InfoHub Logo

Aldaspan jyrdyń Narqyzy
Aıttym, sálem, Qalamqa-a-a-as...
Saǵan qurban mal men bas!

Abaıdyń áni

Áýelete shyrqalatyn Abaı ánindegi qalam qasty arýdyń atyn nárestesine enshilegende ata-ana qyzdarynyń bolashaq taǵdyryna — áýelete shyrqalǵan án jeter shyrqaý bıikte aty júrerine nıet etti me, kim biledi?...

Aty álemge áıgili, Oral óńiri topyraǵynda dúnıege kelgen, qazaqtyń án-jyr qazynasyna súbeli úlesin qosqan, qazaq qazaq bolǵaly osy bir ejelden damyǵan asqaq án ónerinde ózindik iz qaldyrǵan Muhıt Meráliulynyń shóberesi Shaıqy Muhıtovtyń asa kórnekti ánshi, Qazaqstannyń halyq ártisi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtyń ustazy bolǵanyn eskersek, óziniń qysqa ǵumyryn qazaqtyń jyr-termesine arnaǵan Qalamqas Orashevanyń osy Ǵarekeńniń óner mektebinen dáris alýynda Allataǵalanyń ózi úzilmeýge jazǵan qudyretti bir sabaqtastyq jatyr. Ańyzǵa bara-bar osyndaı qubylys qaı ónerde bolmasyn kezdesetin, óner órisiniń  keńeıe túsýindegi zańdylyq. Qazaqtyń keń saharasyn, darhan bolmysyn, alyp júregin baýraǵan jyr ólmeıinshe, qazaq eshqashan máńgúrt bolmaıdy, dep bás tige aıtýǵa haqylymyz!

Al án men jyr qazaqy bolmysymen myń ólip, myń tirilgen jany siri osy halyqtyń rýhynyń máńgi ólmeıtindigin, óneriniń de, qasıetiniń de jer betinen joıylyp, óship ketpeıtindiginiń aıqyn dáleli ispetti! Olaı deýge sonaý jyldardaǵy ulttyq muraǵa kelgende shekteýi sheksiz keńestik dáýirdiń ózinde óner ordalary atynan halyq arasyna shyǵyp, óner zertteýshileriniń asyl qazynany zerttep, zerdeleýine tyıym salynbaǵany dálel. «El ishi — óner kenishi» degen qaǵıdamen, sol kenishten qazaqtyń jyr máıeginiń el arasynda saqtalǵan nusqalaryn halyq qazynasyna qosýǵa eńbek sińirgen jyrshy qyzdarymyzdyń biri — Qalamqas Orasheva edi.

Án-jyrdy enshilegen rýh ıesi, halqynyń aıaýly perzenti Qalamqas Orasheva bıylǵy naýryzdyń jıyrma tórtinde tiri júrse, alpysqa keledi eken! Ólsheýli ǵumyr kesilgen taǵdyrynda óner salasynda kóp eńbek sińirip, týǵan óńirinde damyǵan jyr-termeniń áýenin áýelete shyrqaǵan qaıran ánshiniń artynda úsh qyzy — qarlyǵashtaı asyl da aıaýly perzenti, ónerdegi óshpes izi qaldy. Aqmaraly anasynyń óner jolyna den qoıyp, A. Jubanov atyndaǵy mektepte shákirtterge dombyradan dáris beredi.

Qalamqas jyrshy murasyna qolda bar derekterge súıene otyryp, toqtala ketelik.

Óner jolyna kishkentaıynan jetektep júrip baýlyǵan sińlisi Meıramkúl Orasheva búginde apasynyń jolyn qýyp, jyr-termeni súıetin tyńdarmandaryn tánti etip júrgen óner jolyn kıe tutyp,qasterlep júrgen qyzdardyń biri. Qalamqas bilim alǵan oqý ordasynda shákirt bolǵan jyldaryn esine alsa: «Apamnyń eń asyl armandarynyń biri — meni óz qadirleıtin qazaqtyń jyr-termesin naqyshyna keltire oryndaýǵa tárbıeleý bolatyn. Men boıyma daryǵan ónerdi súıe tura, jastyǵym ba, álde apama erkeledim be,

áıteýir bastapqyda sonshalyqty eńbekqor bola qoımadym. Al, apam, maǵan tapsyrma berip qoıyp, ózi sharýasymen aınalysatyn. Oqtyn-oqtyn kelip tekseredi. Bir qorap sirińkeniń shyrpysyn aldyma qoıady, ár oryndaǵan saıyn bir taldan shegerip otyrasyń, deıtin, men apamnyń kózin ala berip, eki-úsh talyn shegeremin... Balalyq qoı. Qazir apam bar sol dáýren qaıta oralsa ǵoı... Birde mynadaı oqıǵa boldy. Ustazym ózge shákirtterimen daıyndyq júrgizip jatqan. Maǵan, seni Qalamqas ápkeń men jezdeń daıyndasyn, úıge qaıta ǵoı dedi. Keıin oılasam, ustazymnyń eringeninen emes, meniń Qalamqas apam men jezdem Jaqsylyqtyń aldynda olardyń ónerine bas ıgendigin túsindim. Óıtkeni, ol kisiler taza oryndaýshy ǵana emes, kim-kimge de qaltqysyz ustazdyq etetinin kópshilikke moıyndatqan jyrshylar edi. Nebári otyzdan endi asqan qos jyrshy el esinde máńgi qurmet tuǵyrynda qalyp edi...» dep, syr tarqatady.

Qalamqas dúnıege kelgen naýryz aıy — jyl basy. Ata dástúr jańǵyryp, naýryz toıy elimizde tuńǵysh toılanǵan, ótken ǵasyrdyń seksen segizinshi jylynyń naýryzyn Qalamqastyń ómirlik dosy, qımas qurbysy Sánıa Baqtygereeva birge ótkizgen az ǵana jyldardy áńgimelese, kóz aldyńa ólmes rýh ıesiniń shynaıy beınesin ákeledi. Óıtkeni, janyndaı súıgen adal dosyn jadynan kúndiz de, túnde de bir shyǵara almaı, jyldar boıy toryǵa júrip, Qalamqastyń qaıǵysyna qabyrǵasy qaıysa aıtqan áńgimesi túgesilip bitpeıtin dastan. Ózimen birge ótkizgen, ózara tilektes, juptary jazylmaǵan kúnderin esine alsa, áńgime búgin-erteń aıaqtalar dep kútpeńiz. Sol jylǵy naýryz toıy, elimizde tuńǵysh atalyp ótken naýryzda túsken, qaıtalanbas sáttiń belgisi — fotosýretterge qarap otyryp, bolmysynan sezimtal, názik te ásershil Sánıa apaı daýsy dirildep, ókinish pen saǵynysh aralas muńyn shaqty. ...Naýryzǵa keremet ázirlendik. Qalamqas maǵan órnektep kestelegen qyzylkúreń shapandy syıǵa tartty. Balalarymyz qatar, olarda da úsh qyz, mende de úsh qyz. Alty qyzdyń bir jerde oınap, typ-tynysh otyrǵanyn kim kórgen. Shetinen oıyn balalary, júgirip, jan-jaǵyn qyzyqtap, asyr salyp, lezde saıabaqta qydyryp júrgen top-top adamdarǵa aralasyp kete barady. Olardan kóz jazyp qalmaıyn dep zyr júgirip júrip, Qalamqas, Qalampyrlar sýretke túskende, meni taba almaı qalypty. Qaıtalanbas sáttiń bir kórinisi mynaý edi dep, Sánıa apaı Qalamqas Orasheva, Qalampyr Rahımova jáne Bulbul Kóbelekova úsheýi túsken sýretti usyndy. Qazir úsheýi de o dúnıelik boldy. Sýretke túspegen maǵan olardy saǵyný ǵana buıyrypty... Apaı kúrsine otyryp taǵy da estelikke kezek beredi. Ótken kúnniń aıshyqty sýretine nazar salaıyq.

...Ózbekstan jerine gastrólge shyqqan erli-zaıypty Jaqsylyq pen Qalamqasqa saparlas bolyp Turekeń (otaǵasy), kishi qyzym Gúljan beseýmiz on segizinshi sovhoz degen mekenge kelip jettik. Qazaqtar kóp, jer ózbek aǵaıyndardyki. Sharýashylyq basshylary kereneý tarta, asa quraq ushpaı, keńestik standartta salynǵan klýbty ashyp, konsertke jınalǵan halyq ishke lap qoıdy. Mıkrofonnyń joq ekenin estigen Qalamqas tipti arqalanyp aldy. Jyr tógildi, tógilip emes-aý, qanattanyp, zaldy baýrap áketti. Asqaq únniń áýeni zaldy kernep ketti. Qabyrǵany qaıystyra jyrlaǵan, jyrshy qyzdyń daýsy birese rýhyńdy serpilte, tynysyńdy keńeıtse, birde qý janyńdy shúberekke túıgizip, bir ýys halge túsiredi... Osy haldi basynan keshire otyryp, saǵattap sahnadan túsirmeı jyrshyǵa tabynyp, uıyp halyq otyr. Keń saharada

kósile shapqan júıriktiń tuıaǵynyń astynda ılenip jatqan qara jerdeı ábden ıi qansa da,  jyrǵa sýsaǵan kóńil shólderi basylar emes. Birde tópelegen qara nóser seldete kóńil kirin jýǵandaı, endi birde alaı da túleı alaquıyn etek-jeńińdi jınatpaı qankóbelek ushyrǵandaı apshyńdy qýyryp bir tyndy-aý!

Shardara, Jetisaı, Myrzashól saparlary da esten ketpes qyzyqty saparlardyń biri edi... Ótken kúnnen belgi kóp... Qalamqas óte meıirimdi, ónerge sheksiz berilgen, ári tákappar, kózderinen ushqyn atyp turatyn jalyndy edi! Qalamqasqa kóz tıdi, onyń boıynda býyrqanǵan qany jap-jas, otty-jigerli bolmysyna syımaı, órligi men óneri ony órtep ketti, dep aıaqtady Sánıa apaı sózin, nemeresi Ámıranyń shekesinen meıirlene ıiskep, saǵynysh maýqyn basqandaı bolyp. Taǵy da kózine jas aldy!..

Búgingideı egemendikke qol jetkizgen baıraqty el bolǵan baqytty kúnge kýá bolýdy sol sańlaq ánshiniń — qazaq óneriniń injý-marjanyn joqtaýshylardyń biri Qalamqastyń mańdaıyna jazbaǵan taǵdyrǵa shara bar ma! Artynda qalǵan, onyń ónerine tabynyp, atyn ardaqtaǵan tyńdaýshylar, bizdiń mindetimiz ár kezde tam-tumdap ol týraly jazylǵan, aıtylǵan derekterdi, tym bolmaǵanda, tiri bolsa osynshama jasqa tolar edi degen nıetpen el esinde jańǵyrtyp otyrý ǵana. Ónerdi qasterlep, ómirin arnaǵan, bar-joǵy otyz bes jasynda baqıǵa attanǵan aıaýly qazaq perzentiniń rýhyna taǵzym etip, keıingilerge tanystyrý.

Orasheva Qalamqas Qojahmetqyzy 1953 jyly 24 naýryzda Batys Qazaqstan oblysy, Aqjaıyq aýdany, Alǵabas aýylynda on balaly otbasynda dúnıege kelgen Qalamqastyń boıyna jastaıynan qazaqı tárbıe men ónerge degen qushtarlyqtyń dánin ekken ájesi -Bátıma, ol kishentaı Qalamqastyń ójet te zerdeli, án-jyrdy qaıdan estise de qulaǵyna quıyp alatyn qabiletin qoldap, meıirlene aıtyp otyratyn. Tipti kishkentaı Qalamqas gazet-jýrnaldan oqyǵan óleńderin maqamdaı aıtyp, jattap alýǵa beıim edi. Ákesi Qojahmet qyzynyń boıyndaǵy ushqyndy erte tanydy. «Qyzym ataqty ánshi bolady, teledıdardan áli-aq tamashalap tyńdarmyz» dep otyrady eken. Orta mekteptiń joǵary synyptaryn Oral qalasynda oqyǵan Qalamqas oblys kóleminde ótken óner saıystaryna qatysa júrip, terme oryndaýda erekshelenip, kózge túsedi. El ishinde ónerli jastardy iriktep júrgen astanalyq (Almatylyq) óner qamqorshylary Qalamqasqa Almatyda bilim alý kerektigin aıtady.

Qalamqastyń jyrshy-termeshilik qabiletiniń sheksizdigi sondaı, uzaq termelerdiń ózin lezde jattap, maqamyn da kelistire oryndaýdy maqsat etetin. Ol úshin demalys degenniń ózi — aldaǵy repertýardy pysyqtaý bolatyn. Bala tárbıesi, januıanyń taýqymeti Qalamqasty óner jolynan qaldyryp kórgen emes. Ómirlik jary Jaqsylyq ekeýi baıansyz qysqa ǵumyrda kóptegen is tyndyrdy.

Qalamqas Orasheva 1971 jyly orta mektepti bitirgen soń Almaty qalasyndaǵy Respýblıkalyq estrada sırk óner stýdıasynyń Qazaq SSR-nyń Halyq artısi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty Ǵarıfolla Qurmanǵalıevtyń klasyna qabyldanyp,  1973 jyly úzdik aıaqtady. Memlekettik Qazaqkonsert gastról birlestigine ánshi bolyp jumysqa ornalasady. Sol jyldan bastap, Qazaqstannyń barlyq aımaǵyn, sonymen qatar Ózbekstan, Qaraqalpaqstan, Túrkmenstan, Qyrǵyzstan, Reseı memleketterin aralap, qazaqtyń án ónerin

keńinen nasıhattaı bastaıdy. Ózbekstanǵa jıi sapar shegetin, sol óńirden jyrshy-termeshi kelipti degendi estise boldy, ózderiniń páter jaldap júrgenin de umytatyn, dereý, olardy qonaq etip, termeniń qyzyǵymen tań atyp, kúnniń batqanyn da elemeıtin. Saıası máni bar gastróldik saparlarmen shet memleketterde de óner kórsetken. Repertýarynda halyq ánderimen qatar Asan qaıǵy, Buqar, Mahambet, Shernıaz, Bazar, Maılyqoja, Naýryzbek, Turmaǵambet, Sartaı, terme-tolǵaýlaryn tyńdaýshyǵa náshine keltire shyrqaǵan tegeýrindi daýsy áli qulaqtan óshken joq. Ásirese Nurpeıis Baıǵanınniń «Narqyz», «Tórehan» jyr-dastandary qalyń kópshilikke Qalamqas esimin áıgiledi. Aqushtap Baqtygereevanyń «Ana mahabbaty» tolǵaýy da kópshilik nazaryna alǵash ret Qalamqastyń oryndaýynda usynyldy.

1983-86 jyldary KSRO Halyq artısi, Memlekettik syılyqtyń laýreaty, áıgili dırıjer Shamǵon Qajyǵalıevtyń shaqyrýymen, jubaıy ánshi Jaqsylyq Sársenǵalıev ekeýi qazaqtyń Qurmanǵazy atyndaǵy Memlekettik Akademıalyq Halyq aspaptary orkestrine qyzmetke ornalasady. 1986 jyldan ómiriniń sońyna deıin Súıinbaı atyndaǵy Almaty oblystyq fılarmonıasynda qyzmet atqardy.

Halyqtyń súıikti ánshi, termeshi, jyrshy qyzy 1988 jyly 12 qarashada Almaty qalasynda dúnıe saldy. Sońynda úsh qyzy qaldy.   

Bes jyl saıyn Oral oblysynda Qalamqas atyndaǵy baıqaý ótip turady, qyz-kelinshekter arasynda ótkizilip turady. Elý jyldyǵynda, elý bes jyldyǵynda ótkizildi.

Iá, Qalamqas ápkesi jaıynda onyń týǵan sińlisi, ónerdegi izbasary, joqtaýshy shyraqshysy Meıramgúl Orasheva tebirenbeı sóz aıtpas edi. Búginde Qalamqas oryndaǵan termelerdi ózderi oryndap, úzilgendi jalǵaýǵa talpynyp júrgen ónerpaz otbasymen suhbattasý kim-kimge bolsa da lázzatty áser qaldyrady. Shirkin, ónerdiń kıeli joly! Áýeli ónerdi sen sharyqtatyp, óner jolynda ter tókseń óner seniń atyńdy  bıikke jetkizeri haq!

Ult tarıhynda  kókirekterinen tógilte aqtaryp kúmbirlegen kúılerin, áýelegen asqaq únderin qaldyrdy, ol mura saqtalyp búgingige jetti, sol mura — erteńge aparar qazynamyz.

Qalampyr Kenjeǵalıqyzy, jýrnalıs.

Almaty.

---