InfoHub Logo

Uryqtaný — bul zıgotanyń qalyptasýyna jáne keıin jańa organızmniń damýyna ákeletin atalyq jáne analyq gametalardyń qosylý prosesi. Uryqtaný prosesinde zıgotada hromosomalardyń dıploıdty jıyntyǵy ornatylady, bul osy prosestiń óte kúshti bıologıalyq mańyzyn anyqtaıdy. Jynysty jolmen kóbeıetin janýarlardyń túrlerine qaraı syrttaı jáne ishteı uryqtanýdy ajyratady.

Syrttaı uryqtaný atalyq jáne analyq jynys kletkalarynyń syrtqy ortaǵa túsýimen júredi. Mysaly, syrttaı uryqtaný balyqtarǵa tán. Olardan bólinetin atalyq (sút) jáne analyq (ýyldyryq) jynys kletkalary sýǵa túsip, sol jerde olardyń «kezdesýi» men uryqtanýy júredi. Teńiz kirpileriniń úryqtanýy týraly málimetter spermatozoıdtar men jumyrtqa kletkalarynyń janasqanynan 2 sekýnd ótkennen keıin jumyrtqa kletkasynyń plazmalyq membranasynyń elektrli qasıetteriniń ózgerisi bastalatyndyǵyn kórsetedi. Gameta quramynyń janasýy 7 sekýndtan keıin bastalady.

İshteı uryqtaný spermatozoıdtardyń atalyq organızmnen analyq organızmge jynystyq qatynas barysyndaǵy tasymaldaýymen júredi. Múndaı uryqtaný sútqorektilerde kezdesedi, tipti, múndaǵy mańyzdy sát jynys kletkalarynyń arasyndaǵy kezdesý bolyp tabylady. Bul kezde janýarlardyń jumyrtqa kletkalaryna tek bir ǵana spermatozoıdtyń ıadrolyq quramy enedi. Al spermatozoıdtyń sıtoplazmasy bolsa, bir janýarlarda jumyrtqa kletkasyna kóp mólsherde tússe, ekinshilerinde jumyrtqa kletkalaryna tipten, túspeıdi.

Adamdarda úryqtaný Fallopıı tútikshesiniq joǵarǵy jaǵynda júredi, jáne basqa da sútqorektilerdegideı uryqtanýǵa ıadrolyq quramy jumyrtqa kletkasyna túsetin bir ǵana spermatozoıd qatysady. Fallopıı tútikshesinde keıde bir ǵana emes, eki nemese odan da kóp jumyrtqa kletkasy bolady, onyń nátıjesinde egiz, úshem jáne t.b. týylýy múmkin. Mysaly, XVIII ǵasyrda Reseıde bir ananyń (Fedor Vasılev sharýanyń áıeli) 16 egiz, 7 úshem jáne 4 tórtem (barlyǵy 69 bala) bosanǵandyǵy týraly málimetter bar.

Uryqtaný nátıjesinde uryqtanǵan jumyrtqa kletkasynda hromosomanyń dıploıdty jıyntyǵy qalpyna keledi. Jumyrtqa kletkalary ovýlásıadan keıin shamamen, 24 saǵat uryqtanýǵa qabiletti bolsa, al spermatozoıdtardyń uryqtandyrý qabileti 48 saǵatqa ǵana saqtalady. Uryqtaný mehanızminde áli kóp nárse túsiniksiz bolyp otyr. Jumyrtqa kletkasynyń ıadrolyq materıalyn kóptegen spermatozoıdtardyń ishinde tek bireýiniń ǵana enýi, jumyrtqa kletkasynyń plazmalyq membranasynyń elektrli qasıetteriniń ózgerisimen baılanysty dep joramaldaıdy. Jumyrtqa kletkasynyń metabolızminiń spermatozoıdtarmen aktıvtenýi jaıly suraqqa jaýap beretin eki boljam bar. Bir zertteýshiler spermatozoıdtyń kletka betindegi syrtqy reseptorlarmen baılanysy membrana arqyly, jumyrtqa kletkasynyń ishine túsetin jáne ınozıtoltrıfosfat pen kálsı ıondaryn aktıvtendiretin sıgnal bolyp tabylady dep esepteıdi. Basqalary bolsa, spermatozoıdtarda arnaıy ınısıasıalaıtyn faktor bar dep tujyrymdaıdy.

Uryqtanǵan jumyrtqa kletkasy zıgotaǵa bastama beredi, zıgotadan organızmderdiń damýyn zıgogenez dep ataıdy. Sońǵy jyldary jasalǵan tájirbıelik jumystar, sútqorektilerdiń jumyrtqa kletkalarynyń uryqtanýy, adamdardy qosa, shyny tútikte de múmkin ekendigin jáne shyny tútikte damyǵan uryqtar ári qaraı damı alatynyn, áıel adamnyń jatyryna ımplantasıalaýǵa bolatyndyǵyn kórsetti. Qazirgi kezde «shyny tútiktik» balalardyń dúnıege kelýi týraly kóptegen málimetter bar. Onymen qosa adamnyń jumyrtqa kletkasyn spermatozoıdtar ǵana emes, sonymen qatar spermatıdter de úryqtandyra alatyndyǵy dáleldendi. Aqyrynda, sútqorektilerdiń jumyrtqa kletkalaryn (jasandy túrde ıadrolary alynyp tastalǵan) olardyń somatıkalyq kletkalarynyń ıadrolarymen uryqtandyrýy da múmkin.

Zıgogenezden basqa kóptegen janýarlardyń organızmderi tabıǵı jaǵdaıda partenogenez jolymen (grekshe parthenos-qyzdyq jáne genesis- dúnıege kelý) kóbeıe alady. Partenogenezdiń oblıgatty jáne fakúltatıvti túrlerin ajyratady. Oblıgatty partenogenez -organızmderdiń úryqtanbaǵan júmyrtqa kletkasynan kóbeıýi. Mundaı partenogenez 90-nan asa janýar túrleriniń, keıbir omyrtqalylardy qosa, kóbeıý tásili bolyp tabylady. Oblıgatty partenogenezdiń mysaly retinde tek analyq daralardan quralǵan kavkazdyq jartas kesirtkesiniń kóbeıýin alýǵa bolady. Fakúltatıvtik partenogenezdiń meni sol, ol kerisinshe, jumyrtqa kletkalarynyń uryqtanbaı-aq ta, uryqtanǵannan keıin de damı alatyndyǵy. Fakúltatıvti partenogenez óz kezeginde analyq jáne atalyq bolady. Analyq partenogenez aralarda, qumyrsqalarda, kolovratkalarda jıi, olarda uryqtanbaǵan jumyrtqa kletkalarynan atalyqtar damıdy. Atalyq partenogenez keıbir ızogamdy baldyrlarda kezdesedi.

Ósimdikterde uryqtyń uryqtanbaǵan jumyrtqa kletkasynan damıtyndyǵy jaıly málimetter de belgili. Joǵaryda atalyp ótkendeı, bul qubylys apomıks degen ataýǵa ıe. Ol kóptegen jabyqtuqymdy ósimdikterde, onyń ishinde qoldan ósiriletin qyzylsha, maqta, zyǵyr, temeki jáne t.b. jıi kezdesed.

Tabıǵı partenogenezben qatar jasandy (ındýsırlengen) degen atqa ıe partenogenezdi ajyratady, ol jumyrtqa kletkasyn belsendileýge jáne nátıjesinde uryqtanbaǵan jumyrtqalardyń damýyna ákeletin jumyrtqa kletkalaryn fızıkalyq jáne hımıalyq faktorlardyń kómegimen titirkendirý arqyly júzege asady. Jasandy partenogenezdi kóptegen sıstematıkalyq toptarǵa jatatyn janýarlardan-tikenterililerden, qurttardan, mollúskalardan jáne keıbir sútqorektilerden baıqaǵan.

Androgenez (latynsha: andros-ep adam, genesis-dúnıege kelý) partenogenezdiń túri belgili. Eger, jumyrtqa kletkasynda ıadrony ınaktıvasıalasa jáne osydan keıin oǵan birneshe spermatozoıdtar ense, onda múndaı jumyrtqa kletkasynan atalyq ıadrolardyń (spermatozoıdtar) qosylýynan atalyq organızm qalyptasady. V.L. Astaýrovtyń (1904 — 1974) jibek qurtynyń androgenezin kórsetken tájirbıeleri keńinen belgili. Bul tájirbıelerdiń máni mynada. Jibek qurty bir túriniń (Bombyx mandarina) jumyrtqa kletkalaryna joǵary temperatýranyń kómegimen ıadrolaryn ınaktıvasıalap, keıin bul jumyrtqa kletkalaryn jibek qurtynyń basqa túriniń (V. mori) spermatozoıdtarymen uryqtandyrady. Sońǵylary jumyrtqa kletkalaryna ene otyryp, bir-birimen qosylyp, qasıeti jaǵynan ákelik organızm (V. mori) bolyp shyqqan jańa organızmderge bastaý bolady. Bul organızmderdi V. mori-diń analyqtarymen shaǵylystyrǵanda V. mori-ge tıesili urpaq beredi. Tabıǵatta partenogenezdiń róli men túrleri kóp emes, sebebi ol organızmderdiń beıimdelýiniń keń múmkindikterin qamtamasyz ete almaıdy. Biraq, ony qoldanýdyń praktıkalyq mańyzy bar. Onyń ishinde, B. L. Astraýmov jibek ónerkásibinde keńinen qoldanylatyn jibek qurtynan partenogenetıkalyq urpaqty alý ádisin tapqan.

Zıgogenez ben partenogenezden basqa gınogenez (grekshe gyne-áıel adam) bolady, ol spermatozoıdtyń jumyrtqa kletkasymen kezdesip ony aktıvtendiredi, biraq spermatozoıd ıadrosy jumyrtqa kletkasynyń ıadrosymen qosylmaıdy. Bul jaǵdaıda urpaqtyń basym kópshiligi tek analyqtardan turady. Saqınaly qurttar, balyqtar men qosmekendilerdiń jeke túrlerinde gınogenez tek analyqtardan quralǵan urpaqtardy beretin kóbeıýdiń qalypty túri bolyp tabylady. Gınogenezdi, sonymen qatar, kletkalyq ıadrony buza alatyn faktorlardyń kómegimen (radıasıa, temperatýra jáne t.b.) jasandy jolmen shaqyrýǵa bolady. Kóbine, jasandy gınogenez jaǵdaılary jibek qurty, keıbir balyqtar men amfıbıa túrlerinde sıpattalǵan. Mundaı túrlerdi alý sharýashylyq túrlerdiń jaǵdaıynda praktıkalyq mańyzǵa ıe bolýy múmkin.

Joǵaryda aıtylyp ótkendeı, gúldi ósimdikterdiń (jabyq tuqymdylar) qosarlana uryqtaný túrinde mańyzdy aıyrmashylyq belgileri bolady (S. G. Navashın, 1896), onyń máni, uryqtyq qapshyqta gaploıdty jumyrtqa kletkasy men dıploıdty ortalyq kletka spermıalarmen uryqtanady, nátıjesinde endosperm kletkasyna deıin damıtyn dıploıdty uryq jáne trıploıdty kletka qalyptasady. Partenogenez, androgenez jáne gınogenez jynysty kóbeıýdiń aýytqý túrleri bolyp tabylady. Bul túrler jeke evolúsıalyq beıimdelýi nátıjesinde, evolúsıa barysynda paıda bolǵan dep joramaldaıdy.

---