InfoHub Logo

«Elim, jerim,atamekenim» dep jyrlaǵan qazaqtar ne kórmedi? Bárin kórdi. Sonaý Qazaq handyǵynan keıin qazaqtardyń basynan qaıǵy-qasiret ketpedi. Kóptegen qıynshylyqtar kórdi. 1. Aqtaban shubyryndy, Alqakól sulama—qazaq halqynyń tarıhyndaǵy ashshy qasiret, Otan basyna kún týǵan asa qaıǵyly kezeń (1723 – 25). Táýke han qaıtys bolǵannan keıin Úsh júzdiń derbestenip, bir-birinen alshaqtanýy Qazaq handyǵynyń áskerı-saıası qýatyn álsiretti. 2. 1731 jyldan 1986 jylǵa deıingi Reseıdiń qol astyna qaraǵan shaq Qazaq halqy úshin eń qıyn sát. 3.1919-1922 jyldardaǵy asharshylyq. 4.1941-1945 jyldardaǵy Uly otan soǵysy. Bul kezeń kóptegen elderge aýyr azap qıynshylyq ákeldi. 5.1986 jyldardaǵy "Jeltoqsan kóterilisi. Munyń ishinde osy kezeńderde ketken qanshama zardaptar,qasiretter bolǵan. Ult-azattyq kóterilis, jerdi qorǵaý jolyndaǵy soǵystar, patsha úkimetiniń ozbyrlyǵyna qarsy kóterilister t.b

 «Raqymshylyq ete gór. Aıaı kór. Qalaı ómir súremiz? Bizdiń jazyǵymyz ne? Tym bolmasa balalarymdy aıaı gór. Bul ne degen zaman? Aırandaı uıyp otyrǵan shańyraǵym ortasynan oırandaldy-aý. Qudaıym-aı... Bul zamandy kórgenshe nege dúnıege keldim eken...»

Qazaqtardyń basyna kóp zardap ákelgen tarıhı qıyń kezderdiń biri- asharshylyq edi. Jalpy qazaq halqynda asharshylyq qalaı paıda boldy? Qansha adam qyryldy? Ne úshin?

Tarıhqa kóz júgirtetin bolsaq, qazaq jerinde alǵashqy asharshylyq 1919-1922 jyldary bolǵan desedi. Alǵashqy ashtyq kezinde qazaqtyń kóbi ashtan qyryldy. Derekterge súıensek, 1919-1922 jyldardaǵy ashtyq kezderinde bir mıllıonnan astam qazaq ashtan ólgen. Bul sol kezdegi qazaqtyń sanynyń shamamen 20-22 paıyzyn quraıdy degen sóz. Qazaqtyń belgili aqyny, Alash partıasynyń kórnekti zıalylarynyń biri, ádebıet zertteýshi ǵalym, túrkitanýshy, pýblısıs Ahmet Baıtursynov 1922 jyly: «Táni saýdyń - jany saý» atty maqalasynda: «...Ótken qysta ashtyq boldy. Ashyqqan adam biriniń etin biri jedi. Óliktiń etin jegeni bylaı tursyn, ólmegen tiri adamdardy malsha urlap, malsha soıyp jedi. Qalalarda tún bolsa, kóshede júrýge bolmady. Mezgilsiz ýaqytta kóshede júrgen adamdardy jylqy sıaqtandyryp buǵalyq salyp, býyndyryp ustap, soıyp jeıtin boldy. Anasy balasynyń etin jeýge jetti... Ashtyqtan adamnyń táni azyp edi, jany da azyp, es ketip, adamgershilik joǵalyp, adam haıýannan da jaman bolyp ketti...», dep 20 jyldardaǵy ashtyq jóninde jazǵan.

Al naǵyz zobalań kezeńdi qazaqtar HH ǵasyrdyń 30-jyldary bastan ótkerdi. Bul jyldary basqa túsken zaýal qazaq halqynyń teń jarymyn, ıaǵnı 50%-yn qyryp ketti. Al ash, jalańash, úı-kúısiz qalǵandary aman qalý úshin jer aýdy, bosyp ketti, kóringen jaqqa qashty. Sol kezderdegi asharshylyq jaıly baıandalǵan áńgimelerdi, beınejazbalardy kórseńiz, jan dúnıeńiz birden túrshigedi. Mysalǵa profesor, fılologıa ǵylymdarynyń doktary, asharshylyq kezinde aman qalǵan Mekemtas Myrzahmetulynyń áńgimesin tyńdańyz sol kezge qaıta oralǵandaı, bolǵan jan túrshigerlik oqıǵalar kóz aldynnan ótkendeı bolady. Asharshylyq jaıly túsirilgen derekti fılmde profesor: «Asharshylyq barlyq aýyldardy, eldi mekenderdi jalmady. Keıbiri aman qalý úshin Qyrǵyzstanǵa, Tashkentke ketti. Túbinde aman qaldy. Al qalǵandarynyń kóbisi ashtan qyryldy. Kishkene kezimdegi kóz aldymda qalǵany anam meni bir qolymnan jetektep birdeńe alý úshin bazarǵa keldi. Sonda jol-jónekeı iship keýip adamdar ólip jatyr. Eshkim olardy kónbeıdi. Kómýge shamalary joq. Bizdiń aýyl Ózbekstanǵa jaqyn. Ózbekter qaýyn ósiredi. Anam bir qolyna qaryndasymdy ustap bir qolymen meni jetektep aýyldan shyǵamyz. Jolda bir úıir qasqyrǵa tap bolamyz. Anam oılanbastan urpaq qalsyn dep meni aman alyp qalyp, qaryndasymdy qasqyrlardyń alańyna laqtyra salyp, meni qolymnan ustap qasha jónelgen eken. Ol kezde esimde jóndep bilmesem de sol oqıǵalar áli kóz aldymda, deıdi. Mundaı jan túrshigerlik oqıǵalar óte kóp. Eshqaısysynyń sońy jaqsy aıaqtalmaǵan.

Jalpy asharshylyq qalaı paıda boldy?

Asharshylyq jaıly zerttegen zertteýshiler barshylyq. Solardyń biri AQSH Merılend ýnıversıtetiniń asıstent-professory, tarıhshy Sara Kameron.

Sara hanym zertteýinde Keńestik Qazaqstanda 1930-1933 jyldarda bolǵan asharshylyqtan 1,8 mıllıonnan astam adam qyrylǵanyn aıtady. Ol Stalındik totalıtarlyq bılikti qatty synaǵan.

1916-1918. Birinshi asharshylyq

Sebebi: Birinshi dúnıejúzilik soǵys pen Azamattyq soǵystyń bastalýy, mal-múlikterdi tárkileý men patshalyq bıliktiń jibergen jazalaýshy armıasynyń basqynshylyǵy. İndet pen qatty sýyq jáne qurǵaqshylyq.

Ólgender – derekterge taldaý jasaǵanda kemi 1,5-2 mln adam.

1917-1920 jyldar aralyǵynda halyq sany 6 218 300 adamnan 4 679 795 adamǵa kemigen.

Bosyp ketkender – 300 myńnan 1 mln-ǵa deıin. 1916-1917 jyldary 300 myńǵa jýyq qazaq basqa óńirlerge, atap aıtqanda Qytaıǵa, Aýǵanstanǵa, Túrkıaǵa jáne ońtústik oblystarǵa aýyp ketti.

1919-1922. Ekinshi asharshylyq.

1921-1922 jyldardaǵy asharshylyqtyń sebebi:

Birinshi – azamat soǵysy men jańadan ornyǵa bastaǵan Keńestik bıliktiń túrli áskerı jazalaýlary, tonaýshylyq.

Ekinshi – tabıǵı apat, qolaısyz aýa raıy saldarynan oryn alǵan jut. Maldyń 80%-y kyryldy. Aýylsharýashylyq óniminiń 80%-n Keństik bılik ortalyqqa tasyp áketip, halyq azyq-túliksiz qaldy.1918 jyldyń 13 mamyrynan bastap júrgize bastaǵan azyq-túlik dıktatýrasyna saı "Azyq-túlikti tárkileý" naýqany bastaldy.

Úshinshi – Súzek, tyrysqaq, oba, dingene jáne basqa aýrýlar da qatar keldi.

Asharshylyqqa ushyraǵan óńirler: Oral, Orynbor, Aqtóbe, Bókeı, Qostanaı, Semeı, Aqmola gýbernıalary.

Asharshylyqqa ushyraǵandar sany: KazOAK-niń Tóraǵasy S.Mendeshevtiń 1922 jylǵy 8 shildede KazOAK-niń III sesıasynda jasaǵan baıandamasynda osy jyldyń kókteminde alynǵan tolyq emes derekte Qazaqstan boıynsha ashtyqqa 2 832 000 adam urynǵan

Ólgen adam: 1 mln 700 myń adam (Ashyqqandarǵa kómek kórsetý komısıasynyń tóraǵasy Muhtar Áýezovtiń málimeti boıynsha).

Al Qazaqstan Tarıh ınstıtýtynyń dırektory, tarıhshy Búrkit Aıaǵan: " Sońǵy málimetterde, "1920 jyldardaǵy asharshylyqtan ólgenderdiń sany 2,3 mln adamǵa jetkeni" týraly málimetter bar" – dep jazady.

"Al Keńestik derekter 1 114 000 adam óldi" dep kórsetken. 2010 jyldyń 12 jeltoqsanynda Ýkraınanyń "Nashe slovo" gazetinde (ýkraın tilinde) shyqqan qazaqstandyq saıasattanýshy Danıla Bekturǵanovtyń "Uly jut nemese qazaq dalasyndaǵy Uly ashtyq qyrǵyny jaıly" maqalasynda.

1921-1922 jyldary Ólkelik partıa komıtetiniń BKP(b) Ortalyq komıtetine joldaǵan resmı aqparaty boıynsha ashtyqqa ushyraǵandardyń sany 2 mln 286 myń 591 adam bolyp, sonyń 68,2% – 1,5 mln qazaq ólgen.

Nátıjede Qazaqstan jerindegi halyq sany 1917 jylǵy 6 218 300, 1920 jylǵa kelgende 4 679 795, 1923 jyly 3 786 910 adam boldy.

Zertteýshiler pikiri:

1920 jáne 1923 jyly júrgizilgen aýyl sharýashylyǵy sanaqtarynyń jáne Qazaqstandaǵy jerge ornalastyrý mólsherin belgilegen ekspedısıany basqarǵan profesor S.P.Shvesovtyń málimetteri boıynsha 1921 jylǵy asharshylyqta Qazaqstan halqy 30%-ǵa deıin azaıǵan. Keıbir eldi mekenderde náýbet halyqtyń 100%-in qamtyp, olar túgeldeı derlik bosyp, jolda, birazy atamekeninde qyrylyp qaldy.

1921 jylǵy 1 jeltoqsandaǵy derekter boıynsha qaraýsyz qalǵan ash-jalanash balalar sany Qazaq AKSR-i boıynsha 128 000 bolsa, osy jyldyń sońynda bul kórsetkish 158 000-ǵa, al 1923 jylǵy 1 naýryzǵa qaraı 408 022-ge jetti.

Mysaly, Qostanaı gýbernıasynda ashtar men aýrýlardyń 75%-ǵa jýyǵy kóz jumdy. Respýblıkanyń Densaýlyq saqtaý halyq komısarıatynyń derekteri boıynsha Orynbor, Oral, Aqmola jáne Aqtóbe gýbernıalarynda 1921 jyldyń 1 qarashasy men 1922 jyldyń 1 shildesi arasynda 37 657 adam ólgen.

1924-1928. Goloshekın keldi

1926 jylǵy KSRO sanaǵy boıynsha Qazaqstanda 6 198 467 adam tirkelgen. Onyń ishinde qazaqtar – 3 627 612. 1897 jylǵymen salystyrǵanda nebári 11 myńǵa ǵana ósip, úlesi 58,5%-ǵa deıin tómendedi.

1925 jyly Qazaqstannyń basshylyǵyna Goloshekın keldi. Ol "Qazaq dalasynda Qazan tóńkerisi bolmaǵan eken, "Kishi Qazan tóńkerisin" jasaımyz" dedi. Sóıtip, 1928 jyly alasapyrandy bastap ketti.

Qazaqstan tarıhy oqýlyǵynda: "1920 jyldardyń sońynda Qazaqstanda kúshtep astyq pen et jınaý keń etek aldy. Ásirese Stalınniń 1928 jyly qańtardaǵy Sibirge saparynyń barysynda Novosibir men Ombyda sóılegen sózderinde RKFSR Qylmystyq Kodeksiniń 107 babyn jappaı qoldanýdy talap etýinen keıin qatygezdik sıpat aldy.

Ol bapta taýarlardy satyp alý, jasyrý nemese bazarǵa shyǵarmaı ustaý arqyly baǵasyn joǵarlatqany úshin qatal jazalaý qarastyrylǵan edi.

 

1929 jyly 13 aqpanda BK(b)P Qazaq ólkelik komıtetiniń alqaly mójilisinde Goloshekın astyq daıyndaý isinde ózine jeke sheshim qabyldaý qukyn beretin qaýly shyǵartty" – delingen.

1929-1933. Úshinshi asharshylyq

Sebebi – Qazaqstanda júrgizilgen stalındik-goloshekındik reforma, sharýalardyń jekemenshigin tárkileý men joıý. Kóshpeli jáne jartylaı kóshpeli Qazaq sharýalaryn tirshilik kózinen aıyryp, jappaı jáne kúshpen otyryqshylandyrý naýqany.

Aýyl sharýashylyǵy ónimderin tolyqtaı ortalyqqa tasyp áketý. Esh negizsiz jáne qasaqana salyqtardy salý. Sottaý men qýdalaý.

Bosyp ketkender: 1930-1931 jyldar aralyǵynda 1 mln 70 myń adam Qytaı, Iran, Aýǵan jerine t.b. kóshti. 616 myńy qaıtyp oralǵan joq. 414 myńy keıin elge oraldy.

Ólgender: Resmı halyq sanaǵy men túrli muraǵattardyń, qupıalyǵy jarıa bolǵan málimetter boıynsha 1930-1933 jyldary 2,4 mln. adam ashtyqtan qyryldy.

Mysaly, Sara Kameron – 1,8 mln., Tarıhshy Búrkit Aıaǵan: "1932-1933 jyldary 2,3 mln. adam qurban boldy" – deıdi.

1930 jyly – 313 myń adam;

1931 jyly – 755 myń adam;

1932 jyly – 769 myń adam qaıtys boldy.

Mysaly, Aktóbe oblysynda 1930 jyly 1 mln 12 500 adam bolsa, 1932 jyly 725 800 adamǵa kemigen (71%). Balqash aýdanynda 1930 jyly 60 myń adam bolsa, 1932 jyly 36 myńy qyrylyp, 12 myńy baska aımaqtarǵa kóship ketti.

Qazaqstan Halyq sharýashylyǵy esebi basqarmasynyń málimetterin zerttegen tarıhshy Klara Sarkenovanyń keltirgen derekteri týraly jazǵanbyz.

Sottaý men súrgin. Baılardy joıý naýqany jappaı asharshylyq pen repressıaǵa ákeldi. 1929 jyldan 1933 jylǵa deıin Qaz ASR-daǵy OGPÝ toby tolyq emes málimetterge sáıkes, 9805 is qaraldy jáne 22 933 adamǵa qatysty sheshimder qabyldandy, onyń ishinde 3386 adam ólim jazasyna kesildi, 13 151 lagerge sottaldy.

Aýyl turǵyndarynan 56 498 adam ákimshilik jáne qylmystyq jaýapkershilikke tartyldy, onyń ishinde 34 121 adam sottaldy. 1928 jyldyń 1 qazanynan bastap 1929 jylǵy 1 jeltoqsanǵa deıin 125 adam ólim jazasyna kesildi, GPÝ jelisi boıynsha – 152 adam atyldy.

Maldan aıyrý. 1932 jyldyń aqpan aıyna deıin Qazaqstandaǵy kolhozdardyń 87%-y jáne jekelerdiń 51,8%-y malynan aıyryldy.

Máselen, 1928 jyly respýblıkada 6 509 000 bas iri qara mal bolsa, 1932 jyly onyń 965 myńy, 18 566 000 qoıdan 1 386 000 ǵana qaldy. 1928 jyldan bastap 1941 jylǵa deıin 3 516 000 jylqydan 885 000 bas, 1 042 000 bas túıeden 1935 jylǵa qaraı 63 000 bas qalǵan.

1933 jyldyń basynda qazaq dalasynda buryn bolǵan 40,5 mıllıon bas maldan áreń 4,5 mıllıon bas mal qalǵan.

 

1932 jyly RSFSR Halyq komısarlar keńesiniń tóraǵasynyń orynbasary bolyp jumys istegen T. Rysqulov Stalınge birneshe márte: "... Balqash aýdanyndaǵy (jergilikti OGPÝ derekteri boıynsha) 60 myń adamnyń 12 myńy kóship ketse, 30 myń adam ólgen. ... 1932 jyldyń mamyrynda Qarqaraly aýdanynda 50,4 myń adam bolsa, al qarashada 15,9 myń adam qalǵanyn" málimdegen.

1932 jyly tamyzda QASSR Halyq komısarlar keńesiniń tóraıymy Ý.Isaeva Stalınge: "1929 jylymen salystyrǵanda bir qatar qazaq qonystanǵan óńirlerdegi halyqtyń jartysy joq. Óńirdegi sharýashylyqtyrdyń mólsheri 1931 jylǵa salystyrǵanda 23-25%-ǵa tómendegen" – dep jazǵan.

Tarıhshy A.N.Alekseenkonyń aıtýynsha "...ártúrli esepteýler men túzetýlerge súıengende 1930 jylǵy qazaq halqynyń qyrylýy 1 mln 840 myń adam nemese jalpy qazaqtyń 47,3 paıyzyn quraıdy.

Shyǵys Qazaqstanda 379,4 myń adam ólgen nemese1930 jylǵy halyqtyń 64,5 paıyzynan,

Soltústik Qazaqstan aımaǵy qazaqtardyń jartysynyń kóbinen – 410,1 myńnan nemese 52,3 paıyzynan,

Batys Qazaqstan 394,7 myń nemese 45,0 paıyzynan,

Ońtústik – 632,7 nemese 42,9 paıyz qazaqtan,

Ortalyq Qazaqstanda – 22,5 myń nemese osy aımaqtyń 15,6 paıyzynan aıyryldy.

Basqa halyqtarda da shyǵyn az bolǵan joq: ýkraınder – 200 myń (23 paıyz), ózbekter – 125 myń (54 paıyz), uıǵyrlar – 27 myń (43 paıyz)".

Memlekettik saıasat basqarmasynyń (OGPÝ) bir esteliginde: "1932 jyly 1 sáýirden bastap 25 shildege deıin Atbasarda 111 adamnyń ólimi tirkelgeni aıtylǵan. Onyń 43-i shilde aıynda ólgen. 5 adam adam etin jegen" – dep kórsetilgen.

Jalpy qyrylǵan qazaqtyń sany qansha? Bosqyndar she?

Joǵarydaǵy málimetterdi jınaqtaǵanda:

1916-1918: 1,5-2 mln. Bosyp ketkender: 300 000-1 mln.. (Asharshylyq)

1919-1923: 1,7-2,3 mln. Bosyp ketkender: 2-2,5 mln. (Asharshylyq)

1929-1933: 1,8-2,4 mln. Bosyp ketkender: 2-3 mln. (Asharshylyq)

1937-1940: 50 myń. Súrginge ketkender: 70-80 myń (Qýǵyn-súrgin)

1941-1945: 300 myń. Oralmaǵandar: 600 myń. (Uly otan soǵysy)

1979-1989: 782. Habarsyz ketkender: 21.(Aýǵan soǵysy)

1986: 100. (Jeltoqsan oqıǵasy)

Jalpy: 5 350 882-7 050 882 adam aralyǵynda adam qyrǵynǵa ushyrady.

Bosqan, súrginge aıdalǵan nemese habarsyz ketkender – 4 970 021-7 180 021 aralyǵynda. Olardyń kemi jartysy oralmaǵan.

Bul tolyq málimet emes. Nege?

Birinshi – Bul esep ár dáýirdegi zertteýshiler men memlekettik sanaqtyń jáne jarıa etilgen qupıa qujattardyń málimetteri boıynsha jasaldy. Áli de ashylmaı jatqan qupıa derekter bar.

Ekinshi – Reseı Imperıasy men Keńes Odaǵynyń alǵashqy jyldarynda kezinde qazaqtar "áskerge áketýden saqtaný", "salyqtan jasyryný" jáne "qazaq balasynyń sanyn aıtpaıtyn" salty negizinde jasyryp, barynsha tómen kórsetti.

Úshinshi – Resmı bılik aýyr qyrǵyndardy jasyrý úshin beligili dárejede formaldy sanaqtar ótkizdi nemese halyqty kóbeıtip kórsetti.

Tórtinshi – Bosyp baryp basqa halyqtarǵa sińip ketkenderdiń sany da birneshe mıllıonǵa jetýi múmkin.

Tabıǵı ósim qansha bolý kerek edi?

1900 jyly 12 mıllıon bolǵan Túrkıa halqynyń sany qazir 81 mıllıonnan asty. Sol kezde qazaqtardan sany eki eseden de az ózbekter 31-32 mıllıonǵa jetti.

1917-1926 jyldary sanymyz 10-13 mln-ǵa jetkeni týraly málimet bar ekenin joǵaryda keltirdik. Al biz sol sanǵa endi ǵana jettik. Júz jyldan keıin – 2018 jyly qarashada 12 mln. 250 myń qazaq boldyq. Joǵarydaǵydaı náýbetterden aman bolǵanda kemi 50-60 mıllıonnan asatynymyz daýsyz edi.

Asharshylyqtardy "genosıd" nemese "etnosıd" retinde baǵalaıtyndar bar

Sara Kemeron zertteýinde "Keńes bıligi múmkindigi bola tura kómektespedi, kerisinshe qyrylýǵa sebepker boldy" dep qarap "maqsatty jasalǵan genodsıd" retinde baǵalaǵan.

"The Wall Street Journal" basylymy bıyl qazanda AQSH qos palatasynyń Ýkraınada 1932-1933 jyldarda bolǵan asharshylyqty genodsıd retinde baǵalanǵan qujatqa qol qoıǵanyn jarıalady. Maqalada qazaq jerinde bolǵan aýyr asharshylyq týraly da aıtylǵan.

Ázirshe qazaq bıligi asharshylyq jáne qýǵan-súrgin qurbandaryna arnap eske alý kúnin belgileýden asa almady.

Qazirgi tańda keshegi qyrshynnan qıylǵan ata-babalarymyzdy 1997 jyldaǵy QR prezıdentiniń jarlyǵy boıynsha 31 mamyr Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni bolyp jarıalandy. Halyq ár jyl saıyn osy kúni repressıa qurbandaryn eske alady.\

 Jyl saıyn 31 mamyrda Almaty oblysy, Jańalyq eldi mekeninde repressıa qurbandaryna arnap turǵyzylǵan memorıalǵa taǵzym etemiz. Odan bólek, qaıda baryp júrmiz desek, oıǵa eshteńe oralmaıtyny belgili. Taý-tasqa aza tutyp, ashtyq qurbandaryn eske alýdyń qajeti bolmas! Tym qurysa, sol jazyqsyz qurbandardy eske alyp, qurmet tutýdyń jańa bir jobasyn oılap tabý qajet sıaqty. Ashtyq qurbandaryna qara tas qoıyp, memorıaldy taqta ilý azdyq etedi. Jazyqsyz qurbandarǵa arnalyp, elimizdiń árbir aımaǵynda eskertkish taqtalar boı kóterýi qajet. Derekti fılmderden bólek, kórkem fılmder de túsirilgeni abzal. Aqıqat shyndyqty kórsetetin naqty derekterge qurylǵan fılmder jaryq kórse, qazaq óziniń basynan qandaı zulmattardyń ótkenin túsingen bolar edi. Sonda ǵana keleshek urpaq Táýelsizdiktiń bizdiń halyqqa ońaı jetpegenin, sol jolda qanshama halyqtyń sheıit bolǵanyn seziner edi. Ashtyqqa urynyp qyrylǵandardyń rýhyna taǵzym eter edi.

Aıdana Boranbaeva

Inovasıalyq Eýrazıa Ýnıversıteti

3 kýrs

---