Rentgen sáýleleri
Batys Qazaqstan oblysy,
Aqjaıyq aýdany, Taıpaq aýyly
Krasnoıar orta jalpy bilim beretin mektebiniń
fızıka pániniń muǵalimi Elemesova Gaýsar Naǵıdollaqyzy
Sabaq taqyryby: Rentgen sáýleleri.
Sabaq maqsaty:
1. Oqýshylarda rentgen sáýlesiniń ashylýy, qasıetteri jáne ómirde qoldanylýy týraly bilimdi qalyptastyrý.
2. Oqýshylardy óz betimen ǵylymı oı qorytyndylaryn jasaı bilýge jeteleý.
3. Jaýapkershilikke, tıanaqtylyqqa, eńbekke baýlý.
Kerekti qural - jabdyqtar: kompúter, slaıdtar, ınteraktıvti taqta.
Sabaq túri: aralas
Sabaq ádisi: túsindirmeli – ıllústratıvtik, reprodýktıvtik.
Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasy boıynsha suraqtar
(oqýshylardan frontaldy túrde suraımyn)
1. Fotoeffekt degenimiz ne? Onyń ashylýyna qandaı tájirıbe sebep boldy?
(fotoeffekt – sáýlelerdiń áserinen elektrondardyń suıyq jáne qatty dene betinen bosap shyǵý qubylysy aıtady).
2. Eınshteın fotoeffekt qubylysyn túsindirý úshin qandaı joldy tańdap aldy? (Ol fotoeffekt qubylysyn túsindirý úshin jaryqtyń bólshektik ári kvanttyq qasıetine súıendi. Shynynda da, jaryq eki jaqtylyǵymen sıpattalady: birinshisinde ol tolqyndyq jaǵynan tanylsa, ekinshi joly bólshek Eınshteın sózimen aıtqanda fotondar aǵyny retinde kórinedi)
3. Elektronnyń shyǵý jumysy degen ne? (Elektronnyń metaldan bosap, ushyp shyǵýy úshin jasaıtyn jumysy)
4. Fotoeffekt úshin Eınshteınniń formýlasy qalaı jazylady? (Energıanyń saqtalý zańy boıynsha jutylǵan jaryq fotonynyń h energıasy elektronnyń shyǵý jumysyna jáne onyń kınetıkalyq energıasyna jumsalady).
5. Fotoeffektiniń qyzyl shekarasy degen ne? (Fotoeffekt baıqalatyn jaryqtyń eń az degendegi jıiligi nemese oǵan sáıkes keletin tolqyn uzyndyǵy)
6. Fotoeffekt jaryqtyń qandaı qasıetin sıpattaıdy? (Tolqyndyq jáne bólshektik qasıetterin sıpattaıdy)
7. Fotoeffekt qaıda qoldanylady? (Medısınada dıagnoz qoıý úshin; óndiris pen turmysta qoldanylatyn jabdyqtar men buıymdardyń ishki aqaýlaryn, qýystar men jaryqshaqtaryn tabý úshin)
İİİ. Jańa bilimdi qalyptastyrý.
Qazir bizdiń elimizdegi barlyq azamattar jylyna bir ret flúorografıa ótýge tıis. Rentgen sáýleleriniń járdemimen adam aýyrǵanyn seze bastaýdan buryn, aýrýdy aldyn ala anyqtap bilý úshin, keýde kletkalarynyń sýreti túsiriledi.
Bul sáýleler 1895 jyly nemis fızıgi Vılgelm Rentgen ashqan. Rentgen ózine deıingi kóptegen ǵalymdardyń mán bermegen jáne ańǵara almaǵandaryn baıqaı qoıdy, osy erekshe qabileti onyń tamasha jańalyq ashýyna járdemdesti.
Bul kezde gaz - razrádtik tútikterde óte shapshań elektrondardyń aǵyny týǵyzylǵan jáne sol ýaqytta olardy katod sáýleleri dep ataǵan. Bul sáýlelerdiń tabıǵaty sol kezde senimdi túrde tıanaqtala qoımaǵan edi, tek bul sáýlelerdiń shyǵatyn basy tútiktiń katodynda ekeni ǵana málim bolǵan.
Katod sáýlelerin zertteýmen shuǵyldanǵan Rentgen, fotoplastına qara qaǵazǵa oraýly turǵanyna qaramastan, razrádtik tútiksheniń mańynda aǵaryp qalǵan. Osydan keıin ol taǵy bir tańqalarlyq qubylysty baıqady. Barııdiń platına eritindisine batyrylǵan qaǵaz ekranǵa razrádtik tútiksheni oraǵanda, ekran aǵara bastaıtyny baıqaldy onyń ústine Rentgen tútikshe men ekrannyń arasyna qolyn ustaǵanda ekranda qoldyń nobaıynyń qylań reńkinde súıekterdiń qara kóleńkeleri kórinedi.
Ǵalym razrádtik tútikshemen jumys istegende buryn belgisiz kúshti, ótimdi sáýle paıda bolatynyn túsindi. Ol ony H - sáýleler dep atady. Sońynan bul sáýlelerge «rentgen sáýleler» degen termın berik qalyptasty.
Rentgen jańa sáýle katod sáýleleriniń (shapshań elektrondar aǵyny) shyny tútiktiń qabyrǵalaryna soqtyǵysqan oryndarynda paıda bolatyny baıqalǵan. Bul orynda shyny jasaýdan jaryq shyǵarǵan. H - sáýleler shapshań elektrondardy kez kelgen kedergimen atap aıtqanda metal elektrondarmen tejegende paıda bolatynyn keıingi tájirıbeler kórsetti.
Rentgendik sáýlelerdiń týýyn klasıkalyq elektromagnıttik teorıa negizinde túsindirý
Jyldam elektrondar metal atomdarymen soǵylǵanda, olardyń ıadrolarynyń kýlondyq óristerimen ózara árekettesýi saldarynan tejeledi. Tejelý barysynda jyldam elektrondar biraz mólsherde kınetıkalyq energıalarynan aıyrylady:
∆E=E1 - E2
E1, E2 - elektronnyń ár túrli kúılerindegi kınetıkalyq energıalary,
∆E – elektronnyń joǵaltqan energıasy.
Bul energıa rentgendik sáýleler fotonynyń energıasyna túrlenedi:
∆E=hν
Jyldam elektrondardyń tejelýi kezinde týyndaıtyn sáýlelenýdi tejeýlik rentgendik sáýleler dep ataıdy.
Rentgendik tútikshe
Tolyq nusqasyn júkteý
Slaıdyn júkteý
Aqjaıyq aýdany, Taıpaq aýyly
Krasnoıar orta jalpy bilim beretin mektebiniń
fızıka pániniń muǵalimi Elemesova Gaýsar Naǵıdollaqyzy
Sabaq taqyryby: Rentgen sáýleleri.
Sabaq maqsaty:
1. Oqýshylarda rentgen sáýlesiniń ashylýy, qasıetteri jáne ómirde qoldanylýy týraly bilimdi qalyptastyrý.
2. Oqýshylardy óz betimen ǵylymı oı qorytyndylaryn jasaı bilýge jeteleý.
3. Jaýapkershilikke, tıanaqtylyqqa, eńbekke baýlý.
Kerekti qural - jabdyqtar: kompúter, slaıdtar, ınteraktıvti taqta.
Sabaq túri: aralas
Sabaq ádisi: túsindirmeli – ıllústratıvtik, reprodýktıvtik.
Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi.
İİ. Úı tapsyrmasy boıynsha suraqtar
(oqýshylardan frontaldy túrde suraımyn)
1. Fotoeffekt degenimiz ne? Onyń ashylýyna qandaı tájirıbe sebep boldy?
(fotoeffekt – sáýlelerdiń áserinen elektrondardyń suıyq jáne qatty dene betinen bosap shyǵý qubylysy aıtady).
2. Eınshteın fotoeffekt qubylysyn túsindirý úshin qandaı joldy tańdap aldy? (Ol fotoeffekt qubylysyn túsindirý úshin jaryqtyń bólshektik ári kvanttyq qasıetine súıendi. Shynynda da, jaryq eki jaqtylyǵymen sıpattalady: birinshisinde ol tolqyndyq jaǵynan tanylsa, ekinshi joly bólshek Eınshteın sózimen aıtqanda fotondar aǵyny retinde kórinedi)
3. Elektronnyń shyǵý jumysy degen ne? (Elektronnyń metaldan bosap, ushyp shyǵýy úshin jasaıtyn jumysy)
4. Fotoeffekt úshin Eınshteınniń formýlasy qalaı jazylady? (Energıanyń saqtalý zańy boıynsha jutylǵan jaryq fotonynyń h energıasy elektronnyń shyǵý jumysyna jáne onyń kınetıkalyq energıasyna jumsalady).
5. Fotoeffektiniń qyzyl shekarasy degen ne? (Fotoeffekt baıqalatyn jaryqtyń eń az degendegi jıiligi nemese oǵan sáıkes keletin tolqyn uzyndyǵy)
6. Fotoeffekt jaryqtyń qandaı qasıetin sıpattaıdy? (Tolqyndyq jáne bólshektik qasıetterin sıpattaıdy)
7. Fotoeffekt qaıda qoldanylady? (Medısınada dıagnoz qoıý úshin; óndiris pen turmysta qoldanylatyn jabdyqtar men buıymdardyń ishki aqaýlaryn, qýystar men jaryqshaqtaryn tabý úshin)
İİİ. Jańa bilimdi qalyptastyrý.
Qazir bizdiń elimizdegi barlyq azamattar jylyna bir ret flúorografıa ótýge tıis. Rentgen sáýleleriniń járdemimen adam aýyrǵanyn seze bastaýdan buryn, aýrýdy aldyn ala anyqtap bilý úshin, keýde kletkalarynyń sýreti túsiriledi.
Bul sáýleler 1895 jyly nemis fızıgi Vılgelm Rentgen ashqan. Rentgen ózine deıingi kóptegen ǵalymdardyń mán bermegen jáne ańǵara almaǵandaryn baıqaı qoıdy, osy erekshe qabileti onyń tamasha jańalyq ashýyna járdemdesti.
Bul kezde gaz - razrádtik tútikterde óte shapshań elektrondardyń aǵyny týǵyzylǵan jáne sol ýaqytta olardy katod sáýleleri dep ataǵan. Bul sáýlelerdiń tabıǵaty sol kezde senimdi túrde tıanaqtala qoımaǵan edi, tek bul sáýlelerdiń shyǵatyn basy tútiktiń katodynda ekeni ǵana málim bolǵan.
Katod sáýlelerin zertteýmen shuǵyldanǵan Rentgen, fotoplastına qara qaǵazǵa oraýly turǵanyna qaramastan, razrádtik tútiksheniń mańynda aǵaryp qalǵan. Osydan keıin ol taǵy bir tańqalarlyq qubylysty baıqady. Barııdiń platına eritindisine batyrylǵan qaǵaz ekranǵa razrádtik tútiksheni oraǵanda, ekran aǵara bastaıtyny baıqaldy onyń ústine Rentgen tútikshe men ekrannyń arasyna qolyn ustaǵanda ekranda qoldyń nobaıynyń qylań reńkinde súıekterdiń qara kóleńkeleri kórinedi.
Ǵalym razrádtik tútikshemen jumys istegende buryn belgisiz kúshti, ótimdi sáýle paıda bolatynyn túsindi. Ol ony H - sáýleler dep atady. Sońynan bul sáýlelerge «rentgen sáýleler» degen termın berik qalyptasty.
Rentgen jańa sáýle katod sáýleleriniń (shapshań elektrondar aǵyny) shyny tútiktiń qabyrǵalaryna soqtyǵysqan oryndarynda paıda bolatyny baıqalǵan. Bul orynda shyny jasaýdan jaryq shyǵarǵan. H - sáýleler shapshań elektrondardy kez kelgen kedergimen atap aıtqanda metal elektrondarmen tejegende paıda bolatynyn keıingi tájirıbeler kórsetti.
Rentgendik sáýlelerdiń týýyn klasıkalyq elektromagnıttik teorıa negizinde túsindirý
Jyldam elektrondar metal atomdarymen soǵylǵanda, olardyń ıadrolarynyń kýlondyq óristerimen ózara árekettesýi saldarynan tejeledi. Tejelý barysynda jyldam elektrondar biraz mólsherde kınetıkalyq energıalarynan aıyrylady:
∆E=E1 - E2
E1, E2 - elektronnyń ár túrli kúılerindegi kınetıkalyq energıalary,
∆E – elektronnyń joǵaltqan energıasy.
Bul energıa rentgendik sáýleler fotonynyń energıasyna túrlenedi:
∆E=hν
Jyldam elektrondardyń tejelýi kezinde týyndaıtyn sáýlelenýdi tejeýlik rentgendik sáýleler dep ataıdy.
Rentgendik tútikshe
Tolyq nusqasyn júkteý
Slaıdyn júkteý
You Might Also Like
