Oı, párýáıińdi!.. Men muny oqý bitirgende adam bop qaldy ma desem, áı naqurys, meni áýlıe dep pe ediń?! Úsh júz alpys bes kúnniń bireýine ǵana sáýegeıligim júretinin bilmeısiń be?! Tfý!..

Kúlmáshkenim teris qarap pyrs-pyrs myrsyldap jatyr eken. Áı mas bolǵan men, saǵan ne jetti, — deımin ǵoı.

— Bir saǵat boıy Flober, Flober dep...

— Iá sosyn?..

— Biz de qatyn alǵanbyz, biz de qyzyǵyn kórgenbiz dep...

Qudanyń qudireti, adamnyń ersiligi ómir-baqı esten ketpeıdi eken ǵoı. Toıǵa barsam da, sary maı kórsem de kúni búginge deıin qyryq jyl burynǵy qylyǵym esime túsedi de betim dý ete qalady. Til kózim tasqa, aıyby urǵashy demeseń, bizdiń Kúlmáshken aqyldy ǵoı, qanshama saýdaıylyq jasasam da keshirip keledi, tek onyń aldynda ońbaı bir omaqasa qulaǵanym osy shyǵar. Búginde anda-sanda Floberdiń ornyna «Qamajaıǵa» basyp qoıatyn kezderim de bolady. Sol sátte stol astynan tormoz beretin de Kúlmáshkenniń aıaǵy...

* * *

P.S. Birde jaqsy júremiz, birde ja... Ramzaıdy eptep jaqsy kóretinim ras. Onda da ózin emes, ómirbaıanyn... «Aqsý - Jer jannatynda» azdap urlaǵanymdy oqyǵan jurt biletin de shyǵar.

Men kórgen Tólesh, topyraǵyń torqa bolǵyr, sonsha tentek te emes, biraq oǵash qylyq, oǵash sózdi andyp otyratyn synshyl, kirpıaz adam sıaqty edi.

Jámıla sheshemiz jaıdary, áńgimeshil kisi boldy. Kerekýden qalǵan ádet bolar, qashan kelsek te samaýyry burqyldap qaınap turatyn.

— Áı, Kúlmaıra, qazanyńdy kóterseńshi, kisi kep qaldy ǵoı, — dep kóknarǵa júgiretin edi. Kúlmáshkendi Kúlmaıra deıtuǵyn. Bir qoımamdy ashyp qoıa ma degendeı osy Ramzaı: «tanaýyń bizdıip, sen-aq kempirlerdiń ósegin tyńdaýǵa qumar ekensiń!» dep meni kóknardan qýalap shyǵatyn.

Kúlmáshkendi de jaqsy... qoı qurysyn, Kúlmáshkenniń ózi túgili baltyryn jurttan qyzǵanatyn anaý ıttiń tilin shyǵaryp qaıtem...

EL SHETİNDEGİ EKİ KÚN

Altaıdyń terisine, teristiń ný taıgasyna úırengen basym uly taýdyń kúngeıi qum eken-aý degen úsh uıyqtasam túsime kirmegen sýret. Qara Ertis óziniń tómengi saǵasynan úlken desem bireý sener, bireý senbes. Qara Ertisti qara qý jaılaıdy eken, Qara Ertistiń balyǵy áli de taıdaı týlaıdy eken desem... áı, kim bilsin, sene qoıar ma eken?.. «Jaǵalap Qara Ertisti Estaı aqyn, dep salǵan Jaıqońyr dep ánniń atyn...» Ánniń aty nege jaı, nege qońyr boldy eken?.. Jaılap bastalyp, qońyr únniń qumyǵyp baryp basylatyn áýeninde me eken?..Áı, qaıdam. Aqyn aǵam ánniń yrǵaǵyn emes, basqa bir nárseni meńzegen bolar-aý. Áıtpese, «barqyrap kóp ishinde qaqsaý qıyn» dep nege tartyndy? Osy ánde sarkidir tartqan aqynnyń sary jurtta otyryp muńdana salǵan bir ókinish, bir qapasy bar sıaqty.

Uly taýdyń kúngeıi kún men jelden tozǵan sıaqty: kóleńkesin Buqtyrma men Qatyn ózenine berip, qyr jelkesin ashshy kún men ańyzaqqa tosa - tosa sary jurt bolyp qajyp otyr; aýylyma barǵanda aspanynan aı men kúnnen basqany asyrmaıtyn, aıdary jyǵylmaǵan tákappar muzartty kórýshi edim, jelkesinen myj-myj bolyp ezilip ketken káp-kári laqsany kórdim. Sary dala, sary bel, sary taý — sary jurt. Eli qońyr. Toǵaıy tunyp, torǵaıy ushpaı, Qara Ertistiń aıdyny da tastaı qatyp aqpaı qalǵan sekildi, bári jaı, bári qońyr...Jaı...qońyr... Osyny Estaı aǵamda kórgen shyǵar-aý... Aqyndy qaıta bir oqyp, «Jaıqońyrdy» qulaqpen emes, kókeımen qaıta bir yńyldap otyr edim...

— Kelip te qaldyq — dep mashınanyń bóksesin maıystyryp jatqan Kókemiz basyn kóterip aldy. «Mynaý taı jutqan bórideı, dúńkıip jatqanyń kim?» — dep qyrǵyz dosymnyń qaǵytqan ázili jıyrma jyldan soń taban astynda esime túskeni. Jıyrma jylda Kókemiz tolmasa solǵan joq.

— Nemenege yrjyńdap qaldyń? — dedi. Sonda da bet-aýyzy búlk etken joq. Jazyǵy qaǵyr, qyraty taz, taýy qum, shóbi jýsan mynaý ólkeniń Qarataýdyń baýraıyna uqsaıtyny ras, biraq, Kókemizdiń dál osy jerde týyp, dál osy jerde myń jyldan beri ómir súrip kele jatqandaı shirenýi janǵa batty. Qyzǵanady ekensiń!..

Pushyq tanaý óńkıgen «Ýazık» zastavanyń juldyzdy qaqpasyna tońqańdap kelip toqtady. Ómiri sapqa turyp «aıt-dvany» estimegen, oń aıaq pen sol aıaqty ajyratyp kórmegen Kókemiz shekarashylardyń ortasynda balyqsha júzgende jaǵamdy ustadym. Bireýdi «kipıtan» dep, bireýdi «maıur» dep, ár qaısysynyń shenin jiktep, shirene til qatqanymen solardyń darajasyn tanyp turǵanyna dáp kúni-kózirge deıin senbeımin. Áıteýir, bir jyl buryn kelip ketken, kórip ketken júz tanystyǵyn buldap, ánsheıinde de «senen on jasy kishi, eki santımetr bıikpin» dep zorlyqpen alǵan uzyndyǵyn boıǵa sanap turǵany da. Áıtpese, Ákim Tarazıdyń býynsyz qalyptan shyqqan tup-tutas tulǵasy men bet-júzinde ásker balasyna juǵa qoıatyn tanamdaı yrym da joq edi. Zapasta júrsem de aǵa leıtenant degen ájeptáýir shenim bola tura zastavanyń qaqpasynan Kókemizdiń qaqpaqtaı jaýyrynyn aldyma sala kirdim...

...Tóbeden qaraǵanda Buqtyrma men Qatyn taıaqtastam jerde. Buqtyrma men Qatynda qar jatyr. Meniń aýylym aq kórpesin elden buryn jamylyp alypty. Bul jaqta áli jaz. Biraq, taý sýyq. Taý yzǵarly, yzǵar taýdan emes, jyrtyp tastaǵan borazdanyń ar jaǵynan, shyjymdap tastaǵan tikendi temir tordyń ar jaǵynan eskendeı. Borazdanyń ar jaǵynda shekara, temir tordyń ar jaǵynda bóten el. Kórshi desek te, týysqan desek te bótenniń aty bóten; bótennen qashanda boı tartyp, yzǵarynan dene túrshigetin ádet.

Ásker tilinde «sıstema» dep atalatyn baǵanaly temir tor ıt arqasy qıanǵa órmelep barady, ár baǵananyń basyndaǵy temir tordy tistep turǵan aǵash tıek saptaǵy soldattardyń qalpaǵy sıaqty, jaı qalpaqta emes, estıtin, tyńdaıtyn, qaýypty jaǵdaı týsa jar salyp habar beretin esti qalpaqtar. Jyp-jylmaǵaı borazdany álde bir asha tuıaq shıyrlap tastapty. It jetelep qarsy jolyqqan serjant pen qatarda jaýynger tártip buzǵan tentektiń buǵy ekenin zastava nachalnıgi kapıtan Perkovke táptishtep baıandap shyqty.

— Aıaq-qolyna tuıaq baılap shekara buzǵan shpıondy kınodan kórip edik, múmkin, mynaý da buǵy emes shyǵar?

Ańǵaldyń doǵal suraýy dedi me, kapıtan bizge qarap kúldi. Kapıtan menen shırek, Kókemizdiń jarty jasyndaǵy jas jigit edi, Kókemiz kókbaqaılarǵa orys tilinen sabaq berip júrgende Petka Perkov jórgekte jatypty, mynaý irgedegi Pishpekte.

— Tuıaq baılasa, kóp bolsa borazdany ǵana buzar, al qanat baılamasa, mynaý sıstemadan sekirip kete almaıdy, — dedi Petr Petrovıch. — Sosyn, bizde shpıon degen uǵym joq, shyryq buzýshy degen bar. Shekarashynyń mindeti — beıbit jurttyń qapersiz tirligin qamtamasyz etý, qaterden saqtaý.

— Onyń bári durys-aý, biraq, ótkendegi shyryq buzýshy qanat baılamasa mynadan qalaı asqan, jaı ǵana shyryq buzsa kisi ólimi neden bolǵan?..

— Ol kúni aýa raıy qubylmaly edi, atmosferada qysym ózgerse, keıde sıstemanyń qas-qaǵymǵa jumys istemeı qalatyn sátteri de bolady... Tehnıkanyń aty tehnıka ǵoı, — dep kapıtan kúmiljip qaldy. — Bizdi qapy qaldyrǵan sıgnal...

Teksheniń ústi tym-tyrys, qybyr etken tirlik joq. Teksheniń ústi typyrlaǵan kop maıa, ár shoshaqtyń tóbesinde qonaqtap otyrǵan kúzdiń kúbideı toq qurlary da hannan qapersiz, quıryǵynan qaýyrsyn julsań da tyrp etetin túri joq. Kún jambasta. Qyrdyń kóleńkesi zoraıyp, qoınaý ishi sýyq tartyp barady. Iek artpada tóbesi alqam-salqam qoı qora, japsyrma senekti qos bólmeli japyraıǵan aǵash úı alabota men qalaqaıdyń qalyń ormanyna tyǵylyp otyr eken; úńireıgen qos terezeniń ar jaǵy kórdeı, shatyrynyń bir sheti snarád julyp ketkendeı yrsıyp jatyr. Kóń-qoqyrǵa kómilgen ıen jurttan kóńirsik ıis shyǵady. Qystaýǵa adam aıaǵy baspaǵanyna da biraz bolsa kerek, ıen úıdiń yzǵarynan dene túrshikkendeı, kire beris bosaǵa men qabyrǵany shuryq-shuryq oq tesken, qoparylyp jatqan kúıelesh peshtiń murjasy ulyp turǵandaı kórindi...

KATIPANYŃ ÁŃGİMESİ

Túngi saǵat onda zastava kezekshisi: qaqpa aldyna bir kempir kelip tur, on eki shaqyrymdaǵy shopan qystaýynan eken, shekarany buzyp ótken álde kim shaly men eki ulyn atyp tastapty dedi.

Dereý komandatýraǵa telefon shaldym da jaǵdaıdy komendant Demchenkoǵa baıandap, bir top jaýyngermen attanyp kettim. Kempir baıqusta óń-tús joq, ústi-basy julym-julym, qalshyldap tur; on eki shaqyrymdy jolsyzben, qalyń jynysty qaq jaryp kelipti. Kempir baıqustyń óń-túsinde úreı de joq, qany qaraıyp alǵan sekildi, qalshyldatqan qara sýyq emes, yza men kek sıaqty kórindi. Ádette, áıel juraǵaty qaıǵy ústinde jylap-eńirep, sózin de juptap aıta almaýshy edi, meni tań qaldyrǵany egde adamnyń qaısarlyǵy men ustamdylyǵy. Ár sózi soqyrǵa taıaq ustatqandaı, ár qımylynda qajyǵan adamnyń keıpi joq: óler adam óldi, endi ózgeniń ómirine qaýyp tóndirmeı turǵanda, sytylyp ketpeı turǵanda ustap alyńdar dedi.

Shaly osy óńirdiń ejelgi shopany. Úlkeni áskerden endi ǵana kelgen, ekinshisi áskerge endi ǵana júreıin dep otyrǵan edel-jedel uldarymen qoı qoralap bola bergende qyr basynan álde kim qıalap túsipti. Iyǵynda dorbasy, óńirinde kóldeneń asqan bir nársesi shoshaıǵan soń úlken uly: «myna kisiniń túri bóten, ar jaqtan ótken bireý emes pe?» — dep kúdiktense kerek. «Qur atyp júrgen bireý shyǵar» — dep ákesi oǵan mán bermepti. Shekaranyń túbinen ań aýlap, oq shyǵarýǵa ruqsat joq, mynanyń sury maǵan unamaı tur degen balasynyń qarsylyǵyna jáne ılanbapty. Jón suraı kelse de aıdalaǵa jalǵyz úıge soqpaıtyn adam joq, jolaýshyny kúnshilikten jasqap qaıtesiń, keler, kórermiz depti de qoıypty. Kún áli baıymaǵan, besin shaıynyń mezgili bolsa kerek, dastarhan jaıyp, jozy basyna otyra bergende esik ashylady. Avtomattyń sostıǵan stvolyn kóre sala úlken ul tór úıdegi qosaýyzǵa umtylǵan eken, taban astynda sony jaıratyp, qalǵan eki erkekti otyrǵan ornynda sespeı qatyrypty. Myltyq kezenip otyryp shaı ishken, myltyq kezenip otyryp tamaq istetken. Qazaqsha ájeptáýir sóıleıtin kórinedi. Jozyǵa endi bir aınalyp qarasa qalǵyp otyr eken. Bas salyp myltyǵyn tartyp alýǵa qaımyqqan, tartyp alǵanda qalaı atýdy bilmeıtin kempir eppen tysqa shyǵyp, esikti syrtynan bekitip, artymnan qýyp júrmesin dep eki atty bosatyp jiberipti de zastavaǵa tótesinen tartsa kerek...

* * *

...Naýryzdyń qara qatqaǵy men alashabyry aralas qara sýyǵy qysyp tur. Aı qorǵalap qalǵan. Taý jolynyń shoqyraǵy kóp: mashına birde melshesinen kirip, birde shyny tappaǵandaı qaqtyń muzyn qaqyrata jaryp qyryq gradýstyq qaıqańǵa qarysyp zorǵa keledi. Art jaqtan úńgip túsken mashına projektory úsh janyp, úsh sóngende kapıtan óziniń bir jerden múlt jibergenin sezdi de kilt toqtap, motordy sóndirtip tastady. Azynaǵan daýys búkil Altaıdy basyna kóshirgendeı eken, kapıtannyń múligi de osy eken. Qýyp kele jatqan maıor Demchenko ekenin ishi sezgen, eń bolmaǵanda eskertý alatyn shyǵarmyn dep edi, tyqyryn bildirmeı jaıaý jetken Nıkolaı Sergeevıch entigin basqan soń da ol jaıynda tis jaryp eshteńe demedi.

— Nesheýsińder?

— Bir narád túgel!

— Rýje na spýske! Interval desát shagov! — Peshom porádke! Za mnoı!..

Sybyrlap aıtsa da sýyq aıtty. Bir-biriniń kókjıektegi tóbesin ǵana kórip keledi. Qatqan joldyń qabyrshaǵyn syndyrmastan bir-biriniń izin basyp keledi. Álde buıryqtyń yzǵary, álde úreıdiń yzǵary — birinde til-aýyz joq. Kezeńge shyǵa bergende oıdan jylt etken ot kórinip edi: úsh terezeniń úsheýi de baqyraıyp tur eken.

— Kapıtan!.. Ostalnym ostavatsá na mestah!..

Júgenin sypyryp jibergen maıa túbindegi eki attan basqa tyqyr joq. Úı ishinde bireý júrse de eń bolmasa kóleńkesi qozǵalar edi, bedireıgen úsh tereze kirpik qaqpaıdy.

— Aıyrylyp qaldyq pa?

Maıor basyn shaıqady. Biraq, ishteı dúdámaly kóp edi. Shekarany ne úshin buzdy? Ne maqsatpen keldi? Eger qupıa tapsyrmasy bar jansyz bolsa aıdaladaǵy adamdy atyp, shý shyǵaryp nesi bar? Atqan eken, qudasyna qonaqqa kelgendeı bes saǵat boıy shánıip nege jatady? Qashqysy kelgen adam mynaý eki attyń birine minip kete salmaı ma?.. Jansyz bolsa salaqtatyp qarý asynbaıdy. Demek...

— Ne ádeıi kelgen arandatýshy, ne esi durys adam emes, — degendi maıor daýystap aıtty. — Qaısysy bolsa da óte qaýipti sýbekt!

— Múmkin, terezeden...

— Oq atpaqsyń ba? Ol artyq shyǵyn. Malshy bolǵan soń ıtsiz otyrmaıdy. Biz jaqyndaǵan soń ıt úredi, ıt úrse, boıynda jany bolsa shamdy óshiredi. Al, sham óshpese, ketip qalǵany. Megafon bar ma edi?

— Joq.

— Bala soqqan pyshaqtyń basy jaryq degendi halyq osyndaıda aıtqan. Meıli, megafonnyń rolin ıt atqarady. Áste bir jansebil bolmasa qarýyn tastap shyǵady. Bolmasa...

— Qorshaýǵa ruqsat etińiz.

— Chto?! Etıh malypeı?!. Podpýlú?!. Net!.. Poıdem my, s toboı! Vdvoem!.. Eto — prıkaz!..

Bala ekenderi ras edi. On jyldyqty keshe ǵana bitirgen. Keshe ǵana ásker qataryna alynǵan. Keshe ǵana kekili qıylǵan taqyr bastyq shashy da jetilip bolǵan joq. Boıdaq patronnyń kúr dárisinen basqa tanaýlaryna ıis te barmaǵan. Kapıtan múdirip qaldy. Bir oıdan durys. Bir oıdan namys. Keshe kelse de soldat kapıtannyń soldattary. Maıor muny da seze qoıdy.

— Kezdeısoqta on baladan aıyrylsaq, bul operasıa qymbatqa túskeni. Ekeýimizdiń birimiz ólsek — arzandaý. Solaı, kapıtan! Jaman aıtpaı jaqsy joq! Sen oń jaqtan oraǵytyp terezeni ańdısyń! Men sol jaqtan aınalyp esikten kiremin! Abaı bol! Basyńdy qyltıta berme, ekeý emes!..

Ańdý ońaı. Andyp jatyp qaǵyp tastaýǵa bolady. Andyp jatqan jaýdy bas salý ólimge bas tikkenmen birdeı. Terezeniń kózi — neǵaıbyl. Esiktiń kózinde ólim kútip tur. Esiktiń kózi — táýekel. Táýekelden únemi qaıtyp kele bermeısiń. Kapıtan taǵy da múdirip qaldy. Maıor taǵy da seze qoıdy.

— Buıryqty orynda!

Qoı qoranyń irgesine jete bergende ıt úrdi. Sol-aq eken, jalp etip sham sóndi de avtomat saqyldap qoıa erdi. Aldymen bir terezeden, sonan soń ekinshisi, sonan soń úshinshisi...

— Kapıtan! Jaǵdaı ózgerdi. Endi ol terezeden qashpaıdy. Qashsa ne oqqa usharyn, ne jaradar bolaryn jaqsy biledi. Ekeýmiz de esikke baramyz!

Senektiń esigi ańyraıyp jatyr eken. Ar jaǵy kórdeı. Ar jaǵynda taǵy esik bar. Ol esikte qulyp bar. Kempir bekitip kettim degen. Endigi qıyny sol. Kapıtan tasadan tura bergen.

— Ne lez!..

Maıor ıyǵynan tartyp qaldy. Maıor buıyryp aıtqan joq, ursyp aıtty. Baladaı jasqap, baladaı qaqpaılap otyrǵyzyp qoıdy.

— Eger men esikten kire almasam terezeden fýgas laqtyr! Tútin men qapyryqqa túnshyqtyryp usta! Tirideı usta!..

«Kire almasam» degendi kapıtan áýelde túsingen joq edi.

Artynan baryp uqty. Biraq, kesh uqty... Maıor senekke kirip te ketken edi. Qas-qaǵym sáttiń únsizdigi kapıtandy qajytyp jiberdi. Qas-qaǵym sát jyldaı kórindi. Úńireıgen esiktiń ar jaǵy túpsiz sıaqty kóringen... İshki esiktiń ilmegi saldyr ete qaldy da ish jaqtan avtomat yryldap qoıa berdi. Kapıtan atylyp senekke kirgende maıor júregin basyp qabyrǵaǵa súıenip otyr eken.

— Tezirek ket bul jerden! Buıryqty orynda!..

Maıordyń eń sońǵy aıtqany osy. Osyny aıtty da sup-sulyq qulap tústi...

...Kapıtan buıryqty oryndady. Biraq...

---