InfoHub Logo

Tek jynysty jolmen kóbeıetin organızmderde olardyń damýynda gaploıdty jáne dıploıdty fazalardyń almasýy tán. Kóptegen organızmderde, sútqorektilerdi qosa, bul almasý turaqty sıpatta bolady, jáne oǵan organızmderdiń túrlik belgileriniń saqtalýy negizdelgen. Dıploıdıa ártúrli allelderdiń jınaqtalýyna ákeledi. Kerisinshe jynysty jolmen de, jynyssyz jolmen de kóbeıe alatyndarda, urpaqtar almasýy (aýysym) tán, munda bir nemese birneshe organızmderdiń jynyssyz urpaqtary jynysty jolmen kóbeıetin organızmderdiń urpaqtarymen almasady. Alǵashqy jene ekinshi urpaq almasýdy ajyratady. Urpaqtardyń alǵashqy almasýy evolúsıasy barysynda jynystyq progres damyǵan, biraq jynyssyz jolmen kóbeıý qabiletin saqtaǵan jáne jynysty jáne jynyssyz urpaqtardyń turaqty almasýy júretin organızmderde bolady. Ol janýarlarda (qarapaıymdylarda), baldyrlarda jáne barlyq joǵary satydaǵy ósimdikterde kezdesedi.

Qarapaıymdylarda alǵashqy urpaq almasýdyń mysaly retinde adam organızmindegi bezgek plazmodıasynyń (shızogonıa) jáne bezgek masasynyń organızmindegi jynysty kóbeıýin alýǵa bolady. Ósimdikterde jynysty urpaq-gametofıt, al jynyssyz-sporofıt túrinde kezdesedi.

Alǵashqy almasý mehanızmniń máni sol, ol sporofıtti urpaqtary bar ósimdikterde, meıoz negizinde gaploıdty atalyq jáne analyq gametofıt beretin sporalardyń damýyna negizdeledi. Sońǵylarynda spermıalar men jumyrtqa kletkalary qalyptasady. Jumyrtqa kletkasynyń uryqtanýy dıploıdty sporofıtke bastama beredi. Osylaısha, gametofıt kletkalarynda hromosomalardyń gaploıdty jıyntyǵy, al sporofıtte — dıploıdty jıyntyq bolady, ıaǵnı ósimdikterde urpaqtardyń almasýy gaploıdty jáne dıploıdty jaǵdaıdyń aýysýymen júredi.

Eger uıymdasý deńgeıi ártúrli ósimdikterdiń sporofıti men gametofıti arasyndaǵy araqatynasyn baqylasa, onda evolúsıa barysynda damýǵa sporofıttiń ushyraǵanyn, al gametofıt úshin redýksıa ten bolǵanyn baıqaýǵa bolady. Mysaly, múkterde sporofıt tirshilik etetin gametofıt (gaploıdty urpaq) basym bolady. Al, paporotnık tárizdilerde sabaqtary men tamyrlary bar jaqsy damyǵan ósimdikter túrinde sporofıt (dıploıdty urpaq) basym bolyp kelse, al gametofıt rızoıdtary kómegimen topyraqqa bekinetin taqtaıshany qalyptastyratyn kletkalardyń qabaty túrinde bolady. Odan ári, ashyq tuqymdylarda gametofıt azdaǵan sandy kletkalarǵa deıin azaısa, al jabyqtuqymdylarda atalyq gametofıt tek eki kletkalardan, analyqtary jeti kletkalardan tursa, ashyqtuqymdylarda sporofıt aǵashtar (qaraǵaı, shyrsha jáne t.b.), jabyqtuqymdylarda aǵashtar, butalar, shópter bolyp tabylady.

Gametofıt pen sporofıt morfologıasy men ómir súrý uzaqtyǵy jaǵynan bir-birine uqsastyǵy da, aıyrmashylyǵy da bolýy múmkin. Birinshi jaǵdaıda ony urpaqtyń ızomorfty almasýy, al ekinshisinde-geteromorfty dep ataıdy.

Ekinshi urpaq almasý janýarlarda keńinen kezdesedi. Ol geterogonıa men metagenez túrlerinde bolady. Geterogonıanyń máni jynystyq proses pen partenogenezdiń alǵashqy almasýynda. Mysaly, trematodalarda jynysty kóbeıý turaqty túrde partenogenezben almasady. Basqa kóptegen organızmderde geterogonıa maýsymǵa táýeldi. Mysaly, kolovratkalar, dafnıalar men qara kúıeler kúzde zıgogenez jolymen (jumyrtqa kletkasyn uryqtandyrý jolymen jáne zıgotanyń qalyptasýymen), al jazda — partenogenez jolymen kóbeıedi. Metagenez jynysty jáne vegetatıvti (jynyssyz) kóbeıýdiń almasýymen júredi. Mysaly, gıdra ádette, búrshiktený jolymen kóbeıedi, biraq temperatýra tómendegende jynys kletkalaryn qalyptastyrady. İshekqýystylarda damýdyń keıbir satylarynda jynysty kóbeıýden vegetatıvti kóbeıýge kóshedi. Keıbir teńiz ishekqýystylarynda polıploıdty urpaq medýzoıdty urpaqpen kezektesedi. Polıploıdty urpaq úshin strobılásıa (kóldeneń tartylý) dep atalatyn kóbeıý, medýzoıdtyǵa — jynysty jolmen (jumyrtqalardyń uryqtanýy, dernesilderdiń paıda bolýy jáne polıpterdiń damýy) kóbeıý tán.

---