Raıymbek batyr Túkeuly
Raıymbek batyr Túkeuly (1705, qazirgi Almaty oblysy — 1785, Almaty) — batyr, qolbasshy. Uly júz alban ishindegi aljan rýynyń Syrymbet tarmaǵynan. Atasy Hangeldi batyr 18 ǵ - dyń 1 - jartysynda jońǵarlarǵa qarsy kúreste aty shyǵyp, 1733 j. Tóle, Qodar bıler, Sataı, Bólek batyrlarmen birge Uly júz qazaqtary atynan orys patshaıymy Anna Ioanovnaǵa elshi jibergen.
Raıymbek 17 jasynda jońǵar basqynshylaryna qarsy kúreste erlik kórsetip, batyr atandy. Qalmaqtyń Badam, Qoryn, Aǵanas, Seker, t. b. han, noıan, batyrlaryn jekpe - jekte jeńip, Qarataý óńiri men Jetisýdy jaýdan azat etýge basshylyq jasaǵandardyń biri bolǵan. Toraıǵyr jáne Sógeti taýlary aralyǵyndaǵy “Oırantóbe” degen jerde ótken shaıqasta erekshe kózge tústi. 1733 j. Bólek batyrmen birge jońǵarǵa elshi bolyp barǵan. Raıymbektiń erekshe eńbegin onyń esimi alban taıpasynyń uranyna aınalǵanynan da bilýge bolady. Kózi tirisinde “kóripkel”, “áýlıe” atanǵan. Ol Almaty alqabynda Shilik, Jalańash óńirinde toǵan qazdyryp, sý shyǵartyp, egin ektirgen.
Jazýshy J. Turlybaıuly roman, aqyn M. Maqataev “Raıymbek, Raıymbek” atty poema jazǵan. Almaty oblysynda Raıymbek esimimen atalatyn jer - sý attary kóp kezdesedi. Toraıǵyr taýyndaǵy Aıyrly asýynyń mańynda “Raıymbek bastaýy” bar. Almaty oblysynyń Narynqol, Kegen aýdandary birigip, qazirde Raıymbek atymen atalady, onda batyrǵa eskertkish ornatylǵan. Batyrdyń beıiti Almaty qalasyndaǵy onyń esimimen atalatyn úlken dańǵyldyń boıynda. Beıitiniń basyna kesene — kúmbez turǵyzylǵan. 1990 j. “Raıymbek” tarıhı - etnogr. qoǵamy quryldy.
Jospar
1 Jastyq shaǵy
2 Orta júzge kómegi
3 Batyr turaly málimetter
4 Raıymbek batyrdyń aty qoıylǵan jerler
5 Paıdalanǵan ádebıet
Jastyq shaǵy
Jastaıynan jaýǵa tıip, kúrkiregen únimen dushpanyn kúńirentken Raıymbek batyr 1705 jyly dúnıege kelgen.
«15 jastan asqansha, sadaq tartý, qylysh shabý, kúresý sekildi sarbazǵa laıyq daıarlyqtan ótip bitken Raıymbek jońǵarlarǵa qarsy joryqtarǵa qatysa bastaıdy. Jolbarys júrekti jas jigittiń tapqyrlyǵyn qarýlastary birden baıqaǵan. Onyń negizgi ustanymy: az shyǵynmen jeńiske jetý eken. Bul maqsaty alǵash İle boıyndaǵy shaıqasta júzege asady. Sodan soń jas batyr jaýdan Túrgendi azat etedi. Qalmaq qolyndaǵy tutqyndar bosatylady. Kerisinshe, jaýdyń kóp sarbazy tutqynǵa túsedi. Osydan soń Raıymbek jońǵardan Sógeti men Oırantóbeni jáne Jalaǵashty bosatady. Aldy - artyna qaramaı qashqan qalmaqtardyń: Oırantóbe oıyldy, Seker, Baraq joıyldy. Raıymbek keldi de, Almadaı úzdi moıyndy, – dep zarlaıtyny, mine, osy tus edi. Batyrdyń budan keıingi joryǵy Jińishkeni, Taýshilikti, Qarabulaqty, úsh Merkini, Keńsýdi, Qarqarany azat etýge arnaldy.
Orta júzge kómegi
Raıymbek batyrdyń taǵy bir úlken joryǵy retinde Orta júz eline kómekke barýyn ataımyz. Qabanbaı batyrdan oralǵan shapqynshy Tarbaǵataı men Sháýeshek arasyn jaýyp, jaýdy ózara qatynasýǵa múmkindik bermeý týraly usynysyn ákelgennen keıin Raıymbek batyr birden atqa minedi. Sarytaý, Úıgentasty azat etýge atsalysyp, İleni boılaǵan kúıi Qorǵaspen beri qaıtady. Dál osy derek Shyńjańdaǵy Zeınolla Sánik zertteýinde de bar» deıdi tarıhshy Mámbet Qoıgeldıev.
Albannyń Aljan rýynan shyqqan kókjal Hangeldi batyrdaı atasynan tálim alǵan Raıymbektiń jaýjúrektigi jastaıynan baıqalǵan. Jıenderiniń janarynan ot baıqaǵan Jalaıyr Oraq batyr urpaqtarynan básirege júıriktiń tuqymyn, qolǵa ustarǵa shymbolattan quıylǵan qylysh syılaýy sodan bolsa kerek. Áke, baba, naǵashy jurt ortasynda bulań salǵan balanyń báıgide óz atyn ózi urandaǵany jurtqa aıan. Osy ór rýh keıinnen jońǵarǵa qarsy aldaspan bop sermeldi. 17 – inen Kókoınaǵyn oınatyp, qalmaqqa qyrǵyn salǵan Raıymbek Túkeuly erlikteriniń arasynda erekshe atalatyny qazirde Almaty - Narynqol tasjolynyń 167 shaqyrymynda turǵan Oırantóbede qalyń qalmaqty kezek jekpe - jekke shaqyryp, bóri tıgen qoıdaı dúrliktirýi.
Badam ózeni týraly estigender kóp. Biraq, sonyń Raıymbek batyrdan jeńilgen qalmaq noıany Badam - bahadúrdiń esimimen baılanystyrylatynyn kóp adam bile bermeıdi. Kegen degen jer ataýy da kalmaq taıshysy Gegenge telinedi. Bir derekter Gegen dinı laýazym deıdi. Raıymbek batyr 1729 jyly Ańyraqaıdaǵy shaıqasta Naýryzbaı, Ótegen, Qabanbaı, Bógenbaı syndy qazaq erlerimen úzeńgi túıistire otyryp, Sary Myńjanyń áskerin talqandaǵan. Al, Itembes ózeniniń boıynda Shona Doba jasaǵy jer jastandy.
Batyr turaly málimetter
Qara sý qaq jarylyp jol beretin has batyr atanǵan Raıymbek Túkeulynyń esimi bertinge deıin keń pash etilmedi. Munyń sebebi beımálim. Tipti, aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataevtyń aıaqtalmaı qalǵan “Raıymbek, Raıymbek” atty dastanyn jarıalaǵany úshin “Lenınshil jas” gazetiniń jetekshisi Seıdahmet Berdiqulov partıalyq sógis alǵan. Alaıda, qyran minez uldarynyń esimin tumaryndaı qasterleıtin halyqtyń Almatynyń ortasynda jatqan batyr zıratyna kelip syıynýyn toqtatý múmkin emes edi. Esh saıasat er rýhy men el rýhynyń arasyn alshaqtata almady.
Qytaı saıasatynyń yqpalymen soǵys bastap, Shyǵys Túrkistandaǵy uıǵyr, odan bertindegi qyrǵyzdy dem arada jaýlap alǵan jońǵar men qazaq ǵasyrǵa jýyq arpalysty. Ultymyzdyń eki jasyn eki janarynan sorǵalatyp, alqasyna silemdeı qatyrǵan dushpan shved ofıseri Gýstav Renattyń kómegimen zeńbirek, tas atatyn túrli qarýlar jasap, kúırete soqqy berýdi údetken. Jazýshy Joldasbaı Turlybaıuly bir málimetinde Raıymbek batyr ustalarǵa sol zeńbirektiń bir túri «Qoıshaǵyrdy jasatyp, jaý amalyn ózine qarsy qoldanǵanyn» aıtady.
Eki jarym myń jyldyq tarıhy bar ejelgi Almatynyń qaq ortasynda kindik qany tamǵan, “Raıymbek batyr” atanyp ter tókken, seksen jyl ómir súrip, áýlıelikpen aldyn boljap, keleshegin baǵamdap, dúnıe salar aldynda:
“Elim Alban,
Jerim Jetisý.
Jaılaýym Asy,
Qystaýym Almatynyń basy”, – dep súıegin sol tustaǵy Almaty qystaǵynyń aýmaǵyna qoıyńdar dep ózi ósıet etken orynǵa jerlenip, bul kúngi táýelsiz eldiń urpaǵy batyr, áýlıe baba ósıetin qaltqysyz oryndap, sol súıegi jatqan orynǵa záýlim kúmbez turǵyzyp, aq atannyń aq mármárdan alyp músinin ornatqany asa bir saýapty is boldy.
Batyrdyń 300 jyldyǵyna oraı eskertkish qoıyldy. Birqatar konferensıalar ótti. Eń bastysy qazaq eldigin oıatyp, erteńin torlaǵan qara bultty emen sapty naızasynyń ushymen seıiltken er esimi el esinde qaıta jańǵyrdy.
Qytaı Halyq Respýblıkasy İle Qazaq oblysynyń ortalyǵy – Qulja qalasynyń kórnekti bir ǵımaratynyń aldyna qyzyl granıt tastan qalanǵan bıik tuǵyrǵa Raıymbektiń at ústindegi músini ornatylypty. Ony ornatýǵa muryndyq bolǵan sol Qazaq avtonomıaly oblysynyń ákimi Qyzaıjan esimdi azamat eken.
Raıymbek batyrdyń aty qoıylǵan jerler
Raıymbek batyr jaıly el ishinde ańyz - áńgime, jyrlar óte kóp. Toraıǵyr jáne Sógeti jotalary aralyǵynda Oırantóbe jazyǵy bar. Munda qazaqtar men jońǵarlardyń surapyl shaıqasy bolyp ótken. Aıyrly asýyna taıaý Toraıǵyr taýynda Raıymbek bastaýy bar. Raıymbekpen birge jońǵarlarǵa qarsy kúrestiń bel ortasynda Sataı, Bólek, Qoıkeldi, Qonaqkeldi, Qystyq, Malaı, Baıseıit syndy batyrlar júrdi. Raıymbek batyrdyń mazary Almaty qalasynda ornalasqan jáne batyr atynda kóshe bar. Almaty oblysynyń bir aýdany Raıymbek esiminde jáne aýylǵa aty berilgen.
Raıymbek 17 jasynda jońǵar basqynshylaryna qarsy kúreste erlik kórsetip, batyr atandy. Qalmaqtyń Badam, Qoryn, Aǵanas, Seker, t. b. han, noıan, batyrlaryn jekpe - jekte jeńip, Qarataý óńiri men Jetisýdy jaýdan azat etýge basshylyq jasaǵandardyń biri bolǵan. Toraıǵyr jáne Sógeti taýlary aralyǵyndaǵy “Oırantóbe” degen jerde ótken shaıqasta erekshe kózge tústi. 1733 j. Bólek batyrmen birge jońǵarǵa elshi bolyp barǵan. Raıymbektiń erekshe eńbegin onyń esimi alban taıpasynyń uranyna aınalǵanynan da bilýge bolady. Kózi tirisinde “kóripkel”, “áýlıe” atanǵan. Ol Almaty alqabynda Shilik, Jalańash óńirinde toǵan qazdyryp, sý shyǵartyp, egin ektirgen.
Jazýshy J. Turlybaıuly roman, aqyn M. Maqataev “Raıymbek, Raıymbek” atty poema jazǵan. Almaty oblysynda Raıymbek esimimen atalatyn jer - sý attary kóp kezdesedi. Toraıǵyr taýyndaǵy Aıyrly asýynyń mańynda “Raıymbek bastaýy” bar. Almaty oblysynyń Narynqol, Kegen aýdandary birigip, qazirde Raıymbek atymen atalady, onda batyrǵa eskertkish ornatylǵan. Batyrdyń beıiti Almaty qalasyndaǵy onyń esimimen atalatyn úlken dańǵyldyń boıynda. Beıitiniń basyna kesene — kúmbez turǵyzylǵan. 1990 j. “Raıymbek” tarıhı - etnogr. qoǵamy quryldy.
Jospar
1 Jastyq shaǵy
2 Orta júzge kómegi
3 Batyr turaly málimetter
4 Raıymbek batyrdyń aty qoıylǵan jerler
5 Paıdalanǵan ádebıet
Jastyq shaǵy
Jastaıynan jaýǵa tıip, kúrkiregen únimen dushpanyn kúńirentken Raıymbek batyr 1705 jyly dúnıege kelgen.
«15 jastan asqansha, sadaq tartý, qylysh shabý, kúresý sekildi sarbazǵa laıyq daıarlyqtan ótip bitken Raıymbek jońǵarlarǵa qarsy joryqtarǵa qatysa bastaıdy. Jolbarys júrekti jas jigittiń tapqyrlyǵyn qarýlastary birden baıqaǵan. Onyń negizgi ustanymy: az shyǵynmen jeńiske jetý eken. Bul maqsaty alǵash İle boıyndaǵy shaıqasta júzege asady. Sodan soń jas batyr jaýdan Túrgendi azat etedi. Qalmaq qolyndaǵy tutqyndar bosatylady. Kerisinshe, jaýdyń kóp sarbazy tutqynǵa túsedi. Osydan soń Raıymbek jońǵardan Sógeti men Oırantóbeni jáne Jalaǵashty bosatady. Aldy - artyna qaramaı qashqan qalmaqtardyń: Oırantóbe oıyldy, Seker, Baraq joıyldy. Raıymbek keldi de, Almadaı úzdi moıyndy, – dep zarlaıtyny, mine, osy tus edi. Batyrdyń budan keıingi joryǵy Jińishkeni, Taýshilikti, Qarabulaqty, úsh Merkini, Keńsýdi, Qarqarany azat etýge arnaldy.
Orta júzge kómegi
Raıymbek batyrdyń taǵy bir úlken joryǵy retinde Orta júz eline kómekke barýyn ataımyz. Qabanbaı batyrdan oralǵan shapqynshy Tarbaǵataı men Sháýeshek arasyn jaýyp, jaýdy ózara qatynasýǵa múmkindik bermeý týraly usynysyn ákelgennen keıin Raıymbek batyr birden atqa minedi. Sarytaý, Úıgentasty azat etýge atsalysyp, İleni boılaǵan kúıi Qorǵaspen beri qaıtady. Dál osy derek Shyńjańdaǵy Zeınolla Sánik zertteýinde de bar» deıdi tarıhshy Mámbet Qoıgeldıev.
Albannyń Aljan rýynan shyqqan kókjal Hangeldi batyrdaı atasynan tálim alǵan Raıymbektiń jaýjúrektigi jastaıynan baıqalǵan. Jıenderiniń janarynan ot baıqaǵan Jalaıyr Oraq batyr urpaqtarynan básirege júıriktiń tuqymyn, qolǵa ustarǵa shymbolattan quıylǵan qylysh syılaýy sodan bolsa kerek. Áke, baba, naǵashy jurt ortasynda bulań salǵan balanyń báıgide óz atyn ózi urandaǵany jurtqa aıan. Osy ór rýh keıinnen jońǵarǵa qarsy aldaspan bop sermeldi. 17 – inen Kókoınaǵyn oınatyp, qalmaqqa qyrǵyn salǵan Raıymbek Túkeuly erlikteriniń arasynda erekshe atalatyny qazirde Almaty - Narynqol tasjolynyń 167 shaqyrymynda turǵan Oırantóbede qalyń qalmaqty kezek jekpe - jekke shaqyryp, bóri tıgen qoıdaı dúrliktirýi.
Badam ózeni týraly estigender kóp. Biraq, sonyń Raıymbek batyrdan jeńilgen qalmaq noıany Badam - bahadúrdiń esimimen baılanystyrylatynyn kóp adam bile bermeıdi. Kegen degen jer ataýy da kalmaq taıshysy Gegenge telinedi. Bir derekter Gegen dinı laýazym deıdi. Raıymbek batyr 1729 jyly Ańyraqaıdaǵy shaıqasta Naýryzbaı, Ótegen, Qabanbaı, Bógenbaı syndy qazaq erlerimen úzeńgi túıistire otyryp, Sary Myńjanyń áskerin talqandaǵan. Al, Itembes ózeniniń boıynda Shona Doba jasaǵy jer jastandy.
Batyr turaly málimetter
Qara sý qaq jarylyp jol beretin has batyr atanǵan Raıymbek Túkeulynyń esimi bertinge deıin keń pash etilmedi. Munyń sebebi beımálim. Tipti, aqıyq aqyn Muqaǵalı Maqataevtyń aıaqtalmaı qalǵan “Raıymbek, Raıymbek” atty dastanyn jarıalaǵany úshin “Lenınshil jas” gazetiniń jetekshisi Seıdahmet Berdiqulov partıalyq sógis alǵan. Alaıda, qyran minez uldarynyń esimin tumaryndaı qasterleıtin halyqtyń Almatynyń ortasynda jatqan batyr zıratyna kelip syıynýyn toqtatý múmkin emes edi. Esh saıasat er rýhy men el rýhynyń arasyn alshaqtata almady.
Qytaı saıasatynyń yqpalymen soǵys bastap, Shyǵys Túrkistandaǵy uıǵyr, odan bertindegi qyrǵyzdy dem arada jaýlap alǵan jońǵar men qazaq ǵasyrǵa jýyq arpalysty. Ultymyzdyń eki jasyn eki janarynan sorǵalatyp, alqasyna silemdeı qatyrǵan dushpan shved ofıseri Gýstav Renattyń kómegimen zeńbirek, tas atatyn túrli qarýlar jasap, kúırete soqqy berýdi údetken. Jazýshy Joldasbaı Turlybaıuly bir málimetinde Raıymbek batyr ustalarǵa sol zeńbirektiń bir túri «Qoıshaǵyrdy jasatyp, jaý amalyn ózine qarsy qoldanǵanyn» aıtady.
Eki jarym myń jyldyq tarıhy bar ejelgi Almatynyń qaq ortasynda kindik qany tamǵan, “Raıymbek batyr” atanyp ter tókken, seksen jyl ómir súrip, áýlıelikpen aldyn boljap, keleshegin baǵamdap, dúnıe salar aldynda:
“Elim Alban,
Jerim Jetisý.
Jaılaýym Asy,
Qystaýym Almatynyń basy”, – dep súıegin sol tustaǵy Almaty qystaǵynyń aýmaǵyna qoıyńdar dep ózi ósıet etken orynǵa jerlenip, bul kúngi táýelsiz eldiń urpaǵy batyr, áýlıe baba ósıetin qaltqysyz oryndap, sol súıegi jatqan orynǵa záýlim kúmbez turǵyzyp, aq atannyń aq mármárdan alyp músinin ornatqany asa bir saýapty is boldy.
Batyrdyń 300 jyldyǵyna oraı eskertkish qoıyldy. Birqatar konferensıalar ótti. Eń bastysy qazaq eldigin oıatyp, erteńin torlaǵan qara bultty emen sapty naızasynyń ushymen seıiltken er esimi el esinde qaıta jańǵyrdy.
Qytaı Halyq Respýblıkasy İle Qazaq oblysynyń ortalyǵy – Qulja qalasynyń kórnekti bir ǵımaratynyń aldyna qyzyl granıt tastan qalanǵan bıik tuǵyrǵa Raıymbektiń at ústindegi músini ornatylypty. Ony ornatýǵa muryndyq bolǵan sol Qazaq avtonomıaly oblysynyń ákimi Qyzaıjan esimdi azamat eken.
Raıymbek batyrdyń aty qoıylǵan jerler
Raıymbek batyr jaıly el ishinde ańyz - áńgime, jyrlar óte kóp. Toraıǵyr jáne Sógeti jotalary aralyǵynda Oırantóbe jazyǵy bar. Munda qazaqtar men jońǵarlardyń surapyl shaıqasy bolyp ótken. Aıyrly asýyna taıaý Toraıǵyr taýynda Raıymbek bastaýy bar. Raıymbekpen birge jońǵarlarǵa qarsy kúrestiń bel ortasynda Sataı, Bólek, Qoıkeldi, Qonaqkeldi, Qystyq, Malaı, Baıseıit syndy batyrlar júrdi. Raıymbek batyrdyń mazary Almaty qalasynda ornalasqan jáne batyr atynda kóshe bar. Almaty oblysynyń bir aýdany Raıymbek esiminde jáne aýylǵa aty berilgen.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: §46. Qazaq halqynyń mádenıeti Sabaqtyń maqsaty: a) Bilimdilik: Oqýshylarǵa HÚİ – HÚİİ ǵasyrlardaǵy qazaqtyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıetiniń damýy týraly túsinik berý. á) T...
