InfoHub Logo

İ. MUŃ

Tuman da emes, jańbyr da emes, ne aspany joq, ne Alataýy joq astananyń sańylaýsyz, este qalmaıtyn, bilinbeı jyljyp bara jatqan en-tańbasyz belgisiz kúni edi. Ekinshi qabattyń ala-buldyr foesinde sóılemeıtin, sóılese sýreti qashyp ketetin saqaý televızorǵa telmirip otyrǵanbyz. Asqar bar, Ákim bar, aǵamyz bar, basqasy meniń esimde joq... Qyryp tastaıtyndaı topyrlap osynda kelemiz. Bir bir bólmege shirenip-shirenip enemiz. Kim ne tyndyryp jatyr?.. Áıteýir, kózge bolsa da stol ústinde jaıýly qaǵaz jatady. Bir dosymyz aq paraqtyń shekesine atyn jazyp qoıyp, aı boıy soǵan tamsana qaraýmen qaraıatyn bolǵan soń Ákimnen «ótirik jazýshy» degen tıtýl alyp, aqyry bala-shaǵasyn adasyp zorǵa taýyp edi. Ál-Farabı atyndaǵy shyǵarmashylyq úıiniń búgingi turǵyndarynyń túri osy. Dımekeń úkisin taǵyp, Ǵabeń aqsarbas shalyp bosaǵasyn maılaǵan quthananyń aǵalar azaıǵan saıyn berekesi de qasha bastaǵan... Áıteýir, paryqsyzǵa ermek, panasyzǵa meken...

...Kezinde kórkemdigin jigittiń tóresinen de ozdyrmaǵan aǵamyz alpystyń toǵyzyna endi ilikkende aıaq astynan kúrt syndy: shodyraıǵan bet súıekke qaraýyl bolyp qońqıǵan muryn qaldy, qyzyl kúreń nurly júz qýqyl tartyp, tanadaı sharaly kózdiń oty óshken soń mynaý beı-bereket zamannan aıaldaıtyn tıanaq tappaǵandaı dúnıege selqos qaraıtyn bolǵan. Qajyp otyrdy. Qajyp otyryp:

— Ketik bala, sonymyz beker-aq boldy-aý á! — dedi.

Aspany da joq, Alataýy da joq aq shańyt terezege ánsheıin qarap otyryp aıta salǵan. Qaıtyp kelmeıtin, qaıtyp kórmeıtin, mynaý aq shańyt tereze sekildi beımaǵlum dúnıeniń ar jaǵynda kózden óship, kóńilde ǵana qalǵan úmitsiz saǵynyshtyń ókinishin eske alyp edi. On toǵyz jyl ótken soń. Kim biledi, on toǵyz jyl boıy kóńilinen tastamaı da júrgen shyǵar... «Ketik baladan» basqa, aǵamyzdan basqa tiri pendeniń qulaǵyna shalynbaǵan, sonaý Sozaqtyń shalǵaıynda qap ketken ol da bir qımas qupıa edi...

... Sozaqtyń ystyǵy myń qaınatady. Qarataý balqyp, kún kózinen shógip bara jatqan sıaqty. Úshbasqa jetsek toǵaı bar, toǵaıda jylqyly aýyl otyr dep edi. Úshbastyń da topyraǵy qolamta, toǵaıy tazdyń jelke tulymyndaı shóldep otyr eken, bulaqqa emingen tazdyń telpegindeı qarasha úıdiń shybyny torǵaıdaı. Ystyqqa tunshyqqan onshaqty qulyn quıryq qaǵýǵa dármeni joq jeli basynda sulap-sulap jatyr. Túńdikti jaýyp, irgeni túrgenimen betińdi jalyn sharpıdy. Onyń ústine sol jalǵyz jyrtyqty KGB-nyń podpolkovnıgi bóksesimen bitep alypty. Shymkentten ere shyqqan Táken aǵamyzdyń nemere týysqany edi. KGB-nyń qyzmetkeri turmaq qaıyr dámetken kósheniń músápirine de kúdikpen qaraıtyn aǵamyz týysqanymen óbektep sóılese qoımady. Qaladan shyqpaı jatyp qabaǵy túsip ketip edi, eki táýlik boıy eki aýyz sózin jurtqa qımaı jarylyp kete jazdap otyrǵandaı kórindi. Qarsydaǵy qum beldiń shaǵylyn ıegimen súzip, shaǵyldan shalqyǵan qaraquryq saǵymdy kózimen qýalap miz baqpaı qalyp edi, álden ýaqytta:

— Beıishten ún keledi qońyr salqyn, — dep kúbirlep otyr eken.

— Sóz eken-aý, jeldiń de túri, túsi bola ma eken?! — dep jalǵyz jyrtyqtyń ótine tyǵyn bop jatqan podpolkovnık maı sińgen máıkesin jýan qarnynan jyrtyp alyp jelpip-jelpip qoıdy, onymen de qoımaı: — Abaı da Abaımyn dep ánsheıin aıta beredi eken-aý! — dep aqyndy tórkinine aparyp tastaǵandaı boldy.

Manadan mańaıyńdaǵy esh jandy mensinbeı, Abaımen ǵana tildesip otyrǵan aǵamyz sharaly kózin jalt etkizip bir tóńkerip aldy da dastarhannyń etegin keıin serpidi.

— Bizge eki at ertteńder, — dedi, — jeldep qaıtqym kelip otyr.

Aǵamyz elý jasqa tolǵan edi. Týysqany turmaq óziniń elý jasyn da mensingen joq, moıyndaǵysy kelmegendeı náýmez qarsy alyp, Máskeýdegi qyzmettes jora-joldastardyń qurmet — dastarhanynan «spasıbo» degen bir sózben qutylyp, Almatyǵa qashyp kelgenbiz, mundaǵy dos-jarandardyń quttyqtaýyna erin jybyrlatpastan Sozaqtan biraq shyqtyq...

... Jylqyshy eki at erttep qoıǵan eken. Jataǵan jaby tory maǵan tıdi de sholaq kekil, qysqa jal, kelte quıryq uzyn qarakókti aǵamyzǵa kóldeneń tartyp turyp:

— Baıqańyz, er salǵanymyzǵa eki-aq kún bolyp edi, tastap ketip júrmesin, — dedi jylqyshy.

Keler jyly úıirge qosamyz dep otyrǵan tórt jasar sáýirin eken, bul baıaǵy aqbozdyń tuqymy shyǵar degenimde, «bolsa bolar!» dep mal ıesi maqtanyshyn jasyra almaı qaldy. Maqtanyp turyp týysqanyn kóterip atqa salǵanda uzyn qarakók qabyrǵasy sógilgendeı yńq etip qaıqań qaqty da aǵamyzdyń eki aıaǵy solańdap jer tirep qaldy. Tastap ketedi degen asaýdyń aınalshyǵy qurttap tur eken. Jaby toryǵa izdesip taıaq tastamǵa doqyldap bardy da tóbege urǵandaı turdy da aldy. Atamyz jylap jibere jazdady. Attan qarǵyp túsip saýyrdan bir salyp edi, uzyn qarakók eki-úsh attap, betimizge bedireıe qarady. «Jazyǵym ne edi?» degendeı. Sosyn túk bolmaǵandaı ýaham dúnıeden beıhabar máńgirip turyp quıryq kóterdi.

— Ketik bala, qashtyq! — dedi.

Sonymen taǵy da qashatyn boldyq. Ańyz bolǵan aqbozynyń búgingi tegine ókpeledi me, aǵaıynnyń biteýliginen qashty ma, aǵamyz Úshbastan attanǵansha asyq boldy. Jylqysy túgil adamynyń ózi azyp ketken mynaý zamannan qashqanmen qaıda baryp qutylmaqsyń?!

... Maqtanyshy da ótirik, mazaǵy da ótirik dep Máskeýdiń zıaly jurtyn jaqtyrmaıtyn aǵamyz qashanda saıaq júretin. Biletini bıt terisindeı bolsa da jalǵandy jalpaǵynan keshkendeı terisine syımaı shirep otyratyndary da ras. Arǵy-bergini bopsalap sapyrǵanda darasy qaısy, daraqysy qaısy ekenin ańǵarmaı da qalasyń. Sózi pysyq, sezimnen jurdaı, jartylaı jargon, jartylaı keńse tilinde termın orap qusatyn ótirik ıntellektýaldyń ortasy bir kún ottasýǵa da jetpeıtini ras. Ótirik lebizdi kómeıden shyqpaı jatyp tanıtyn aǵamyz jalǵan «jaqsylarǵa» ádepti sózin shyǵyndap ta jatpaıtyn. Kirpıazdyǵy da emes, jıyrma bes jyldyń ishinde óner mańyndaǵy jalpaq jurttyń qara tyrnaq batpaıtyn tereńdiginen jerip bolǵan. Sonan soń da ony kóbine stadıon men ıpodromnan, sport zaldary men fýtbol mańynan, qaıdaǵy bir reńsiz jurttyń ortasynan tabýǵa bolatyn edi: tanymaıtyn kezbeni, tabany búrsiz ezbeni bir saptaıaq syra men býterbrottyń suhbatyna shaqyryp alyp jalyqpaı tyńdap otyratyny bar. Bireýdiń aqylyna jyǵylyp, bireýdiń naqylyna tamsanyp kórmegen oǵan jurttyń balany aldaýǵa jaramaıtyn «danalyǵy» emes, jaman da bolsa, nadan da bolsa daralyǵy qajet edi: áıtpese bul eldiń jaqsylyǵy men jamandyǵy kórkem sózge qalaı túspek?!. Jaqsy kóretin janashyryna bolmasa kez kelgenge ishin aldyra bermeıtin aǵamyzdyń osy minezi alysty qoıyp aǵaıynnyń ózine de unaı bermeıtin: «bul Tákenge ne bolǵan ózi, kisiligin buldaǵany ma, kisikıik pe?» — dep qaıran qalyp, keıbir zamandastary: «osynyń ózi aýrý emes pe?» — dep kúdiktenip, aıaǵyn ósekke aınaldyryp jibergen kezderi de bolǵan. Tirliktiń qıqym- baqaı ósegi men qıanattan úndemeı qutylyp, ómir-baqı estigeni men jıǵan-tergenin jattaımyn dep júrip ózi de jattandy, álde kimniń jańǵyryǵy bolyp ketken jartykesh jandardan bezip shyǵatynyn qaıdan bilsin bul jurt... Sóıte tura qarapaıymdylyǵyna da sóz jetpeıdi. Tákenniń sory-qarapaıymdylyǵy edi. Dámde qazy men qartany tańdaıynda ustap tamsanbaǵan, syılasań qara sýyńdy da hannyń asyndaı kóretin. Qurmettep taqqa otyrǵyzsań da, taqtaıǵa otyrǵyzsań da oǵan báribir bolatyn. Osyny paıdalanǵan «dos-jaran» Tákenge degen maqtaýy men syı-qurmetin ólshep qana laqtyryp, oǵashtyǵyn ordaǵa syıǵyzbaı kóptirip jiberetin... Táken bireýge unamasa, minimen emes, minezimen syımaǵan. Tákenge bireý unamasa minezimen emes, minimen jaqpaǵan...

... Máskeýden tańǵy eleń-alanda shyǵyp edik. Qalanyń qylyshtaı ǵımarattary yrsıyp-yrsıyp artta qalǵan. Aldymyzdan ala mysyq kesip ótip edi, keıde yrymshyl, joqqa sengish, keıde yrym-jyrymdy qaperine de almaı keship júre beretin aǵamyz taksıdi toqtatyp keri qaıttyq. Ala mysyqtyń kesirinen bir kún keshigip shyǵyp, kútýden kúpti bolǵan aǵaıynǵa taǵy da súıkimsiz bop qalyp edik. Máskeýdiń qoqys tarpyǵan tentiremesindeı emes, Sozaqtyń mysyqtary úıir-úıirimen óredi eken, aýyldyń alasy bolsyn, qarasy bolsyn, áıteýir, aǵaıyn súreı ǵoı, aldynan myń mysyqtyń ózeni aqpaq túgili esek tursa da aǵamyz attap ketetin sıaqty. Aq kóılektiń jaǵasyn shubar galstýkpen qylǵyndyra býyp, shymqaı qara kástómdi Qumkenttiń ala shańyna salyp uryp keledi. Qyryq bes gradýstyq ystyqta sol galstýkty bosatqan joq, sol kástómdi sheshken joq. Sovhozdyń bólim meńgerýshisi Júsiptiń atshaptyrym aýlasynda, júzimnen jelek búrkengen, el kóship-qonsa tarlyq qylmaıtyn keń sákisiniń qaq tórinde tóbedeı bolyp otyrdy da qoıdy.

Otaǵasy kesek adam eken. Sarkidir tartqan shaqtaǵy sarǵysh júzine túsken syzat pen samaıynyń aǵy bolmasa jigittiń nary derlik. Júris-turysy nyq, sózi sanaýly, sanasy shaıdaı, betińe qasqaıyp qaraıtyn otyrysynyń ózi-aq kóńilge senim uıalatatyn kesek minezdi tanytqandaı. Otaǵasy ornyqty adam eken...

Kóleńke basy uzaryp, kókjıektiń qyzyl munary qoıýlanyp, kún qonaqtaýǵa bet alǵan. Jarqyn júz, jaıdary otyrystan ba, birazdan beri bitelip qalǵan aǵamyzdyń kómeıi de eptep ashylaıyn degen. Sháı quıyp otyrǵan uzyn boıly aq sary qyzdyń súırikteı saýsaǵynan, qaımaqtan súzgen irimshikteı súıkimdi de tátti júzinen kóz almastan otaǵasynan ary-berginiń ótti-ketti áńgimesin sýyrtpaqtap tarta bastady. Júsekeń de kelgennen beri aǵamyzdyń bas-aıaǵyna synaı qaraǵan sekildi edi, kútpegen jerden:

— Sen ákeńniń neden qaıtys bolǵanyn bilemisiń? — dedi.

Álde suraq tótesinen boldy ma, álde esinde joq pa, aǵamyzdyń tanadaı kózi shynydaı qatyp tosylyp qaldy.

— Ákeńe qaryzym kóp edi, bir men emes, el qaryzdar edi, — dep Júsekeń oıǵa shomyp otyryp qaldy da, áńgimesin biraz kúttirip baryp bastady. — 1932 jyldyń, umytpasam aqpany ma eken, qyzmet babymen el aralaýǵa shyqtyq. Men ári kómekshi, ári atqosshymyn. Arqadan shyqqan jurt taǵy da bosyp kelip jatyr degendi estigenbiz. Sol jyly bizdiń óńirdi qys qarly, ári aıazdy boldy. Kún shatynap, teristen soqqan qyzylshunaq syrmany sýmańdatyp aıdap tur. Jol aýyrlap qalǵan eken, shyǵa bere-aq maltyǵa bastadyq. Jylqy jaryqtyq sezimtal ǵoı, áldeneden seskenip, jol jıegindegi qojyr-qojyr múrdesinen osqyrynyp ótedi. Shana súrip ketken kúrtik astynan bir kezde salyndy sıaqty bir nárse sereń ete qalǵany. Ne boldy eken dep baryp kórip edim... astapyralla, óndirdeı jas jigittiń óligi. Syrma kómip tastaǵan eken. Ana kúrtiktiń asty da ólik, myna kúrtiktiń asty da ólik. İlgeri ozǵan saıyn qarǵa-quzǵyn da kóbeıe bastady. Naýa joldyń jıegi teńkıip-teńkıip jatqan... qudanyń qudireti, kópshiligi er adamdar. Erkektiń áıelden góri ashtyqqa osal ekenin sonda bildim... Qosh, sonan aýyldan aýylǵa jetkenimizshe kórgenimiz osy. Ákeń eldiń er-azamattaryn kóterip, kólik shyǵardy, ólikterdi kómdirip, boıynda jany barlardy jınastyryp, as-sý uıymdastyrdy. Boıdan qýat ketken soń bolmaıdy eken, birazy úsikten irip óldi, burlyǵyp óldi, tiri qalǵandary neken — saıaq-aý... Qaıran qazaq qar ketkenshe qarǵa-quzǵynǵa jem boldy ǵoı, amal qansha!.. Sonan qaıtar jolda ákeń marqum shanaǵa etbetinen jatyp alyp al kep jylasyn. Bar aıtary: mynaý ıt zaman, sum zaman ne bolyp barady?! Sodan jylaı-jylaı, óksı-óksı úıge jetken soń da óksigin basa almaı óksiktiń aıaǵy yqylyqqa aınaldy da yqylyqtan ishegi túıilip dúnıeden qaıtty. Azamattyń arysy edi, amal qansha, el kúıigine shydaı almaı ketti ǵoı...

Aýlaǵa ymyrt qonaqtap qalǵan eken. Bir-birimizdiń júzimizdi kóre almaı, kórýge dátimiz jetpeı sonaý otyz ekinshi jyldyń ashtyǵy men aıazyna biz kinálideı tuqyraıyp tym-tyrys otyryp qaldyq. Sonan sham janǵansha otyrdyq. Sham janǵan soń otaǵasy taǵy da:

— Ákeńe qaryzym kóp edi, — dedi kúrsinip. — Jetelep júrip jetkizdi, súırelep júrip adam qataryna qosty. Seni kórgen saıyn arýaq aldyndaǵy qaryǵym esime túsedi de ózimnen-ózim qysylamyn. Jas bolsa kelip qaldy, arýaq aldyndaǵy qaryzymnan qutylsam dep júrýshi edim, ońtaıymen kelipsiń, anaý garajda aq «Volga» tur, erteń minip ketesiń, qyz mine otyr, basyna jaýlyqty osy úıden, ózim salyp jiberemin!.. Shyraǵym, men eki sóılemeıtin adam edim, eki sóıletpeıtin shyǵarsyń, — dep otaǵasy sózin nyǵyzdap bitirdi.

Qyz qyp-qyzyl bop órtenip barady eken. Ydys-aıaqty jıǵan bop turyp ketti. Sodan qaıtyp úıden shyqqan joq. Qonaqasyny kórshiniń áıeli kelip jasady. Aǵamyzǵa qarasań áli miz baqpaǵan sıaqty. Báıbishesimen ajyrasyp, elý jasqa kelgende boıdaq qalyp edi. Ol emes, men qýanyp otyrmyn. Ol emes, men oılanyp otyrǵandaımyn...

...Qonaq kádesin jasaýǵa qyrǵa shyqtyq. İrgeden bastalatyn júgeriniń egisi qaraquryq. Áýdem jer ozyp ketken aǵamyz júgeriden de soraıyp, tóbesi kókjıekti túrtip tur eken. Kókjıekte qap ketken jer men kóktiń arasyndaǵy aq jolaq syzatqa kekjıe qarap tur eken.

— Shal, endi qaıttik?! — dedim.

— Jas qoı, obal ǵoı, — dedi. Bar aıtqany osy.

— On segizdegi qyzdyń nesi jas?!

Men áli de úmitimdi úzgen joq edim...

... Taýdyń kókshatyr saǵymynan ba, tún balasynda Altaıdyń aspany kilegeısiz boz shaǵyrmaq bolýshy edi. Qarataýdyń aspany juldyzdan basqa jylty joq meńsiz qara eken. Masasy mazasyz, shegirtkesi uıyqtamaıtyn zarjaq. Tóbeń alasa, irgeń tynymsyz bolǵan soń uıqy da qashaǵan. Sákiniń júzim shatyry úp etken jeldi de irkip qalǵandaı tunshyqtyryp tur. Atamyz tym-tyrys, otaǵasy da tym-tyrys. Men erteńgi kúndi oılap jatyrmyn. Kirpik ilmesek te tań atqansha búlk etpeıtin shyǵarmyz dep edim...

Aıaq astynan aýyl ústi azan-qazan boldy da ketti. Áldeqaıdan bir esek baqyryp edi, qulaǵymyzdyń túbinen ekinshisi aqyryp qoıa berdi de, ár úıdiń aýlasynan bir bir esek aıqaılasyp shyǵa keldi, básekege túskendeı. Qazaqtyń esegi saǵat saıyn aqyrady deýshi edi, Sozaqtyń esegi saǵatyńa pysqyrmaıtyn kórindi. Máskeýdiń mashına gújiline otyqqan biteý qulaqtyń munda kelgen soń naǵyp ashyla qalǵanyn kim bilsin, áıteýir, ańyraǵan, mańyraǵan, yshqynǵan, qyshqyrǵan myń san qıqýdan Sozaqtyń aspany qaqyrap túsetindeı kóringen. Aldymen Júsekeń aýnap tústi, onan soń aǵamyz tóńkerildi. Esektiń daýsyn estip esine at tústi me, aǵamyz joq jerden:

— Júseke, baıaǵy kókqasqalardan jurnaq bar ma? — degeni.

— Kókqasqa deımisiń?.. Olar qyrǵyn edi ǵoı, — dedi Júsekeń. Olar aqbozdyń tuqymy edi ǵoı, odan jurnaq qaıdan qalsyn, bári de esek bop ketken. Qur maqtanǵanymyz bolmasa mal bitpegen el at qadirin qaıdan bilsin. Aqboz Arqa jylqysy bolatyn...

Esek daýsynan Júsekeńniń áńgimesi de julym-julym bop ketti de, aqyrǵan men baqyrǵannyń áredik-árediginde ustap qalǵanym: qys qatty bolǵan jyldary Arqanyń jylqysy Qarataýǵa aýyp keledi eken de jaz shyǵa elge qaıtqanda búkil Sozaq mal tuıaǵynan qara topyraq bop qalatyn kórindi. Mal ıesi tebin maıyna ár tútinge bir úıirden jylqy tastap ketedi eken. Táken aǵamyzdyń atasy bir jyly úıir jylqynyń ornyna aqboz aıǵyrdy qalapty da bodaýyna jalǵyz qyzyn qalyńsyz uzatyp jiberipti. Aǵamyz jazǵan «Aqboz attyń» shyn tarıhy osylaı bop shyqty.

Áńgime taǵy da qyzǵa kelip tirelgen soń aǵamyz odan órmen otaǵasyn qajaǵan joq. Qarataýdyń meńsiz qara aspanynan Aqboz at pen Kókboz atty izdep edim, bala kúnimde sheshem marqum qolymen baılap, saýsaǵymen túrtip kórsetip ketken eki attyń birin de taba almadym. Jerdegi atqa qol jetpeı júrgende aspandaǵy at qaıdan ustatsyn!..

... Keterde Júsekeń garajdyń qaqpasyn ashty. Aq «Volgany» aıdap shyqty da qasqaıyp Tákenge qarady. Táken aǵamyzdyń ómiri kesip sóılegeni osy shyǵar:

— Júseke, — dedi, — astyńyzdaǵy jalǵyz aqbozyńyzdy aýdaryp mingendeı bolmaıyn. Báribir muny Máskeýge alyp ketpespin. Biraq, men mindi dep esepteńiz... Al, balanyń bagyn baılamańyz. Onyń da óz teńi bar shyǵar. Osymen, Alla ruqsat etse arýaq aldyndaǵy qaryzyńyzdy men keshtim!..

Qyz qoshtasýǵa shyqpady. Men qımaı turmyn. Qos qaltamdy kezek qaǵyp, temekimdi qaldyryp ketippin degen syltaýmen úıge qaıta kirdim. Terezeniń aldynda teris qarap tur eken.

— Qaryndas, biz ketetin boldyq qoı...

— Saý bolyńyzdar! — dedi teris qarap turyp.

Attanyp bara jatyp mashınanyń terezesinen taǵy qaradym. Ol da terezege qarap tur eken. Kózinde jas bar sıaqty kórińdi. Aǵamyzdan qutylǵanyna qýanyp jylady ma, aǵamyzdyń qaıyrylmaı ketkenine qystyǵyp jylady ma, qaıdan bileıin... Bylaı shyǵa bere:

— Táke, osynymyz beker boldy-aý! — dedim.

Aǵamyz tyrs etken joq. Tanaýdy bir burap tastap mashınanyń mańdaı shynysynan kóz almaı otyryp aldy.

Qas mańdaıda Kósegeniń kók jotasy shalqyp jatyr edi. Qas mańdaıda Myń jylqynyń tóbesi tútindep jatqan...

... Eki jyl kútipti. Táken aǵamyz úılendi degendi estigen kúni kenetten aýyryp qyz baıqus qaıtys bolypty. Keıin men de aǵamyzǵa renjigen boldym: otaǵasy arýaqty aýzyna alyp, arýaq aldyndaǵy qaryzym edi degen soń, nege bas tarttyńyz?! Ol qyz arýaq aldyndaǵy qaryzdyń qurbany bolyp ketti. Múmkin, mahabbattyń qurbany bolǵan shyǵar...

... Tuman da emes, jańbyr da emes, ne aspany joq, ne Alataýy joq astananyń sańylaýsyz, este qalmaıtyn, bilinbeı jyljyp bara jatqan en-tańbasyz belgisiz kún edi. Asqar bar, Ákim bar, aǵamyz bar, basqasy meniń de esimde joq. Aǵamyz qajyp otyrdy. Qajyp otyryp:

— Ketik bala sonymyz beker-aq boldy-aý á! — dedi. — Kim bilsin ólmeıtin be edi... men de ólmeı júre turatyn ba edim...

Úsheýmiz birdeı selk ettik. Mundaıda Ákimnen góri sózge shapshań Asqar:

— Áı, Ysqaqtyń ala kózi, myna shalyń ne dep otyr?! — dep maǵan qarady.

— Eshe pátnadsat dneı, ı p-des! — dep jaýapty aǵamyzdyń ózi berdi de ornynan turdy. — Qoı, men tamyma baraıyn, — dedi.

Sol ketkennen tup-týra on bes kún degende aǵamyz jaryq dúnıemen qoshtasty...

... Týǵan jerdiń qasıetin kóńilinde saqtap kózge aıtpaıtyn aǵamyzdan, bireýmen tanysa qalsa, «qazaqpysyń, sozaqpysyń» dep, Sozaǵyn qazaǵynyń qasyna, qazaǵyn Sozaǵynyń qasyna aparyp qoıatyn Asqardan, Qarataý dese dombyrasyna júgiretin kúıshi de kúıshil Tólegen Toqbergenulynan kóz jazyp qalǵan soń, ol da bir dáýren eken-aý dep búginde at aıaǵy jetpeı qalǵan Qarataýdyń meńsiz qara aspany men saǵatpen sanaspaıtyn dańǵaza túnin de saǵynatyn boldyq...

... Qaıran Tákem-aı, sonyńyz beker-aq boldy-aý!.. Kim biledi... ol da tiri júretin be edi... sen de tiri júre turatyn ba ediń?!..

II. QIANAT

«Ialtadan shyqtym, kútip alyńdar» dep Áljekeń telegramma soǵypty. Elden bireý kele jatyr dese elegizip otyratyn men, shydamym taýsylyp, Táken aǵamnyń ýysqa tola syqpadaı murynyn gazet betinen ajyrata almaı ishim pysty.

Aptasyna úsh-aq kún leksıa bar: senbi kúni aǵamyzǵa erip, salaqtap stadıon sharlaımyz. Ómiri dop teýip kórmese de fýtbol dese jer túbinen izdep barýǵa ázir. Jeksenbide ıpodromda totalızatorǵa túsemiz: keıde utamyz, keıde utylamyz. Tirshilikte Tákeńniń qashanda utysynan utylysy kóp. Utsa — qýanbaıdy, utylsa — ókinbeıdi. Osylaı bolýǵa tıis degenge ábden kóndigip alǵan. Jalpy ol taǵdyrǵa qarsy turǵan adam emes. Dúısenbi men seısenbide Jazýshylar Odaǵynan tapjylmaı, Almatydan kelgen pochtany aqtaramyz: baspadan jańa shyqqan kitaptar, gazet-jýrnaldar pushpaǵyna deıin oqylady. Tákeńniń olpy-solpy dúnıelerdi qara sıamen syzyp otyryp redaksıa jasaıtyn ádeti. Birde onshaqty beti qyzyl-ala shımaı bolǵan «Abaı jolyn» Tákeńniń stolynan kórip, semınarǵa kelgen Ábý aqsaqaldyń shalqasynan túskeni bar.

— Iapyr-aý, myna Tákenge ne bolǵan?! — dep meniń betime kúdiktene qarady.

«Durys qoı» deı saldym. Ol kezde Áýezovke qol tıgizý kúnáharlyq bolatyn. «Qazaq ádebıeti» gazeti «Qan men terdiń» jańa redaksıasynan tutas bir bet úzindi jarıalaǵan eken. Tákeń odan da saýtamtyq qaldyrmaı, gazettiń shalǵaıyna pikirin qosa jazyp, Ábekeń Máskeýge kelip qaıtqanda aerovokzalda qolyna ustatty. Ábekeń úndemeı, tórt búktep qaltasyna salyp aldy.

Tákeńniń qoly qazymyr edi. Onyń minezine, tiline bitpegen qazymyrlyq qolynda, qalamynda qalǵan. Biraq ol kinámshil qazymyrlyq emes, qalamynyń sultandyǵyn tanytatyn, ónerge bıikten qaraıtyn kirpıazdyǵy bolatyn. Úsh jyl qasynan qalmaı jyraqta júrgende aǵadan juqqan bir nárse bolsa, ol osy tilge degen kirpıazdyq shyǵar.

Kimniń jınaǵy ekeni esimde joq, juqaltań óleń kitapshasyn shımaılap-shımaılap, meniń aldyma laqtyryp tastady da:

— Logıka joq! — dedi. — Jipke tizgen qumalaqtaı jetim shýmaqtardy tirkeı beredi, tirkeı beredi, albastyǵa mingen Aldar kóseniń áláýláıindeı taýsylmaıtyn, tuıyǵy, tıanaǵy joq bytpyraq!

Tákeńniń qalamy qasyp tastaǵan qanshama bytpyraqtar Jazýshylar Odaǵynyń kúresininde qaldy eken? Eger sonyń bárin jınaǵanda Táken Álimqulovtyń redaktorlyǵy jaıynda bir eńbek jazýǵa bolar edi. Bul men kórgen úsh jyl ǵana. Tákeń Máskeýdi 25 jyl qonys etken. 25 jylda qanshamyzdyń «bytpyraǵymyzdy» oqydy eken?..

— Ketik bala, kettik! — dedi. — Áljekeń keshiksek renjıdi.

Birde sirke jańbyry silbideı salbyrap, birde syrǵaq qary jylbyrap, asfáltin qoımaljyń, úılerin ala-shabdar qyp qaǵynyp turatyn Máskeýdiń qara kúzi albastydaı eńseńdi basady da turady. Bý ekeni belgisiz, tuman ekeni belgisiz, qurym aralas dymqylǵa záýlim úıler belýardan meldektep otyr. Saýyry ǵana jyltyrap, baýyry batpaqtan qaraker tartqan túıdek-túıdek mashınalardyń kóshe qaqyratqan gújili aspannan estiledi. Asfálti de, aspany da qara barqyt qalanyń mazasyz shýy jerde me, kókte me, áıteýir gúr-gúr. Osy bir gúril kúndiz qulaǵyńnyń qulyǵyn qozǵap, jatqanda jastyǵyńnan yzyń bop qadalatyny bar. Qalada shırek ǵasyr tursam da qym-qýat tirlikke otyqpaı, qyr qazaǵy bolyp qala bere bergen men baıqus, tamaǵyn júre jep, yshqyryn júre qasynyp, bors-bors jelgen Máskeý jurtyna ilese almaı, otyzdan keıingi oqýy qurysyn dep elge qaıtpaq edim, Táken aǵamyz bolmaǵanda qaıtyp ta keter edim.

— Betti bir túzegen soń jol ortadan jalt berý jigittiń minezi emes, — dep toqtatqan.

Bóten qala, bóten jurt, bóten nıet, kil bótenniń ortasynda jetimsirep júrgen paqyr, aǵamyz da jetim kóńil shyǵar dep az kún baýyr basyp qalǵan soń qıa almap edim. Áıteýir qara tutarym da, pana tutarym da Tákeń.

Jalańbas, jalań plash, ókshesi qısaıǵan jazdyq týflımen qystap shyǵatyn aǵamyz jilinshigi jyltyldap sirke jańbyrdy jyrtyp jóneldi. Vovrovskıı kóshesinen Vosstanıe alańyna shyǵa bergende tanaýdy bir burap tastap:

— Ketik bala, usta! — dedi.

Máskeý arbakeshteriniń Almatydaǵy áriptesterinen aıyrmasy — qanaǵatshyl ári áńgimeshil, shaı-puıǵa tıyn tastasań da rahmetin aıtyp, jon silteýge kelgende bajandaı janashyrlyq jasaıtyny jáne bar. Almatynyń aznabaılaryna altyn berseń de qyrtıyp, alǵys aıtýdyń ornyna Quryqtaıǵa qol berip amandasty da Buldyryqtaıdy qushaqtap, arqasynan qaqty. Buryn Áljekendi syrttaı ǵana bilgenim bolmasa, aýyz-eki áńgimelesip, áńgime-dúkende tize túıistirip, aldynan ótpegen edim, úlkende aǵa, kishide ini joq ákesiz ósken jetim baıqus aqsaqal arqamnan qaqqan soń birtúrli ishim eljirep, kóńilim bosap sala bergeni. Mashınaǵa otyrǵan soń da Máskeýdiń bir ketigi tolyp qalǵan sıaqty kóringen.

— Áljeke, qonaq úıge túsesiz be, álde bizben júresiz be? — dedi Tákeń, kútimge úırenip qalǵan aǵa ınstıtýttyń jataqhanasyn qomsynyp júre me degen úninde jasqanshaqtyq ta bar.

— Sen páter alyp pa ediń? — dep aldyńǵy orynda otyrǵan Áljekeń búkil denesimen burylyp úmittene qarady.

— Páter qaıdan bolsyn, myna ketik bala ekeýmiz lıtınınstıtýttyń jataǵyn jaılap jatyrmyz, ekeýimizde dańǵaradaı eki bólme.

Salt basty, sabaý qamshy Tákeńniń turmys jaǵdaıynyń onsha kelispeı júrgeninen habardar bolsa kerek, Áljekeń muńaıyp únsiz qaldy. «Iapyraı!» — dedi de sóziniń aıaǵyn jalǵastyrmaı qoıdy. Onyń jalǵasynda aǵanyń inige degen janashyrlyǵy jatqanyn sezdim. Almaty bolsa bir jón. Máskeýge ıisi qazaqtyń bıligi júrmeıtinine, bóten jurt bóstegine de otyrǵyzbaıtynyna ókingen sekildi.

— Qonaq úıge barsaq baralyq, biraq ekeýiń de búgin meniń qasymnan ketpeısińder, — dedi Áljekeń. — Mynaý bulty zildeı bulyńǵyrda jalǵyz ózim kúńirenip qonaq úıde qalaı jatamyn?!.

Tákeń úndegen joq. Ómiri kúı tańdamaıtyn aǵamyz qarataıaqtyń komforty men asta tok dastarhanynan qarabaıyr tirliktiń týlaǵy men qara sýyn artyq sanaıtyn. Sony biletin Áljekeń:

— Jataǵyna barsaq ta bolady, — dedi jubatqandaı. — Bir túnge jambasym jatyrqamas, ózimiz ǵana bolyp, mańdaıdyń terin sypyryp tastap sháı ishelikshi!

«Ózimiz bolyp» degenge taǵy da ishim jylyp qaldy. Qazaq «ózimiz» degendi jıi aıta bermeıdi, óıtkeni, onyń astarynda tek ish tartý ǵana emes, et-baýyrym, ózegim degen uǵym jatyr, jatqa bildire bermeıtin sezim, tamyrdaǵy qan soǵysyndaı ystyq lúpil bar. Aǵaıyndy jylytatyn, alysty jibitetin de «ózim» degen uǵymnyń qudireti...

Ózimiz bolyp otyrdyq. Ketik bala orta kastrúl sary maıǵa orystyń túshparasyn qýyryp alyp keldi. Keıinde, Juban aǵamyz Máskeýge kelip ketken saıyn restorannyń sypaıy dámin jatyrqap: «bir kúnnen soń sabyn shaınaǵandaı bolady ekensiń, munan da úıge baryp, Qalıhannyń qýyrma pelmenin jeıikshi» — deıtuǵyn. Tákeń osynda kóshken soń jataqhana úı atandy. Úı atandyryp otyrǵan Tákeń: kelgen-ketkendi aıtpaǵanda, kýrsanttar men semınarıster, Aıan bastaǵan stýdentter, arasynda qarashaı-balqary da bar, Tákendi saǵalaıtyn, Tákendi aǵalaıtyn, qaryny ashqandarǵa qamqorshy, qalam ustaǵandarǵa úlgi edi. Tákendi bir kún kórmeı qalsaq jataqtyń bir qabyrǵasy úńireıip, jetimsirep otyratynbyz. Máskeýden kete qalsaq, artymyzǵa tastap keter jalǵyz saǵynyshymyz Tákeń, Máskeýge kele qalsaq, asyǵyp jeter saǵynyshymyz Tákeń. Ol joq jerde astananyń bóten ekeni, seniń de astanaǵa bóten ekeniń birden esińe túsedi de bireýdiń esiginde júrgendeı eńseń túsip, uly qalanyń ulysy turmaq qulyna da súıkengiń kelmeı zárezep kóńil elegizip, elge qarap ulısyń.

Biri aqsaqal, biri aǵa jasynda bolǵan soń bir-birine aqyl aıtyp, ádebıet jaıynda áńgime sapyrysqan joq. Biraq bir-birin ishteı oqyp otyrǵan sıaqty: úndemeı ǵana anda-sanda tanaýdy burap tastap, áriptesine tilsiz erip, dilmársýdi jaqtyrmaıtyn jumbaqtaı Tákeńniń minezin Áljekeń baıaǵydan bilse kerek, suraq qoımaı, suranyp sóılemeı inisiniń yrqynda otyrdy. Alda-jalda syrtqa shyǵa qalsa, bireýdi dattap, bireýdi boqtap, jat kóz ishtegi jarasyn jazyp beretindeı tek ósek arqalap keletinderdi de kórgenbiz. Ialtadan shyǵarmashylyq úıinde 24 kún qamalyp jatyp, el saǵynyp qalǵan soń ba, Áljekeńe ıisi qazaqtyń jamany joq sekildi, ańǵal da qamsyz kóńiline, ázil aralas jaıaý áńgimesine sensek, Almatyǵa jumaq ornap qalǵandaı. Konáktan shymshyp qana dám tatyp otyryp:

— Mynanyń bárin jınańdar, — dep dastarhanǵa bata berdi de: — bir túngi uıqymyzdy qaza qylyp karta oınaımyz, — dedi.

Ermek úshin kóndik. Qaltalaryń bar ma dep suraǵan da joq, qaltamyzdyń bar-joǵyn ózi de sezetin bolýy kerek, ádeıi jorta jasady ma, Áljekeń ańǵal oınap, artyq zakaz berip qulap otyrdy da Tákeń aǵamyzdyń qoly júrip berdi.

Máskeýdiń tunjyraǵan yz tańy qaraquryq terezeni tese almaı keıisti qabaǵyn zorǵa ashqan. Bizben birge tún asqan Áljekeń bir kese qara shaıdan soń qýnap shyǵa keldi. Osydan otyz eki jyl burynǵy Áljekeń búgingi menen áldeqaıda jas edi. Sol kezdegi aǵalarymyzdyń orny bólek pe, sonda da olar aqsaqal atanǵan. Jasy júzge jetse de aqsaqal bola almaǵandar az ba! Jas ataýlyny ózimsine sóıleıtin ádetimen:

— Ǵabeń Japonıadan kelip Máskeý qonaq úıinde jatqan kórinedi, kázir úsheýmiz de baryp sálem berip shyǵamyz — degendi buıyryp aıtqandaı bolyp edi, yryldaqpen saqalyn qyryp turǵan Tákeń selt etken joq.

— Saǵat toǵyzda qyzmetke barýym kerek, ketik bala ertip barady ǵoı, — dep selqos jaýap bere saldy, artynsha: — shynymdy aıtsam, meniń Ǵabıt aýrýym joq! — degende tanadaı kózi jalt ete qalyp edi, janarynan buryn-sońdy baıqamaǵan yzaly ushqyndy kórdim.

Áljekeń inisiniń short sózinen tiksinip qaldy, biraq ne boldy dep suraǵan joq, qolqasyn ótkize almaǵanyna renjigen de joq. Tákeń qyzmetke bir apta túske deıin, bir apta tústen keıin baratyn. Bul jumadaǵy kezeńi tús aýa edi, nege ekeni belgisiz, qasaqana jalǵan sóıledi. Bul onyń tabıǵatynda joq qylyq edi.

Biz kelgende Ǵabeń tańǵy týaletin endi ǵana aıaqtap, jeńil kıimmen otyr eken. Eki aǵamyzdyń áńgimesine artyq qulaq bolmaıyn dep ketýge yńǵaılanyp edim, sózin de kerbez tastaıtyn ádetimen Ǵabeń:

— Qalıhan sen qýys úıen qur shyqpa degendi Máskeýge kelgen soń umytyp qalyp pa ediń? — dep toqtatyp aldy.

Aman-súgirden soń zyta jónelýdiń orynsyz ekenin onsyz da sezgem, ekeýara áńgimede enshim bolmaǵan soń jón-josyqsyz qala berýden qysylǵanym da ras. Dúdámal oıdan Ǵabeńniń ózi qutqardy. Qazaqı dástúrdiń bári birdeı qaıdan jaman bolsyn.

Sypaıy ǵana tańǵy as keldi. Úsh rúmka ertken torǵyn tústi konák tabaqqa atqosshy bolyp júr eken. Men shıshaǵa umtyla qoımaǵan soń ydysty da kerbez ustaıtyn Ǵabeń kúreń bótelkeniń qynaı belinen shymshyp qana kóterip, shúr etkizip qana oımaqtaı qutylardyń yndynyn jibitken boldy.

Áńgimeni Áljekeń bastaǵan. Umytpasam, uzyn-yrǵasy Táken jaıly: dardaı basymen bala-shaǵanyń shýly jataǵynda jatqany, elýden asqan soń tirliktiń er adamǵa jetimdik ákeletini, Voronkovqa aıtyp ne páter áper, bolmasa elge shaqyr dep sózin tuıyqtaǵany esimde. (Týysqandarynyń aıtýynsha Táken 1916 jyly týǵan. Ol kezde Sozaq Aqmola gýbernıasyna qarasa kerek).

Ánsheıinde de oıyn syrt kózge shaldyrmaı, salqyn tyńdap, beıtarap otyratyn Ǵabeń bul joly da aralasy joq alystaǵy bir áńgimeni qulaqqa ilgisi kelmegendeı selsoq qalyp tanytty da birazdan soń baryp qabyrǵaǵa qadalyp otyryp, aıdalaǵa sóz qatty.

— Osy Táken aǵańnyń qaly qalaı, sol ózi aýrý dep edi ǵoı?..

Ortamyzǵa tep-tegin tastaı salǵan mindetsiz saýal maǵan arnalǵan edi, kóńilinde túıtkili joq ashyq sóıleıtin Áljekeń aldymdy orap:

— Aýrý turmaq saıtany da joq, túnimen karta oınap edik, qaltamyzdy túk qoımaı qaǵyp aldy, — dedi.

Tań qaldym. Eki jarym jylda men baıqamaǵan ol netken aýrý? Osynda kelgen-ketkenniń birde biri Tákenniń qabaq shytqanyn kórgen emes, aýzynan artyq sóz estigen emes. Tań qalyp otyrǵanymyzdy Ǵabeńe aıtyp edim, aǵamyz qolyndaǵy vılkasyn syndyryp alatyndaı asjaýlyqqa mápelep qana qoıdy da:

— Sonda anadaǵy bir jigitterdiń áńgimesi ósek bolǵany ma? — dep oılanyp otyryp qaldy.

Ósek degen shirkinniń ótpeıtin jeri joq qoı, Ǵabeńniń «álgi bir jigitterdiń áńgimesi» degeni kóńilimde kúdik bolyp turdy da aldy. Ósektiń týra adresin tabý qıyn, biraq, «álgi bir jigitterdiń» Máskeýge kelip ketkenin men de bilemin...

... Kók tútinge keptelgen Máskeýdiń sarsha tamyzynda Ǵabeń eki aı Jazýshylar Odaǵyn basqarýǵa kelgen. Voronkovtyń kabınetinde áldebir is qaǵazdaryn aqtaryp otyr eken, sálemimizdi salqyn alyp, bizderge nazar salmastan qabaǵyn bir kóterdi de qol bermeımin degendeı qalamsabyna qol sozdy. Tákeń túski asqa shaqyryp edi:

— Joq, barmaımyn! — dep short kesti. — Maǵan shaıdy osynda ákeledi, — dedi de sýyrmadan bir nárse izdegen boldy.

Kelgenimizdi jaqtyrmady. Tákeń oǵan mán bergen joq, berse de sony baıqatqysy kelmedi. Ǵabeńniń salqyn qabaǵyna tap bolyp kórmegen men qaradaı qysylyp, qorlanyp qaldym. Meıli, meni eskermeı-aq qoısyn, Táken aǵamyzǵa: «otyr, restorandy qaıtemiz, kázir osynda sháı keledi» deýine bolatyn edi ǵoı degen bir naz ishimde ketti. Keshkisin jataqhanaǵa kelsek, lıtfondynyń emhanasynan: «srochno ıavıtes na dvýhnedelnýıý profılaktıký» degen Tákeńe shaqyrý qaǵaz jatyr eken. Tákeń buǵan da mán bergen joq, jyl saıynǵy profosmotr ǵoı deı salǵan.

Aımanovtyń astanaǵa kelýi bizderge saıran: áýeli «Domkınoda» daryldap, onan soń eki-úsh kún Májıt Begalınniń úıinde jyrǵap jatyp, eki jumaǵa ketken Tákendi bir jumadan soń aýrýhanaǵa izdep barsam, ezýin eki eli syrlap, betin bes qabat áktegen tyrash qatyn: «on davno vypısalsá» dep terezeniń kózinen qaıtardy.

Jataqhanada jalǵyz otyr eken. Kóńildi otyr eken. Kóńili jarassa betine qan teýip, janary jaltyldap janyp turatyn ádeti.

— Áı, ketik bala, sen qaıda júrsiń?! — dep qýanyp qaldy.

Aldynda bir bótelke Ostankıno syrasy, qara sýǵa qaınatqan eki-úsh sosıska qysyr sıyrdyń emshegindeı búrisip jatyr. Sıasy keppegen bir páshki qaǵazdy túıgishtep-túıgishtep bylaı qoıdy da:

— Ketik bala, men et ákelip qoıdym, sen sony jaqsylap as, qasqyrsha julyp jep otyryp, men saǵan bir nárse oqyp bereıin, — dedi. Jelpinip aıtty.

Mahambettiń ajal aldyndaǵy aqyrǵy sátine arnalǵan «Qaroı» atty hıkaıasy eken. Aýrýhanada jatqan úsh-tórt kúnde jazyp bitirgen eken. Anda-sanda qarsh etkizip jilikten bir julyp, anda-sanda tanaýdy bir burap tastap qońyr daýyspen oqyp shyqty. Qalaı eken degendeı kózi jasaýrap maǵan qarady. Men kúldim. Nege kúlesiń degendeı taǵy da qarady. Meniń esime ótken bir oqıǵa túsip edi...

... Dramatýrgterdiń semınaryna keldim dep Ákim Tarazı eki aı boıy Máskeýde yńyranyp jatyp aldy. Óneboıy tolǵan mindet. Alakóldiń shybynynan basqa shyjyq bitpegen ashanasynda otyryp kotlet po kıevskı suraıtyn kózeliń astanada ashtan óleıin dep jatsa da baqaıyn qybyrlatpaıtyn pandyǵyn jurtqa júk qylady da júredi. Bir kúni Tákeń:

— Jigitter, meni bir juma izdemeńder, Voronkovtan ruqsat aldym, esikti jaýyp qoıyp bir sharýaǵa kirisemin, — dedi.

Maqul dedik. Aıaǵynyń sińirin sozyp alyp, tósekte kúbideı bolyp sereıip jatqan Ákimge báribir. Men eń sońǵy tıyn-tebenge eki kılo sýshkı satyp ákeldim de: osyny bir jumaǵa jetkizemiz dedim. Iá, jetkizemiz ǵoı dedi ol. Kúnkóriske bola bir senarı aýdaryp jatqanmyn, shaı qaınaǵansha bos otyrmaıyn dep sony qolǵa aldym. Kózimniń qıyǵy bir túskende tósektegi Ákim terezeniń kásegine shyǵyp alyp: «oıboı, bul aıaq bolmady, taıaq boldy ǵoı!» — dep qyzyl asyǵyn sıpalap sarnap otyrǵan. Endi bir basymdy kótergende sháýgimniń sýy taýsylyp, tútindep bara jatyr eken. Ákim miz baǵar emes, tomarǵa mingen aıýdyń taıynshasyndaı tereze kózinde qonjıyp áli otyr, bileginde sýshkıdiń shyǵyrshyqtalǵan bos jibi. Áı, sýshkı qaıda desem:

— Bilmeımin, — deıdi. — Rasynda sýshkı qaıda? — dep ózimnen suraıdy. Eki kılo sýshkıdi bir saǵatta jep taýysyp, maǵan qur jibin usynady. Baǵymyzǵa bir juma esigimdi qaqpandar degen aǵamyz eki kún ótpeı ózi izdep kelgeni. Ýysynda shıyrshyqtalǵan qoljazba.

— Al, jigitter, tyńdap jiberińder! — dedi.

Sondaǵysy qazaq ádebıetinde shaǵyn povestiń úlgisi bop qalǵan Tákeńniń «Kók qarshyǵasy» edi. Qalaı eken degendeı betimizge kúlimsirep qaraıdy. Sıraǵyn sıpalap otyrǵan Ákim:

— Povysyńyz keremet, tek anaý áp-ádemi tanaýdan dym qaldyrmaıtyn boldyńyz ǵoı! — degende aǵamyzdyń qarqyldap kep kúlgeni bar.

Tákeń oılanyp kóp júrip, tez jazatyn. Ara-tura kók dombyrasyn sabalap-sabalap alǵany bolmasa, jazý stolynan turmaıtyn. Aýrýhanaǵa qamalǵan úsh kúnde «Qaroıdy» alyp qaıtty. Biraq: «Táken aýrý eken, aýrýhanada jatyr eken» degen ósek Almatyǵa «Qaroıdan» buryn jetken. Munyń da búkpesin men Ǵabeńmen bolǵan kezdesýden soń baryp túsindim.

Sol oqıǵadan biraz buryn: «Táken elge qaıtatyn bolypty, Jazýshylar Odaǵyna ekinshi hatshylyqqa barady eken» degen áńgime estigenbiz. Ári qýandyq, ári qobaljydyq. Máskeýde Tákensiz qalatyn boldyq-aý dep kóńildi muń shaldy. Sóıtsek, keıbireýlerge Tákennen kóri taq qymbat eken. Sonsoń da ósekpen bolsa da ony elge jolatpaı jasqaı turý kerek bolypty. Keıin bir ońashada: «Táke, sondaǵy bir sózdiń aıaǵy ne boldy?» — dep suraǵanymda temekisin bir soryp laqtyryp jiberdi de:

— Súrtkenim bar! — dedi.

Talant deıtuǵyn baq kez-kelgenge talǵaýsyz qona bermeıdi. Baq qonbaǵandardyń qashanda taqqa umtylatyn ádeti. Allanyń bermegenin ataqpen uryp alǵysy keletinder az ba! Ataq úshin atasyn da satyp, batany albastydan tileıdi. Albastynyń qyzǵanyshtan basqa berer batasy joq. Osy rette Andre Morýanyń : «Zavıstýmeráet svoe beshenstvo tolko vdovol nasytıvshıs svoım nevejestvom» degen sózin qaıtalaǵym kelip tur. Balzak áleminiń bıigi — «Shegiren bylǵary» jaryq kórgende janynda júrgen keshegi dos-jarandary qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdap, túgeldeı jamandap shyǵa kelipti. Bir ǵana roman emes, avtordyń artynan shóp ertip, ot qoıyp órtep jibere jazdaǵan eken. Búgin oılap otyrsam, Táken týraly alyp qashpa áńgime «Aqboz at» romanynyń dúnıege kelýimen baılanysty sıaqty. Qazaq prozasyndaǵy lırıkalyq, psıhologıalyq bólek janrdaǵy bul roman buǵan deıingi talaılardyń kórkemsózge tatymaıtyn jalǵan boıamalarynyń parqyn buzyp, jalǵan ataqpen júrgen bedelderdiń abyroıyna nuqsan keltirgenge uqsaıdy.

HH-ǵasyrdyń basynda qazaqqa qasiret ákelgen Qazan tóńkerisin aımandaı qyp sheshindirgen alǵashqy roman komýnıstik ıdeologıanyń keńdigine kesek bop kóldeneń keptelip qaldy da onyń avtoryn birden qara tizimge alyp, qalpaǵyn teris kıgizbese de áleýmettik oı-pikirdi loblytpas úshin ony ulttyq rýhanı ómirden shettetý kerek boldy. Tákeńniń qıyr jaılap, shet qonyp júrip alýyna osy da sebep bolǵan shyǵar. Ony áýeli ádebıettegi betke ustar deıtuǵyn bes-alty zamandastarynyń tiziminen syzyp tastady da, keıin «Aqboz attyń» avtory qaıda dep izdegen de joq. Eldiń mádenı, ádebı prosesinde Táken Álimqulov degen qalamger bolmaǵandaı, qazaq topyraǵynda «Aqboz attaı» roman týmaǵandaı tym-tyrs tympıma oınadyq.

«Mal, maldan soń al!» — deıtin qazaq tigerge tuıaq qaldyrmaı qı sypyryp áketkende de qyńq etken joq edi, mańdaıǵa basqan jalǵyz júırigin aýdaryp alǵanda jany shyrqyrap qoıa berdi. Júırigin alý — qazaqtyń janyn alýmen birdeı desek, tektiden qalǵan tulpardyń sońǵy tuıaǵy Aqbozdy tek at dep qana túsinemiz be?..

Goloshekınniń ekinshi oktábrinen sońǵy, otyzynshy jyldardyń qyrǵynynan sońǵy, 37-niń qurbany bolǵan qazaqtyń ıgi-jaqsylary men tektisiniń otalyp ketken kil bozdaqtarynyń, dańǵyl bozdarynyń bodýyn kimnen talap etkendeımiz. «Aqboz at» osynyń azasy emes pe?! Aqbozǵa kelgen zaýal — dańǵyl bozdarǵa kelgen zaýal emes pe edi! Osydan keıin Táken esimin septemeı kór! Osydan keıin aqbozdan jabysyn ozdyrǵysy kelgen jaby mingenderdiń tasy órge domalamaǵanda qaıtsyn! Qyzǵanyshtyń qyzyl ıti aqbozyn aýdaryp alyp, Tákenge esek mingizýge tyrysty.

M.Áýezovten keıin qazaq sovet jazýshysy bola almaǵan, bolǵysy kelmegen qalamger Táken Álimqulov. Aktýaldi deıtuǵyn naýqandardy, sovet shyndyǵy deıtuǵyn shymqaı ótirikten aınalyp qashyp, jasyratyny joq, túlki bultaqqa salǵan manevri de kóp boldy. Biri «Abaıdyń jolyn» qýyp, biri Abaıdyń «jumbaq janyn» qajap, ótkenniń tarıhynan, ótkenniń saǵynyshynan búginniń ýaıymyn qozdatty. Búginniń qasiretin ótkenniń aýzyna salyp, ótkenniń tulǵasynan, búginniń zar keshken tarlanbozdaryn jasady. Qazaqqa bolmasa, sovet ókimetine kereksiz bop qalǵan Ahan, Seıtek, Táttimbet, Súgir, Mahambetterden Táken kimdi izdedi, solardyń zamanynan neni izdedi?

Naýan haziret ıtjekkenge aıdalyp, panasyz qalǵan Ahan, Qoskólden aırylyp, qonyssyz qalǵan Ahan, kók qarshyǵasyn kók aspanǵa qoıa berip, bar úmit, bar armanynan aırylǵan Ahannyń jan-dúnıesinen ańǵarymdy oqýshy kimdi tanyr edi?.. «Ahan aýrý eken, periniń qyzymen shatasyp, jyndanyp ketipti» deıtin ósekten soń bar dúnıeden baz keship, elsiz kóldiń jaǵasynda jalǵyz qalǵan Ahandy túsinetin balasy Ybannan basqa tiri jan joq. Ákemen sóıleseıin dese ol da mylqaý, til joq. Tirlikte jalǵyzdyqty kóp kórip, tilsiz arýaqtarmen kóp syrlasqan Tákendi álde kimder jyndanypty dese senip kórshi?.. Shaǵyn da bolsa epopeıanyń júgin enshilep turǵan «Kók qarshyǵada» Ahan, Ahan zamany emes, Táken taǵdyry, Táken obrazy jatyr. Táken tragedıasy — tabıǵat bergen óziniń talantynda edi.

Táken minezi kópke jaǵa bermeıtin. Sonsoń da ol kópke sıa bermeıtin. Danalyǵy men balalyǵyn, qarapaıymdylyǵy men tákapparlyǵyn tel kóterip júretin jumbaqtaý aǵamyz eshkimmen taýsylyp sóılespeıtin, eshkimniń áńgimesin taýysyp tyńdamaıtyn. Bir adammen bir kún jadyrap otyrsa, erteńinde sol kisige jolamaıtyn da ádeti bartuǵyn. Onyń ǵalamat bilimdarlyǵy men sezimtal ıntýısıasynan jasqanyp, tereńin túrtpeı, báske shaqyrmaı, ázil-qaljyńymen ǵana jarasatyn jaqyn jandar qasynda júrdi. Bir kúndik, ıá bir sáttik áńgimeden soń baryn taýysyp alatyn «ıntellektýaldardyń» erteńinde oǵan qyzyǵy joq edi, sonan soń da sol adamnyń shyjyǵynan da qashatyn. Sonsoń da ony aǵash atqa mingizýshiler kop boldy. Kózinshe quraq ushyp qol berip, kómeskide saýsaǵyn shoshaıtqandar da búginde tákenshil bolǵansıdy...

... Tuman da emes, jańbyr da emes, ne aspany joq, ne Alataýy joq Almatynyń sańylaýsyz, este qalmaıtyn, bilinbeı jyljyp bara jatqan en-tańbasyz belgisiz kúni edi. Ál-Farabı shyǵarmashylyq úıiniń ala-buldyr foesindegi sóılemeıtin, sóılese súreti qashyp ketetin saqaý televızoryna telmirip otyrǵanbyz. Asqar bar, Ákim bar, aǵamyz bar, qalǵany esimde joq. Kezinde kórkemdigi jigittiń tóresine des bermegen aǵamyz alpystyń toǵyzyna endi ilikkende aıaq astynan kúrt syndy: shodyraıǵan bet súıekke qaraýyl bolyp qońqıǵan muryn qaldy, qyzyl-kúreń nurly júzi qýqyl tartyp, tanadaı sharaly kózdiń oty óshken soń mynaý beı-bereket zamannan aıaldaıtyn tıanaq dúnıege nemketti qarap otyryp, qajyp otyryp:

— Eshe pátnadsat dneı ı, kones! — dedi.

Aspany da joq, Alataýy da joq aq shańyt terezege ánsheıin qarap otyryp aıta salǵan. Qaıtyp kelmeıtin, qaıtyp kórmeıtin, mynaý aq shańyt tereze sekildi beımaǵlum dúnıeniń ar jaǵyna saǵynyshtaı sińip bara jatyr edi. Ónbes kúnnen soń neden qutylatynyn aıtqan joq.

Tup-týra ónbes kún degende aǵamyz jaryq dúnıemen qoshtasty. Óziniń dúnıeden óterin ónbes kún buryn sezip, Almatyǵa súıegin de qaldyrǵysy kelmeı, óziniń Sozaǵyna alyp ketkeni de erekshe bir qasıettiń biri shyǵar. Danalar men daralardyń, tentekter men tektilerdiń otany — qasıetti Sozaq jerindegi áýlıe-ánbıelerdiń zıratyna qasıetti taǵy bir aǵamyzdyń kúmbezi baryp qosyldy...

26 qarasha 1998 jyl.

---