Dybys. Dybystyń sıpattamalary
Batys Qazaqstan oblysy,
Aqjaıyq aýdany, Taıpaq aýyly
Krasnoıar orta jalpy bilim beretin mektebiniń
fızıka pániniń muǵalimi Elemesova Gaýsar Naǵıdollaqyzy
Sabaq taqyryby: Dybys. Dybystyń sıpattamalary
Maqsaty:
bilimdilik:
a) dybys tolqyndary týraly túsinik berý, dybystyń sıpattamalaryn, mýzykalyq dybystardy qarapaıym mysaldar arqyly túsindirý.
tárbıelik: ulttyq ónerge baýlý, dybystyń adam ómirindegi mańyzyn ashý.
damytýshylyq: pánge degen yntasymen qabiletin damytý,
bilimdilik tanymdaryn ómirmen baılanystyra otyryp arttyrý.
Sabaq ádisi: túsindirý, baıandaý,
Kórnekilik quraldar: slaıd, kamerton, ınteraktıvti taqta.
Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý
1. Oqýshylardyń qural – jabdyqtaryn tekserý
2. Zeıinin sabaqqa aýdarý
3. Atom molekýla oıyny boıynsha oqýshylardy topqa bólý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. Stıkerdegi dıalog
Oqýshylardy ekige bólip, 5 suraq beriledi. Bir topqa suraqty berip, ekinshi topqa jaýaby beriledi. Oqýshylar bir – birimen sáıkesterin taýyp qasyna tura qalady.
1. Terbelisterdiń serpimdi ortanyń bir bólsheginen ekinshi bólshegine taralý prosesi mehanıkalyq tolqyn dep atalady.
2. Bólshekterdiń terbelisi tolqynnyń baǵytyna perpendıkýlár baǵytta júzege asatyn tolqyndy kóldeneń tolqyn dep ataıdy.
3. Boılyq tolqyn – bólshekterdiń terbelisi tolqynnyń taralýy boıynda júzege asatyn tolqyn
4. Tolqyn uzyndyǵy – perıodqa teń ýaqyt aralyǵynda tolqyn taralatyn araqashyqtyq.
5. Tolqyn jyldamdyǵy – tolqyn uzyndyǵynyń bólshekterdiń perıodyna qatynasy arqyly anyqtalatyn fızıkalyq shama.
İİİ. Qyzyǵýshylyqty oıatý.
Oqýshylarǵa túrli aspaptardy, jan janýarlardyń dybystary bar mýzyka estiledi. Oqýshylar osy arqyly búgingi sabaqtyń taqyrybyn ashady.
IV. Jańa sabaq
Statısıkalyq tepe - teńdik.
A) Dombyra tórde ilýli turǵanda nemese shertpeı jaı ǵana qolymyzǵa alǵanda barlyq bólikteri ózara tepe - teńdikte turady.
Eger dombyra ishegin qolymyzben shertsek belgili bir ún estımiz.
1. Tepe - teńdikte turǵan ishekti shertip terbelis týdyrdyq.
2. İshektiń terbelisi aýa arqyly, bizdiń qulaǵymyzǵa jetedi.
3. Bizdiń kózimizge kórinbegenimen dombyranyń bettik taqtaıy da kúrdeli terbeliske ushyraıdy.
Dybys aýada taralyp terbelis týdyrady. Denelerdiń terbelisi dybys týyndaýynyń sebepkeri bolyp tabylady.
Terbelis jıiligi 16Gs – ten 20000 Gs – ke deıingi mehanıkalyq tolqyndar adamda dybys áserin týǵyzady. Sondyqtan mundaı tolqyndar dybys tolqyndary nemese akýstıkalyq tolqyndar dep atalady.
Jıiligi 20000 Gs ten joǵary tolqyndar – últradybystar
Jıiligi 16 Gs – ten tómen tolqyndar ınfradybystar dep atalady.
102 sýret. Mysal keltirý
Sonymen aýada taraıtyn dybys tolqyndary boılyq tolqyndar bolyp tabylady? Dybys barlyq ortada tarala alady. Qarapaıym baqylaýlar dybys ár túrli ortada belgili bir jyldamdyqpen taralatynyn kórsetedi.
1 - keste. Ár túrli ortadaǵy dybys jyldamdyǵy. Naızaǵaıdyń sýretti.
Jaryqtyń aýada taralý jyldamdyǵy 300000km/s
Dybystyń aýada taralý jyldamdyǵy 330m/s
Mýzykalyq dybystar – kamertondardyń nemese basqa garmonıkalyq terbelis jasaıtyn denelerdiń shyǵaratyn dybystary.
Dybysty sıpattaıtyn fızıkalyq shamalar
↓
Dybys qattylyǵy
tonnyń bıiktigi
tembr
Dybys qatylyǵy dybys shyǵaratyn deneniń terbelister amplıtýdasymen anyqtalady.
Ton bıiktigi terbelis jıiligimen anyqtalady.
Tembr – adamnyń daýysyna nemese aspaptyń únine ózindik boıaý beretin dybystyń sapasy.
Shý ár túrli jıiliktigi dybystardyń retsiz qabattasýy
V. Jańa sabaq boıynsha túsinigin tekserý.
5. 1. Test jumysy, 5 mınýt
1. Jıiligi 16 Gs - ten tómen dybystar qalaı atalady?
A) ınfradybystar B) akýstıkalyq dybystar
S) últradybystar D) tolqyndyq dybystar
2. Adamnyń estý múshesi qabyldaıtyn dybys tolqyndarynyń joǵary jıiligi qandaı?
A) 20 000Gs B) 200 000Gs S) 200Gs D) 2Gs
3. Dybys qattylyǵy nemen anyqtalady?
A) osılograf B) dybys zoraıtqysh
S) kamerton D) generator
4. Dybys qattylyǵy qandaı shamaǵa táýeldi?
A) tonnyń bıiktigine B) terbelis amplıtýdasyna
S) terbelis jıiligine D) taralý jyldamdyǵyna
5. Dybys qattylyǵynyń birligi qandaı?
A) metr B) gers
S) metr/sekýnd D) desıbel
6. Aýadaǵy dybystyń taralý jyldamdyǵy
A) 330m/s B) 50m/s
S) 1480m/s D) 5600m/s
7. Ushaqtyń kóterilý kezindegi dybys qattylyǵy
A) 100dB B) 50 - 60dB
S) 120dB D) 10dB
5. 2. Esepter shyǵarý
26 – jattyǵý № 2, 3
2. Jıiligi 510Gs dybys kózinen tolqyn aýada 340m/s jyldamdyqpen taralady. Tolqyn uzyndyǵyn tabyńdar.
3. Baqylaýshy naızaǵaıdyń jarqylyn kórgen mezeti men kúnniń kúrkireýin estý arasyndaǵy ýaqyt 10s bolǵanyn baıqady. Naızaǵaı baqylaýshydan qandaı qashyqtyqta jarqyldaǵan? Aýadaǵy dybystyń taralý jyldamdyǵy 343 m/s dep esepteńder.
Esepter shyǵarý.
1. Tolqyn uzyndyǵy 2m, bólshekterdiń tolqyndaǵy terbelis perıody 0, 2s. Tolqyn qandaı jyldamdyqpen taraıdy?
2. Bólshekterdiń tolqyndaǵy terbelis jıiligi 0, 6Gs, tolqynnyń taralý jyldamdyǵy 12m/s. Tolqyn uzyndyǵyn tabyńdar.
VI. Sabaqty bekitý
Dombyramen kúısandyqtan bir nota oryndatý.
Suraq: Osy aspaptardyń shyǵaratyn dybys jıilikteri birdeı me?
Jaýaby: Bul aspaptardyń jıiligi de birdeı, biraq tembiri ártúrli bolady. Biz tembirine qaraı mýzykalyq aspapty nemese kimniń sóılep jatqanyn anyqtaı alamyz. Dybys tembiri boıynsha dybys kózi anyqtalady.
VIİ. Úıge tapsyrma berý.
VIİI. Oqýshylardy baǵalaý.
Tolyq nusqasyn júkteý
Slaıdyn júkteý
Aqjaıyq aýdany, Taıpaq aýyly
Krasnoıar orta jalpy bilim beretin mektebiniń
fızıka pániniń muǵalimi Elemesova Gaýsar Naǵıdollaqyzy
Sabaq taqyryby: Dybys. Dybystyń sıpattamalary
Maqsaty:
bilimdilik:
a) dybys tolqyndary týraly túsinik berý, dybystyń sıpattamalaryn, mýzykalyq dybystardy qarapaıym mysaldar arqyly túsindirý.
tárbıelik: ulttyq ónerge baýlý, dybystyń adam ómirindegi mańyzyn ashý.
damytýshylyq: pánge degen yntasymen qabiletin damytý,
bilimdilik tanymdaryn ómirmen baılanystyra otyryp arttyrý.
Sabaq ádisi: túsindirý, baıandaý,
Kórnekilik quraldar: slaıd, kamerton, ınteraktıvti taqta.
Sabaq barysy:
İ. Uıymdastyrý
1. Oqýshylardyń qural – jabdyqtaryn tekserý
2. Zeıinin sabaqqa aýdarý
3. Atom molekýla oıyny boıynsha oqýshylardy topqa bólý.
İİ. Úı tapsyrmasyn tekserý.
1. Stıkerdegi dıalog
Oqýshylardy ekige bólip, 5 suraq beriledi. Bir topqa suraqty berip, ekinshi topqa jaýaby beriledi. Oqýshylar bir – birimen sáıkesterin taýyp qasyna tura qalady.
1. Terbelisterdiń serpimdi ortanyń bir bólsheginen ekinshi bólshegine taralý prosesi mehanıkalyq tolqyn dep atalady.
2. Bólshekterdiń terbelisi tolqynnyń baǵytyna perpendıkýlár baǵytta júzege asatyn tolqyndy kóldeneń tolqyn dep ataıdy.
3. Boılyq tolqyn – bólshekterdiń terbelisi tolqynnyń taralýy boıynda júzege asatyn tolqyn
4. Tolqyn uzyndyǵy – perıodqa teń ýaqyt aralyǵynda tolqyn taralatyn araqashyqtyq.
5. Tolqyn jyldamdyǵy – tolqyn uzyndyǵynyń bólshekterdiń perıodyna qatynasy arqyly anyqtalatyn fızıkalyq shama.
İİİ. Qyzyǵýshylyqty oıatý.
Oqýshylarǵa túrli aspaptardy, jan janýarlardyń dybystary bar mýzyka estiledi. Oqýshylar osy arqyly búgingi sabaqtyń taqyrybyn ashady.
IV. Jańa sabaq
Statısıkalyq tepe - teńdik.
A) Dombyra tórde ilýli turǵanda nemese shertpeı jaı ǵana qolymyzǵa alǵanda barlyq bólikteri ózara tepe - teńdikte turady.
Eger dombyra ishegin qolymyzben shertsek belgili bir ún estımiz.
1. Tepe - teńdikte turǵan ishekti shertip terbelis týdyrdyq.
2. İshektiń terbelisi aýa arqyly, bizdiń qulaǵymyzǵa jetedi.
3. Bizdiń kózimizge kórinbegenimen dombyranyń bettik taqtaıy da kúrdeli terbeliske ushyraıdy.
Dybys aýada taralyp terbelis týdyrady. Denelerdiń terbelisi dybys týyndaýynyń sebepkeri bolyp tabylady.
Terbelis jıiligi 16Gs – ten 20000 Gs – ke deıingi mehanıkalyq tolqyndar adamda dybys áserin týǵyzady. Sondyqtan mundaı tolqyndar dybys tolqyndary nemese akýstıkalyq tolqyndar dep atalady.
Jıiligi 20000 Gs ten joǵary tolqyndar – últradybystar
Jıiligi 16 Gs – ten tómen tolqyndar ınfradybystar dep atalady.
102 sýret. Mysal keltirý
Sonymen aýada taraıtyn dybys tolqyndary boılyq tolqyndar bolyp tabylady? Dybys barlyq ortada tarala alady. Qarapaıym baqylaýlar dybys ár túrli ortada belgili bir jyldamdyqpen taralatynyn kórsetedi.
1 - keste. Ár túrli ortadaǵy dybys jyldamdyǵy. Naızaǵaıdyń sýretti.
Jaryqtyń aýada taralý jyldamdyǵy 300000km/s
Dybystyń aýada taralý jyldamdyǵy 330m/s
Mýzykalyq dybystar – kamertondardyń nemese basqa garmonıkalyq terbelis jasaıtyn denelerdiń shyǵaratyn dybystary.
Dybysty sıpattaıtyn fızıkalyq shamalar
↓
Dybys qattylyǵy
tonnyń bıiktigi
tembr
Dybys qatylyǵy dybys shyǵaratyn deneniń terbelister amplıtýdasymen anyqtalady.
Ton bıiktigi terbelis jıiligimen anyqtalady.
Tembr – adamnyń daýysyna nemese aspaptyń únine ózindik boıaý beretin dybystyń sapasy.
Shý ár túrli jıiliktigi dybystardyń retsiz qabattasýy
V. Jańa sabaq boıynsha túsinigin tekserý.
5. 1. Test jumysy, 5 mınýt
1. Jıiligi 16 Gs - ten tómen dybystar qalaı atalady?
A) ınfradybystar B) akýstıkalyq dybystar
S) últradybystar D) tolqyndyq dybystar
2. Adamnyń estý múshesi qabyldaıtyn dybys tolqyndarynyń joǵary jıiligi qandaı?
A) 20 000Gs B) 200 000Gs S) 200Gs D) 2Gs
3. Dybys qattylyǵy nemen anyqtalady?
A) osılograf B) dybys zoraıtqysh
S) kamerton D) generator
4. Dybys qattylyǵy qandaı shamaǵa táýeldi?
A) tonnyń bıiktigine B) terbelis amplıtýdasyna
S) terbelis jıiligine D) taralý jyldamdyǵyna
5. Dybys qattylyǵynyń birligi qandaı?
A) metr B) gers
S) metr/sekýnd D) desıbel
6. Aýadaǵy dybystyń taralý jyldamdyǵy
A) 330m/s B) 50m/s
S) 1480m/s D) 5600m/s
7. Ushaqtyń kóterilý kezindegi dybys qattylyǵy
A) 100dB B) 50 - 60dB
S) 120dB D) 10dB
5. 2. Esepter shyǵarý
26 – jattyǵý № 2, 3
2. Jıiligi 510Gs dybys kózinen tolqyn aýada 340m/s jyldamdyqpen taralady. Tolqyn uzyndyǵyn tabyńdar.
3. Baqylaýshy naızaǵaıdyń jarqylyn kórgen mezeti men kúnniń kúrkireýin estý arasyndaǵy ýaqyt 10s bolǵanyn baıqady. Naızaǵaı baqylaýshydan qandaı qashyqtyqta jarqyldaǵan? Aýadaǵy dybystyń taralý jyldamdyǵy 343 m/s dep esepteńder.
Esepter shyǵarý.
1. Tolqyn uzyndyǵy 2m, bólshekterdiń tolqyndaǵy terbelis perıody 0, 2s. Tolqyn qandaı jyldamdyqpen taraıdy?
2. Bólshekterdiń tolqyndaǵy terbelis jıiligi 0, 6Gs, tolqynnyń taralý jyldamdyǵy 12m/s. Tolqyn uzyndyǵyn tabyńdar.
VI. Sabaqty bekitý
Dombyramen kúısandyqtan bir nota oryndatý.
Suraq: Osy aspaptardyń shyǵaratyn dybys jıilikteri birdeı me?
Jaýaby: Bul aspaptardyń jıiligi de birdeı, biraq tembiri ártúrli bolady. Biz tembirine qaraı mýzykalyq aspapty nemese kimniń sóılep jatqanyn anyqtaı alamyz. Dybys tembiri boıynsha dybys kózi anyqtalady.
VIİ. Úıge tapsyrma berý.
VIİI. Oqýshylardy baǵalaý.
Tolyq nusqasyn júkteý
Slaıdyn júkteý
You Might Also Like
