InfoHub Logo

Rysqulov Turar (1894-1938) — qazaq halqynyń kórnekti perzenti, belgili qoǵam jáne memleket qaıratkeri. Burynǵy Jetisý oblysy, Vernyı ýeziniń Shyǵys Talǵar beketinde týǵan. Ákesi Rysqul Jylqyaıdaruly 19-shy ǵasyrdyń 80-shi jyldary patsha ákimshiliginiń ozbyrlyǵyna shydamaı Syrdarıa oblysynyń Chernáev ýezinen (qazirgi Ońtústik Qazaqstan oblysy Túlkibas aýdany) Vernyı ýezine qonys aýdaryp kelgen bolatyn. Jańa qonysynda da ádiletsizdik kórgen Rysqul 1904 jyly jeltoqsanda halyqqa tizesi batqan Saımasaı Úshkempirov degen bolysty atyp óltiredi. Túrmede jatyp ósh alýshylardyń jalǵyz uly Turarǵa zıany tıer dep qaýiptengen ol balasyn qasyna aldyrtady.

«Túrme balasy» atalǵan Rysqulov túrme úılerin sypyryp, bastyqtyń atyn aıdap júrip orys tilin úırenedi. Ákesi 10 jylǵa sottalyp, Sahalınge jer aýdarylǵan soń «Qyrǵyzbaev» degen jalǵan famılıamen naǵashylarynyń qolyna kelip, Merkedegi orys-túzemdik bastaýysh mektepte oqıdy. 1910 jyly Rysqulov Pishpektegi 1-shi dárejeli aýyl sharýashylyq mektebine qabyldanyp, ony 1914 jyly qazan aıynda baý-baqsha ósirýshi mamandyǵy boıynsha bitirip shyǵady. Bul mektepti úzdik bitirgen oǵan Samara qalasyndaǵy orta dárejeli aýyl sharýashylyq ýchılıshesine túsý úshin arnaıy joldama beriledi, biraq ýchılıshe dırektory «qazaq — kóshpeli, oǵan jer óńdeýdi oqýdyń qajeti joq» dep qabyldamaı qoıady. Taýy shaǵylǵan Rysqulov 1915 jyly Tashkenttegi muǵalimder semınarıasyna túsýge tyrysady, biraq ony munda da «buratana» degen syltaýmen qabyldamaıdy. Aqyry ol oqý mınıstrine aryzdana júrip, arnaıy ruqsatpen emtıhan tapsyrady da, oqýǵa qabyldanady. Kún kórý úshin oqýmen qatar Tashkent qalasynyń irgesindegi Krasnovodsk tájirıbe alańynda baǵban bolyp isteıdi. 1916 jyly jazda qazaq dalasynda ult-azattyq kóterilis bastalǵan kezde Rysqulov oqýyn tastap, Áýlıeata ýezindegi Merke aýylyna attanady. Ol kelgen kezde halyq ashyq bas kóterýlerge shyǵyp, jer-jerde qarýly qaqtyǵystar órshı bastaǵan bolatyn. Ol Aqkóz Qosanuly bastaǵan kóterilisshilerdiń is-áreketine uıymdyq sıpat berip, saıası baǵdar siltedi. Merkedegi kóterilistiń órshigen kezinde ony patsha ákimshiligi tutqynǵa aldy, biraq onyń is-áreketinen kiná tappaı, bosatyp jiberýge májbúr boldy.

1917 jylǵy Aqpan tóńkerisinen keıin Rysqulov Merkege oralyp, onda «Qazaq jastarynyń revolúsıalyq odaǵyn» qurdy. Osy jyly jazda Rysqulov RSDJP quramyna múshe bolyp qabyldandy. 1918 jyly sáýirde Áýlıeata ýezik keńesiniń atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolyp saılanyp, óz kúsh-jigerin asharshylyqqa ushyraǵan halyqty tónip turǵan ajal tyrnaǵynan arashalap qalýǵa, orystar men qazaqtardyń arasyndaǵy qarym-qatynasty retteýge, keńesterge jergilikti halyq ókilderin kóptep tartýǵa jumsady. Áýlıeatada ýezik tótenshe komısıa uıymdastyryp, qarýly otrádpen birge jer-jerdi aralap, orystar men qazaqtardyń ózara qyrqysyn tıýǵa, kontrıbýsıa retinde tartylyp alynǵan qazaqtardyń mal-múlikterin ózderine qaıtaryp bergizýge tyrysty. Rysqulovtyń yqpalymen Áýlıeata ýezik keńesiniń quramy men jumys tásili tez ózgere bastady. Ýezik keńestiń músheligine qazaqtar kóptep tartyldy. Onyń jetekshiligimen Áýlıeata qalasy mańynda qoǵamdyq tamaqtandyrý oryńdary uıymdastyryldy.

1918 jyly shildede Áýlıeata ýezik keńesi atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp saılandy. Ýezik keńestiń san túrli qyzmetin uıymdastyra otyryp, Rysqulov burynǵysynsha negizgi kúsh-jigerdi asharshylyqpen kúres isine baǵyttady. Syrttan keler kómektiń joqtyǵy ony tek ishki rezervterdi tıimdi paıdalana bilýge májbúr etti. Rysqulov Áýlıeata qalasynyń 52 orys kapıtalısine asharshylyqqa ushyraǵan halyqtyń paıdasyna 3 mıllıon som salyq tólettirdi.

1918 jyly qyrkúıekte Rysqulov Túrkistan AKSR-iniń densaýlyq saqtaý halyq komısary bolyp taǵaıyndaldy. Bul komısarıatqa densaýlyq isimen shuǵyldanýmen qatar ashtyqpen kúresý mindeti de tapsyrylǵan edi. Ashtyqpen kúresýge Densaýlyq saqtaý halyq komısarıatynyń kúsh-qýaty múldem jetkiliksiz bolatyn. Sondyqtan da ol ashtyqpen júıeli túrde kúresý úshin, quramyna túrli komısarıattardyń ókilderi kiretin arnaıy uıym qurýdy talap etti. Osyǵan oraı 1918 jyly qarashanyń 28-inde erekshe Ortalyq Komısıa uıymdastyrylyp, onyń tóraǵasy bolyp Rysqulov taǵaıyndaldy. Komısıa Túrkistan AKSR-iniń 19 ýezinde 923 myń adamǵa arnalǵan tamaqtandyrý oryndaryn ashty.

1919 jyly naýryzdyń 14-inde Túrkistan AKSR-i Ortalyq atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary bolyp saılandy. Osy jyly naýryzdyń 14-31-i aralyǵynda Tashkent qalasynda ótken Túrkistan Kompartıasynyń 2-shi konferensıasynda Ortalyq komıtet janynan Musylman búrosyn qurý týraly sheshim qabyldandy. Onyń jetekshiligine saılanǵan Rysqulov Musylman búrosy qyzmetin jandandyra túsý maqsatymen uıymdastyrý, redaksıa-baspa, mádenı-aǵartý jáne áskerı bólimshelerin qurdy. 1920 jyly qańtardyń 21-inde Túrkistan AKSR-i ortalyq atqarý komıtetiniń tóraǵasy bolyp saılandy. Ol atqarý komıtetin Túrkistannyń tarıhı-obektıvti jaǵdaıy men ereksheligin basshylyqqa alyp jumys isteıtin organǵa aınaldyrdy, sondaı-aq ony jergilikti halyqtardyń quqyn qorǵaıtyn uıym dárejesine kóterdi. Tóraǵa retinde ol orys sharýalarynyń qarýsyzdandyrylýyna, jergilikti halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaılarynyń teńestirilýine, orys sharýalary men qazaqtardyń kóshpeli halyqtardan tartyp alǵan jerlerin keri qaıtarýyna qol jetkizdi. Túrkistan AKSR-iniń saıası-memlekettik egemendigi jolynda tabandy kúres júrgizdi. Respýblıkany túrki tildes halyqtardyń ulttyq memleketine aınaldyrýǵa, saıası, ekonomıkalyq, dıplomatıalyq, áskerı jáne mádenı máseleler boıynsha naqty derbestik quqyqtaryna ıe bolýǵa bar kúsh-jigerin jumsady. Bul áreketter Máskeýdegi ortalyq basshylar tarapynan qatty synǵa ushyrady. Nátıjesinde, 1924 jyly aqpannyń 4-inde RKP(b) OK sheshimine oraı Rysqulov Komıntern atqarý komıtetiniń quramyna qyzmetke jiberilip, Ortalyq-SHyǵys bólimi meńgerýshisiniń orynbasary bolyp bekitildi.

1924 jyly jazda Komıntern atqarý komıtetiniń Mońǵolıadaǵy ókiletti ókili bolyp taǵaıyndaldy. Ol onda Mońǵolıa Konstıtýsıasynyń jobasyn ázirleýge atsalysty. Mońǵolıa astanasynyń atyn Ýlanbator (Qyzyl-batyr) dep qoıýdy usyndy. 1926 jyly naýryzda Rysqulov Qazaqstanǵa jiberilip, Qazaq ólkelik BK(b)P komıteti baspa bóliminiń meńgerýshisi qyzmetine taǵaıyndaldy. Osy jyly sáýirdiń 19-ynda Rysqulov Qazaq ólkelik BK(b)P komıteti qaýlysymen «Eńbekshi qazaq» gazetiniń jaýapty redaktory bolyp bekitildi. Kóp uzamaı mamyrdyń 31-inde Búkilodaqtyq OAK-niń qaýlysymen Reseı Federasıasy HKK tóraǵasynyń orynbasary bolyp bekitildi. Bul qyzmetine qosa Rysqulov Túrksib temir jolyn salýda úkimet komısıasynyń tóraǵasy bolyp, ony 6 jylda aıaqtaý ornyna 3 jylda paıdalanýǵa berilýin uıymdastyrdy. Mamandanǵan qazaq jumysshylaryn qalyptastyrýǵa, qazaq jastaryn Reseı jáne shet el oqý oryndarynda kóptep oqytýǵa kóp kóńil bóldi. Qazaq ólkelik BK(b)P komıtetin basqarǵan F.Goloshekınniń «Qazaqstanda kishi Qazan tóńkerisin jasaý» ıdeıasyna ashyq qarsy shyqty. Keńestik ujymdastyrý saıasatynyń zardaptaryn joıý, Qazaqstandaǵy asharshylyq apatynan halyqty qutqarý jaıynda I.Stalınge naqty usynystar jasady.

1937 jyly mamyrdyń 21-inde Kıslovodskide demalysta júrgen Rysqulov «pantúrikshil», «halyq jaýy» degen aıyppen tutqynǵa alyndy. Keńestik qýǵyn-súrginge ushyrap, Máskeý túrmesinde júrek aýrýynan qaıtys boldy. Rysqulovtyń áıeli Ázıza da keńestik qýǵyn-súrgin quryǵyna iligip, ALJIR-de 18 jyl aıdaýdy bastan keshti. Eskendir esimdi uly túrmede qaıtys boldy.  Rysqulov KSRO Áskerı alqasy Joǵarǵy Sotynyń sheshimimen 1956 jyly jeltoqsannyń 8inde aqtaldy. Qazirgi kezde Jambyl oblysynyń bir aýdanyna Rysqulovtyń esimi berilgen. Taraz qalasynda Rysqulov esimimen atalatyn demalys baǵy bar, onyń ortalyq alańyna eskertkishi ornatylǵan. Almaty qalasyndaǵy Basqarý akademıasyna, bir kóshege Rysqulov esimi berilgen. Kórnekti qazaq jazýshysy Sherhan Murtazanyń «Qyzyl jebe» (1-2-kitaby), «Juldyz kópir», «Qyl kópir», «Tamuq» atty roman hamsasynda Rysqulov kelbeti somdalǵan. 2006 jyldan bastap Turar Rysqulov atyndaǵy Qazaq ekonomıkalyq ýnıversıtetinde dástúrli Rysqulov oqýlary ótedi.

---