InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Rezerford tájirıbesi. Atomnyń quramy. Atomnyń modeli
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik:
1. Radıoaktıvtik qubylysy jáne radıoaktıvtik sáýleler jaıly bilimderin bekitý, oqýshylardyń ǵylymı dúnıetanymdyq kózqarastaryn fızıkalyq úrdis barysynda qalyptastyrý.
2. Atom týraly beınelik kózqaras qalyptastyrýda hımıadan alǵan bilimderin sıntezdeý.
3. Oqýshylarǵa Rezerford tájirıbesin (tájirıbe qondyrǵysyn, barysyn, nátıjesin) atomnyń planetarlyq modelin túsindirý, Rezerford tájirıbesin ózdiginshe túsindirip aıta bilýge yqpal jasaý.
Damytýshylyq:
Oılaý, qubylystar men zańdylyqtarǵa taldaý jasaý, salystyrý, logıkalyq tujyrym jasaý qabiletterin damytý.
Tárbıelik:
Rezerford tájirıbesin túsindirý, tapsyrmalar oryndaý barysynda oqýshylardy shapshańdyqqa, jınaqylyqqa tárbıeleý, pánge qyzyǵýshylyǵyn arttyrý.
Sabaqtyń tıpi: Jańa materıaldy ıgertý
Sabaqtyń túri: Aralas sabaq
Sabaqtyń ádisi: Túsindirý, suraq - jaýap, praktıkalyq.
Pánaralyq baılanys: Hımıa, matematıka
Sabaqtyń kórnekiligi: mýltımedıalyq podıým, flıpchart, taratpa materıaldar, Mendeleev kestesi, syzba - sýretter
Sabaqtyń barysy:

İ. Uıymdastyrý kezeńi:
Oqýshylarmen amandasý, túgeldeý
Sabaqqa daıyndyǵyn qadaǵalaý
Nazarlaryn sabaqqa aýdarý

İİ. Bilimderin jan - jaqty tekserý:
1. Jylýlyq sáýlelený
2. Absolút qara dene
3. Stefan - Bolsman zańy
4. Plank gıpotezasy
5. Fotoeffekt
6. Rentgen sáýleleri
7. Rentgen sáýleleriniń medısınada qoldanylýy
8. Foton degen ne? Onyń massasy, tynyshtyqtaǵy massasy.

İİİ. Jańa materıaldy ıgertýge daıyndyq:
Bizdi qorshaǵan ortada sansyz mol ár túrli tabıǵı zattar men deneler bar. Qoldan
jasalǵan kóptegen jasandy buıymdar da jeterlik. Álemdegi ár túrli deneler, jer betindegi, muhıttar men teńizderdegi san alýan ósimdikter men jan - janýarlar qanshama?! Mine osyndaı «tiri tabıǵat» pen «óli» tabıǵattaǵy san jetpes ár túrli zattar men deneler neden turady degen suraq týady.
Ǵylymı - zertteýler joǵarydaǵy suraqtyń naqty jaýabyn tapty. Ertedegi grek ǵalymdary barlyq zattar bólinbeıtin óte usaq kishkentaı bólshekterden turady dep joramaldaǵan bolatyn. Demokrıt ondaı bólshekterdi atomdar dep atady. (Atom – «bólinbeıdi» degen maǵynany beredi). Atomdyq teorıa HÚİİİ ǵasyrda jańa qarqyn alyp damı bastady. M. V. Lomonosov, A. Lavýaze, D. Dalton jáne basqa ǵalymdardyń eńbekterinde atomdardyń bar ekeni naqty dáleldendi. Bul kezde de atomdar odan ári bólshektenbeıdi dep esepteldi.

Biraq fızıka ǵylymynyń damýy barysynda, HİH ǵasyrdyń aıaǵyna qaraı atomdar bólinbeıtin qarapaıym bólshek emes, onyń quramy kúrdeli bolýy tıis degen oılar týa bastady. Bul jerde 1869 jyly D. I. Mendeleevtiń hımıalyq elementter qasıetteriniń perıodty túrde qaıtalaný zańyn ashýy, ıaǵnı elementterdiń perıodtyq kestesin jasaýy úlken ról atqardy. Eger atomdy kúrdeli bólshek dep eseptesek, atomdyq massa ósken saıyn elementter qasıetteriniń perıodty túrde qaıtalanýymen túsindirýge bolar edi.
Ótken sabaqta biz atomnyń kúrdeli qurylysyn aıǵaqtaıtyn qubylysty qarastyrǵan bolatynbyz.

Suraq:
• 1896 jyly Bekerel qandaı qubylysty baıqady?
• Keıbir hımıalyq element atomdarynyń óz - ózinen sáýle shyǵarýy qalaı atalady?
• Radıoaktıvti sáýlelený quramyna kiretin bólshekter qalaı atalady?
• Osy bólshekter neniń aǵyny?

İÚ. Jańa materıaldy meńgertý:
Atomdyq teorıany jaqtaýshylar atom eń usaq bólshek, ol bólinbeıdi dep qarastyrǵan bolatyn. Biraq atom qurylysynyń kúrdeli ekendigi fızıkalyq aıǵaqtarmen dáleldedi. Adamdar atomnyń kúrdeli bólshek ekendigin, tabıǵatta odan da kishi bólshekterdiń bar ekendigin túsindi.
Atomnan kishi qandaı bólshekterdi bilesińder? (elektron, proton, neıtron)

Atomnyń kúrdeli bólshek ekendigin anyqtaǵan soń ǵalymdar onyń ártúrli teorıalyq modelderin usyndy. Atomnyń alǵashqy modelderiniń birin 1903 j Dj. Tomson usyndy. Bul úlgide atom radıýsy 10 - 10m oń zarádtalǵan shar retinde qarastyrylady. Shardyń ishinde tepe - teńdik jaǵdaıynyń mańynda elektrondar terbelip turady. Elektrondardyń teris zarádtarynyń qosyndysy sharǵa birkelki taralǵan oń zarádti teńestiredi, sondyqtan tutas alǵanda atom elektr beıtarap bólshek bolady. Keıingi zertteýler bul modeldiń durys emes ekenin kórsetti, sondyqtan Tomson modeli qazir tek tarıhı turǵydan qarastyrylady.

Atomnyń ishinde elektr zarádtarynyń ornalasý tártibin anyqtaý úshin 1911 jyly Rezerford óziniń shákirtteri G. Geıger jáne Marsdenmen birge tájirıbe jasady. Rezerford jasaǵan tájirıbeni qarastyryp kóreıik. Qorǵasynnan jasalǵan konteınerdiń túbine Álfa bólshekter shyǵaratyn radıoaktıvti Radıı elementin ornalasqan. Álfa bólshekteri ózekshe (qalǵan álfa bólshekterin qorǵasyn jutyp alady) tarala otyryp folgany soqqylaıdy.

Folgadan ótken álfa bólshekterdi ekran tirkep otyrady. Rezerford álfa bólshekteriniń aýytqymaı birden folgadan ótip ketetinin baıqady. Alaıda, álfa bólshekteriniń az bóliginiń 900 – tan artyq buryshqa aýytqýy, ıaǵnı olar folgaǵa soǵylyp keri baǵytta ushatyny tańdandyrdy. Segiz myńǵa jýyq bólshekterdiń bireýi ǵana osyndaı úlken buryshqa aýytqıdy eken. Rezerford oń zarádtalǵan álfa bólshekteriniń óz baǵytynan aýytqýy, onyń jolynda oń zarádtalǵan «bir nársemen» kezdesýinen dep túsindirdi. Bul ıadro bolatyn. Iadro oń zarádtalǵan, onyń radıýsy 10 - 15m. Atomnyń massasy túgel derlik ıadroǵa shoǵyrlanǵan. Ony aınala ártúrli orbıtamen teris zarádtalǵan elektrondar qozǵalyp júredi. Eń shetki elektron orbıtasynyń radıýsy atomnyń radıýsyna teń. Bul úlgi Kún júıesiniń qurylymyna uqsaıtyndyqtan ony atomnyń planetarlyq modeli dep atady. Model boıynsha atom kóleminiń basym kópshiligi «bos» bolyp shyǵady, ıadronyń radıýsy atomnyń radıýsynan 100 000 ese kishi

Basqasha aıtqanda atom massasy túgelimen ıadroda jınaqtalǵan deýge bolady. Sóıtip, álfa bólshekteri folgadan ótkende óz jolynda elektrondarmen jáne ıadromen kezdesedi. Elektrondarmen kezdesken álfa bólshekteri óz baǵytyn ózgertpeı týra taralatyn bolsa, ıadromen kezdesken álfa bólshekteri óz baǵytyn 1350 - 1500 ózgertedi eken. Alaıda sońǵylarynyń sany onsha kóp emes. Orta eseppen alǵanda 8000 álfa bólshektiń tek bireýi ǵana óz baǵytyn 1500 ózgertedi, (sýret). Atom kúrdeli júıe, onyń sentrinde oń zarádtalǵan ıadro bar, onyń zarády +Ze (mundaǵy Z – elementtiń rettik nómiri). Iadrony aınala elektrondar qozǵalyp júredi, qalypty kúıde olardyń sany Z - ke teń. Rezerford mrdeli atom qurylysyn durys túsindire bildi.
Iadro atom kóleminiń óte kishkene ortalyq bóligin alyp turady. Iadronyń dıametri 10 - 12 – 10 - 13 sm, al atomnyń dıametri 10 - 8 sm shamasynda. Eger atomnyń kólemin fýtbol alańynyń aýmaǵyna deıin úlkeıtetin bolsaq. Atom ıadrosynyń kólemi fýtbol alańynda túsip qalǵan shıe dánindeı ǵana bolar edi.
Atomdar qalypty jaǵdaıda beıtarap bolatyndyqtan, elektrondardyń zarády men ıadronyń zarády birin - biri teńgerip turady.
Ǵalymdardyń zertteýi boıynsha atom ıadrolarynyń zarády
qıa= +Z*e
Iadronyń quramyna kiretin oń zarádti bólshekterdi protondar dep ataıdy.
Kez kelgen element atomynyń ıadrosyndaǵy protondar sany sol elementtiń Mendeleev kestesindegi rettik sanyna teń.
Iadrodaǵy protondar men neıtrondardyń jalpy sany A árpimen belgilenedi. Ol massalyq san dep ataıdy.
A=Z+N
Massalyq san men zarád sanyn bile otyryp, ıadrodaǵy neıtrondar sanyn taba alamyz:
N =A - Z
Bir - birinen tek ıadrosyndaǵy neıtrondar sanyna qaraı ajyratylatyn element túrlerin ızotoptar dep ataıdy.

Ú. Jańa materıaldy bekitý:
1. Atomnyń planetarlyq modelin kim jasaǵan? (Rezerford)
2. Zat neden turady? (molekýla, atom, proton, neıtron, elektron)
3. Atom degenimiz ne? (Bólinbeıtin bólshek)
4. Atom zarády qandaı? (beıtarap)
5. Iadrony quraıtyn bólshek týraly ne bilesiń? (proton - oń, neıtron - neıtral)
6. Zattyń agregattyq kúıleriniń erekshelikterin ata.
7. Ómirden mysaldar keltirý.

İİ. Endi Mendeleev kestesin ashyp, oǵan muqıat qaraıyq.
1. Sýtegi, gelıı, lıtıı, berılı elementteriniń atomynyń qurylysyn qarastyraıyq.
2. Kúmis jáne Mendelevıı ıadrolarynyń quramy qandaı?
3. He, Li, Be atomdarynda qansha elektron bar?
4. 4 2H; 197 79H; 26H56 ıadrolarynyń qandaı elementtiki ekenin anyqta.
5. 1R1; 2Ne4; - 1e0; 1N2 belgileýlerinde qandaı bólshekter men atomdar ıadrolary kórsetilgen.

Úİ. Oqýshylardy baǵalaý:
Úİİ. Úı tapsyrmasyn berý: E. Rezerford ómiri jaıly referat