Salaýatty jas urpaq - qoǵam baılyǵy
Salaýatty jas urpaq - qoǵam baılyǵy
Ashyq tárbıe saǵatynyń maqsaty:
Bilimdiligi: Jastarǵa sot úrdisin kórsete otyryp, olar qoǵamnyń bolashaǵy ekendigin, sol bolashaqtyń taǵdyry osy jastardyń qoldarynda ekendigin uǵyndyrý.
Tárbıeligi: Osy sot úrdisinde etnopedagogıkanyń elementterin paıdalana otyryp, ertedegi bılerimizdiń, úlken aqsaqaldarymyzdyń ósıetterin eki etpeı oryndaýǵa, ımandylyqqa, musylmandyqqa jat qylyqtardan aýlaq bolýǵa, jastarmen ómirdiń qıyn máselelerin birige otyryp sheshe bilýge, basqa da dostaryna kómektese bilýge tárbıeleý.
Damytýshylyǵy: Jastarǵa ómirdi, qorshaǵan qoǵamdy, adamzat balalaryn jaqsy kórip, olardy uǵyna bilýge, moınyna artylǵan jaýapkershilikti der kezinde sheshe bilýge, sheshý joldaryn birlese izdeýge daǵdylandyrý. Óskeleń urpaqty demokratıaly qoǵamda ómir súrýge úıretý.
Sabaqtyń ádisi: Sot prosesi
Tárbıe saǵatynyń kórnekiligi: Tárbıe saǵatyna qatysty slaıdtar, tehnıkalyq quraldar.
Muǵalim sózi: Mundaı máseleni kótermeske, muny aıtpasqa bola ma...
Ómir adamǵa bir - aq ret beriledi. Adamnyń taǵdyry Allanyń qolynda, ol óziniń azdy - kópti keshken tirliginde peshenege jazǵanyn kórip, sezinedi degenimizben, qazirgi jastarǵa indet bolyp taralǵan «Sýısıd» degen pále qaıdan shyqty? Onyń syryn qaıdan izdeımiz? Nege bizdiń elimizde jastar ólimi kóbeıip barady? Qalaı ǵana olar óz ómirlerine jeńildikpen qol sala salady? Ómirdiń máni nede? Búkil álemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń jurtshylyqqa jarıalaǵan jantúrshigerlik málimetterinen Qazaqstanda sonyń ishinde bizdiń oblysymyzda bir jyl ishinde 15, al Qyzylorda qalasynda jasóspirimder 2 aı ishinde 10 sýısıd oqıǵalarynyń kóbeıe túskendigin, ózine - ózi qol salýǵa kóbinese olardyń zań buzýy, qylmystyq jaýapkershilik aldynda úreılenýi, shydamsyzdyǵy, tózimsizdigi, qorqaqtyǵy, búgingideı naryqtyq qatal qıyndyqtarynyń aldynda qarsy tura almaýlary sebepker bolyp otyrǵandyǵyn bilip otyrmyz. Ózimiz tárbıelep júrgen jastardyń arasynda psıhologıalyq kúızelisti bastan keshirip júrgenderin jıi kezdestiremiz. Endeshe adam taǵdyryna kelgende jaýapkershilikti tek ustazdar men dárigerlerge júktep qana qoımaı, jumyla moınymyzǵa alýymyz kerek. Onyń birden - bir joly – jastar taǵdyryna nemquraıly qaramaı, olarǵa ózderin súıetin jandar bar ekendigin sezindirip, jer betinde ustap qalyp, ólimnen góri ómir súrý úshin batyrlyq kóbirek kerek eken degen oılaryn nyǵaıtsaq deımin.
Elbasymyz N. Á. Nazarbaev ózderińizge belgili elimizdiń damýynyń uzaq merzimdi « Qazaqstan – 2030» strategıasynda halyq densaýlyǵyn saqtaý basty baǵdar retinde qarastyrǵanyn bilesizder. Iaǵnı, memlekettiń birinshi kezektegi atqaratyn sharalarynyń biri halyq densaýlyǵyn nyǵaıtý. Adamnyń aqyl – oıyn, densaýlyǵyn saqtaý basty baǵdar retinde qarastyryp otyr. Iaǵnı, memlekettiń birinshi kezektegi atqaratyn sharalarynyń biri halyq densaýlyǵyn nyǵaıtý. Adamnyń aqyl – oıyn, densaýlyǵyn, qabiletin damytý máselelerine tikeleı qatysy bar mańyzdy eńbekterinde shyǵystyń áıgili oıshyl – ǵalymy Ál – Farabı: «Jas jetkinshekterińizdi kórsetińiz, men sizderdiń bolashaqtaryńyzdy aıtyp bereıin», – degen eken. Olaı bolsa, bizdiń bolashaǵymyz nege baılanysty.
HHİ ǵasyrda qoǵam tek jalań adamdar tobynan ǵana emes, sonymen birge densaýlyǵy myqty, rýhanı dúnıesi baı, jany men táni kirshiksiz taza, tanymdyq belsendiligi men ózdiginen bilim alýǵa degen yntasy men shyǵarmashylyq qabileti erekshe tulǵalardan turýy tıis. Olaı bolsa, biz «Salaýatty ómir saltyn» nasıhattaý, keleńsiz jaǵdaılardyń aldyn alyp «HHİ ǵasyr – salaýatty qoǵam ǵasyryn» qurýymyz kerek. Búgingi nazarlaryńyzǵa usynyp otyrǵan qoıylym salaýatty ómir saltyn saqtaýǵa, jastarymyzdyń ómirde kezdesetin qıyndyqtarǵa moıymaı, árbir atqan tańdy qyzyǵa da qýana aq tilekpen qarsy alyp, taza da durys jolmen júreıik
Eı, urpaǵym, esińdi jı, azbańdar
Qıyrshyq qumdaı úgitilip tozbańdar.
Boıyńdaǵy qýatyńdy joǵaltyp
Jaqsy úmitpen, senimińnen taımańdar
Salaýatty ómir saltyn saqtańdar
Bolashaqqa nyq qadammen bastańdar!!! - degim keledi
Sot prosesine qatysýǵa sottalýshy «Sýısıd», 8 «v» synybynyń oqýshylary qatysady.
Sot tóraıymy: Áýbákir Araılym
Memlekettik aıyptaýshy: Smatov Baǵlan
Sýısıd: Nurlan Aınur
1 sot sarapshysy: Ǵabıtqyzy Jannur
2 sot sarapshysy: Batyrbaı Jadyra
Qorǵaýshy: Qasymhan Jansaıa
Hatshy: Salıma
Jeke aıyptaýshylar: Ábsamat Ernar, Qydyrbaı Dınara, Ábsadyq Aqbıbi
1 kórinis: «Tóle bı aýylyndaǵy oqıǵa»
2 kórinis: «Sýısıdke daıyndalǵan jas jigittiń taǵdyry»
Sot tóraıymy: Búkil Qazaqstan Respýblıkasy azamattaryn osy saýal qatty mazalap júr, sebebi qıal - ǵajaıyp ertegilermen bir qazanda bite qaınaspaıtyn shynaıy ómir osyndaı saýal aldymyzdan kóldeneń shyǵyp júr. Sońǵy kezderi jastar men jasóspirimder psıhologıalyq kúızelisti, ıaǵnı stresti, depressıaǵa, jan dertine ushyraýyn bastarynan keship júrgenderin jıi kezdestiremiz.
Ómir adamǵa bir aq ret beriledi. Al bitpes tirshiliktiń taýqymetine qarsy kúres, óz nesibeńdi aıyryp jeseń, sonyń ózi baqyt. Biraq «soqtyqpaly, soqpaqty» ómirdiń qıyndyǵyna kez - kelgen adam shydaı ala ma?
Shydaýy kerek dep jubatý sózdi aıtý jeńil bolǵanmen, ekiniń biriniń júıkesi myqty emes, al júıkesi juqalar búgingi tirshiliginen góri baqılyq dúnıeni durys kórip, «sol jaqqa» mezgilsiz attanyp jatady, olardy kinálaý orynsyz shyǵar. Degenmen...
Memlekettik aıyptaýshy sizge sóz beremin.
Memlekettik aıyptaýshy: Tóraıym hanym, sot talqylaýyn sottalýshynyń jaýabynan bastap, odan soń sot sarapshylarynan suraýdy usynamyn.
Sot tóraıymy: Sottalýshy, qarsylyǵyńyz bar ma?
Sýısıd: Joq
Sot tóraıymy: Onda sózdi sottalýshy «Sýısıd» sizge beremiz.
Sýısıd: (Qara kıingen, ózin erkin ustaıdy, kerdeńdeı basyp, kekireıe sóıleıdi).
- Men Sýısıdpin.
«Sýısıd» latyn tilinen aýdarǵanda «ózin - ózi óltirý» degendi bildiredi. Bul uǵymǵa 19 ǵasyrda fransýz sosıology E. Dúrkgeım anyqtama bergen.
Meniń jaqyn dostarym: Depressıa, ıaǵnı jan dertine jáne Stress, ıaǵnı, psıhologıalyq kúızelis. Osy dostarymnyń kómegimen, men jastardy psıhologıalyq indetke jeteleımin. Bizdiń aldyǵa qoıǵan maqsatymyz: «Adamnyń óz - ózine qoldanatyn aıaýsyz jaza, óz «Menine» ashylǵan soǵysy». Qazirgi bosbelbeý jastar joqshylyqqa, qıynshylyqqa tóze almaıdy. Bos ýaqyttary kóp, sabaq oqymaıdy, paıdaly zattarmen aınalyspaıdy, ne jeımin - ne kıemin dep qaıǵyrmaıdy, basyna túsken problemalardy jeńgisi kelmeıdi, sondyqtan olar menimen tez dostasady. Men olardy óz dostarymmen tanystyramyn. Dostarym olardy jazaǵa ıtermeleıdi, al men olardyń túbine jetemin.
Depressıaǵa, streske shaldyqqan adam, ózine kóńili eshqashan tolmaıdy. Osyny paıdalanyp, býyny bekip, ómir týraly ózindik dúnıetanymy qalyptasyp kele jatqan jastardy jelkesinen alyp, jolynan taıdyramyn, úmitin územin, basqa túsken qıyndyqpen kúresýine jol bermeımin. Ómirden túńildiremin. Tamasha emes pe? Ha - Ha
Sot tóraıymy: Toqtatyńyz!
Memlekettik aıyptaýshy: Tóraıym hanym, proseske sarapshylardy shaqyrýdy usynamyn.
Sot tóraıymy: Qarsylyǵym joq..
Birinshi sot sarapshysy: Elimizde kámeletke tolmaǵandar arasynda 750 - den astam faktisi men 1146-dan astam árekettenýi bolǵan. Bul jóninde Qazaqstan Respýblıkasynyń Bas prokýrory Ashat Daýylbaev Premer - mınıstr Serik Ahmetovke kámeletke tolmaǵan jastar men jasóspirimder arasynda sýısıdke ıtermeleıtin faktorlardy tómendetý úshin tıisti sharalar qoldaný qajet ekendigi aıtylǵan aqparattyq hat jiberdi. Ózin - ózi jazym etken jáne oǵan árekettengen jasóspirimderdiń ortasha jasy 14-ten 17-ge deıingi aralyqty quraıdy. Iaǵnı olardyń júıkelik jaǵdaıy áli turaqtanbaǵan kezeńge dál keledi. Biz jasaǵan taldaý kámeletke tolmaǵandardyń ózine - ózi qol salýǵa kóbinese olardyń zań buzýy, qylmystyq jaýapkershilik aldyndaǵy úreılenýi, qandaı da bir áreket jasaǵany úshin ata - anasynan da nemese oqý ornynda jasaǵan áreketi úshin qorqýy sebep bolatynyn kórsetti. Sondaı - aq jasóspirimderdi ózine - ózi qol salýǵa jetkizýdiń basqa da faktileri anyqtaldy. Statısıka boıynsha jyl saıyn álemde 1 mıllıon adam ózine - ózi qol salady eken, sonda álemde 20 sekýndta bir adam óletini anyqtaldy.
Memlekettik aıyptaýshy: Tóraıym hanym, sarapshyǵa suraq qoıýǵa bola ma?
Sot tóraıymy: Qoıyńyz.
Memlekettik aıyptaýshy: Sarapshy joldas, sýısıdtiń shyǵý sebepterin aıta alasyz ba?
Birinshi sot sarapshysy: Onyń kóptegen sebepteri bar:
- Naryq ekonomıkasyna baılanysty eń ózekti másele materıaldyq turmystyq qıynshylyqtar;
- Tuqym qýalaýshylyq faktileri;
- Otbasylyq urys - keris, ata - ananyń ajyrasýy, jalǵyzdyq, mahabbatta joly bolmaý, jynystyq qatynastaǵy áljýazdyq;
- Dimkás densaýlyq, psıhıkalyq syrqattyq, belsizdik pen bedeýlik.
qylmystyq jaýapkershilikten qashý, istegen isiniń uıattyǵynan qorqynysh;
- Oqý ornyndaǵy daýly máseleler men sátsizdikter;
ártúrli sektalarǵa kirip, odan shyǵý jolyn tappaý;
-«Ómir súrýden sharshadyń ba?» atty arnaıy saıtan ınternet saıttar;
- Teledıdardan kórsetilip jatqan qaraqshylyq, jaýyzdyq týraly fılmder;
- Araq ishý, nasybaı atý, narkotıkter paıdalaný – osynyń bári jastardyń mıyna keri áser etýi; t.b.
Memlekettik aıyptaýshy: Tóraıym hanym, ruqsat bolsa, ekinshi sarapshyny shaqyraıyq..
Sot tóraıymy: Qarsylyǵym joq..
Ekinshi sot sarapshysy: «Ózine - ózi qol salý» qazir tórtkúl dúnıeni qatty alańdatyp otyrǵan úlken problemaǵa aınalyp bara jatyr. Kez - kelgen ólimniń sebebine kóz salsaq, ózin - ózi qurbandyqqa shalý álemde segizinshi oryn alyp tur. Al, jalpy ólim kórsetkishi boıynsha birinshi oryndy ıelenedi eken.
Sýısıdke qarsy kúrespese, ol búkilálemdik qaýipke aınaldy. Álemdik dert tórt qurlyq halyqtyń 11 paıyzy óz - ózin qurbandyqqa shalýǵa daıyndyq jasaıtynyn aıtty. Kóp jaǵdaıda onyń shyǵý tórkini anyqtalmaı, jumbaq jaǵdaıda qalady. Bul syrqat áıelderge qaraǵanda, erkekterdiń arasynda tórt ese joǵary. Qazir álem boıynsha 15 - 24 aralyǵyndaǵy jastardyń 80 paıyzy ólim týraly kóbirek oılaıdy.
Sonymen qatar, Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymy sýısıd kedeı elderde ǵana emes, qazir baı - qýatty elderde órship bara jatqandyǵyn aıtyp otyr. Bul indet musylman, hrıstıan, katolık, býdda dinderine de qaramaı, órshı túsýde. Muny, jastar bile bermes, kúlli musylman dininde mundaı ózine - ózi qol jumsaý óte jat qylyq bolǵan.
İ kórinis. «Tóle bı aýylyndaǵy oqıǵa».
Tóle bı - Ábsamat Ernar
Aýyl aqsaqaldary – Erkebulan, Baǵdaýlet, Qolqanat
Aýyl jigiti - Ótebaı Maqsat
Tór ortasynda Tóle bı babamyz, qasynda aýyl aqsaqaldary, áńgime dúken quryp, sóılesip otyr. Esik ashylyp, esikten óńi qashyp ketken bir egde jigit aǵasy kiredi.
Jigit aǵasy: Assalaýmaǵaleıkým, aǵalar! Men sizderge bir jamanat habar ákeldim, aıtýǵa aýzym barmaı tur.
Tóle bı: Tezirek aıtsańshy, ne bolyp qaldy?
Jigit aǵasy: Anaý aýyldyń shetindegi, jarly Erdenniń balasy, kórshi aýyldyń bir boıjetkenimen úılenbekshi bolyp, qudalyqqa áke - sheshesin jiberse, ol jaq bulardy mensinbeı, ruqsatyn bermepti, qyzǵa da onymen kezdesýge tyıym salypty,- dep estigenbiz. Sol jigit qorasyna baryp asylyp ólip qalypty. Mynaý aýylǵa bir sumdyq oqıǵa boldy.
Tóle bı: Astafırallah! Mundaı sumdyqty kim estigen.? O, táńirim, mynaý degen jastarǵa juqpaly bolyp ketpese ne qyl deısiń. Alla taǵalam, ózi shyǵarǵan janyn ózi alýy tıis edi ǵoı, sumdyq - aı! Qasıetti Quran Kárimde mundaı adamgershilikke jat áreketterge tyıym salynǵan edi ǵoı.
Aýyl aqsaqaldary: Óz janyn ózi qalaı qıdy eken?
Aýyl aqsaqaldary: Áke sheshesin jerge qaratyp ketti - aý, myna beıbaq, olardy nege oılamady eken.
Tóle bı: Já, kinálaýǵa bárimiz daıynbyz. Der kezinde kómek bere almadyq. Degenmen de, bul jastarǵa tez taralyp ketýi múmkin, sondyqtan da bizdiń dinimizge jat qylyq, janazasy shyǵarylmasyn, aýyldyń beıitterinen aýlaq jerge aparyp, oqshaýlaý jerge jerleńder. Bir iri qarany qurbandyqqa shalyp, azamattyń jasaǵan jat qylyǵyna Táńirimnen keshirim surap, qudaıy tamaq taratyńdar.
Jigit aǵasy: Qup taqsyr! (Jigit aǵasy shyǵyp ketedi.)
Ekinshi sarapshy: Mine, tóraıym hanym, osynyń bárine myna otyrǵan «Sýısıd» kináli, jastarǵa aıtarym, eki ómir joq. Adamǵa ómir bir - aq ret beriledi. Árbir atqan tańǵa qyzyǵyp, aq tilekpen qarsy alyp, bilimdi de, saýatty jastar bolyp ósýge shaqyramyn. Bizdi jarqyn ómir kútip tur, sony umytpaıyq....
Memlekettik aıyptaýshy: Qorǵaýshy hanym, bizdiń elimizge osy jaman ádetter jáne myna Sýısıd degen pále qaıdan keldi? – dep oılaısyz?.
Qorǵaýshy: Sizder myna aıyptalýshyǵa bárin jaba bermeńizder. Sońǵy kezderi qoǵamymyzda demokratıalyq úderistermen birge erip kelgen jaman aýrýlar men ádetter, deni saý adamnyń túsine kirmeıtin kisi shoshyrlyq qylmystyq áreketter órship barady. Qoǵamdy ishinen iritip bara jatqan nashaqorlyq, maskúnemdik, oǵan kelip qosylǵan SPID aýrýy sekildi zardaptardan qalaı qutqarýǵa bolady. Osyndaı dertterdiń saldarynan mashınanyń astyna túsip, balkonnan qulap, asylyp ólgender qanshama?. Ol shyndyq. Bireýge bar jalany jaba bermeı, odan da jastarǵa: «Óz ómirlerińdi ózderiń qysqartpańdar» dep keńes bereıik.
Sot tóraıymy: Endi aıyptaýshylar men kýálardyń sózin tyńdaıyq.
Hatshy: Jeke aıyptaýshy Ábsamat Ernar shaqyrylady.
Jeke aıyptaýshy Ábsamat Ernar óz dos balasynyń basynan keshken oqıǵasyn baıandaıdy.
Sot tóraıymy: Tynyshtyq saqtańyzdar! Endigi sóz kezegin Sýısıdten jábir kórgen aıyptaýshyǵa beremiz.
Hatshy: Kýáger Qydyrbaı Dınara shaqyrylady.
Kýáger dos balasynyń ómir jolyn baıandaıdy.
2 kórinis. «Sýısıdke daıyndalǵan jas jigittiń ómiri»
Sýısıdke daıyndalǵan jas jigit: Ótebaı Maqsat
Buzaqy balalar: Ernar, Erkebulan, Baǵdaýlet
Ortaǵa jas jigit shyǵady, túri qaıǵyly, esh nársege zaýqy joq del-sal. Túrli mýzyka oınaǵan saıyn, basyn ustap, qulaǵyna árkimniń daýystary estilip, meń - zeń qalypqa túsedi.
Sot tóraıymy: Osyndaı qaıǵy - qasiretti basynan keshken taǵy bir kýágerimiz bar.
Hatshy: Kýáger Ábsadyqova Aqbıbi shaqyrylady.
Kýáger ózinen úlken baýyry jaıly baıandaıdy.
Sot tóraıymy: Aıyptaýshy, qorǵaýshy qosatyndaryńyz bar ma?
Memlekettik aıyptaýshy: joq.
Qorǵaýshy: joq
Hatshy: Sot sheshim shyǵarýyna baılanysty, úzilis jarıalanady.
Úı tapsyrmasy: « Ómirdiń máni nede?» oqýshy shyǵarmashylyǵy oı - tolǵaý.
1. Sultan Aıjan
2. Batyrbaı Jadyra
3. Qasymhan Jansaıa
4. Qydyrbaı Dınara
Hatshy: Turyńyzdar, sot kele jatyr.
Sot tóraıymy:
Qyzylorda qalasy № 197 qazaq orta mektebiniń soty - sottalýshy «Sýısıdti» Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksiniń 96 babynyń 3 bóliginiń 7 tarmaǵymen aıyptaý jóninde is qaralyp, óz jumysyn aıaqtady.
Búkil Qazaqstan Respýblıkasyn mazalap júrgen, musylman dinine jat qylyq «ózine - ózi qol jumsaý», qazirgi bosbelbeý jastardy teris jolǵa ıtermelegeni, ómir súrýge, qıynshylyqqa tózýge jol berilmeı, olardy joldan taıdyrǵany anyqtaldy.
Sýısıdtiń búkil álemdik qaýipke aınalǵandyǵy dáleldendi. Jastar men jasóspirimder bastaryna kún týǵan kezde, problemadan shyǵý jolyn taba almaı, ómirden túńilip Sýısıdtiń shylaýyna ilesip, óz ómirlerin ózderi qysqartqandary dáleldendi. Sýısıd - álemdik indet ekendigi tanyldy. Joǵaryda aıtylǵandardyń barlyǵy qarastyryla otyryp, sot mynadaı sheshimge keldi.
Qazaqstan Respýblıkasynyń atynan:
Sot sheshimi:
1. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq kodeksiniń 96 babynyń 3 bóliginiń 7 tarmaǵyna saı «Sýısıd» túp tamyrymen joıylsyn!
2. Atqarý óndirisi bir sát kidirilmeı birden oryndalsyn.
(sot zalynan qoly artyna qaıyrylyp, Sýısıdti sot prıstavtary alyp shyǵyp ketedi, jastar rızashylyq demeýlerin bildirip, «Kózi joıylsyn!», «Bizden alastatylsyn!» degen sózdermen shyǵaryp salady.
Sot tóraıymy: Sot otyrysyn jabyq dep jarıalaımyn.
Ashyq tárbıe saǵatynyń maqsaty:
Bilimdiligi: Jastarǵa sot úrdisin kórsete otyryp, olar qoǵamnyń bolashaǵy ekendigin, sol bolashaqtyń taǵdyry osy jastardyń qoldarynda ekendigin uǵyndyrý.
Tárbıeligi: Osy sot úrdisinde etnopedagogıkanyń elementterin paıdalana otyryp, ertedegi bılerimizdiń, úlken aqsaqaldarymyzdyń ósıetterin eki etpeı oryndaýǵa, ımandylyqqa, musylmandyqqa jat qylyqtardan aýlaq bolýǵa, jastarmen ómirdiń qıyn máselelerin birige otyryp sheshe bilýge, basqa da dostaryna kómektese bilýge tárbıeleý.
Damytýshylyǵy: Jastarǵa ómirdi, qorshaǵan qoǵamdy, adamzat balalaryn jaqsy kórip, olardy uǵyna bilýge, moınyna artylǵan jaýapkershilikti der kezinde sheshe bilýge, sheshý joldaryn birlese izdeýge daǵdylandyrý. Óskeleń urpaqty demokratıaly qoǵamda ómir súrýge úıretý.
Sabaqtyń ádisi: Sot prosesi
Tárbıe saǵatynyń kórnekiligi: Tárbıe saǵatyna qatysty slaıdtar, tehnıkalyq quraldar.
Muǵalim sózi: Mundaı máseleni kótermeske, muny aıtpasqa bola ma...
Ómir adamǵa bir - aq ret beriledi. Adamnyń taǵdyry Allanyń qolynda, ol óziniń azdy - kópti keshken tirliginde peshenege jazǵanyn kórip, sezinedi degenimizben, qazirgi jastarǵa indet bolyp taralǵan «Sýısıd» degen pále qaıdan shyqty? Onyń syryn qaıdan izdeımiz? Nege bizdiń elimizde jastar ólimi kóbeıip barady? Qalaı ǵana olar óz ómirlerine jeńildikpen qol sala salady? Ómirdiń máni nede? Búkil álemdik densaýlyq saqtaý uıymynyń jurtshylyqqa jarıalaǵan jantúrshigerlik málimetterinen Qazaqstanda sonyń ishinde bizdiń oblysymyzda bir jyl ishinde 15, al Qyzylorda qalasynda jasóspirimder 2 aı ishinde 10 sýısıd oqıǵalarynyń kóbeıe túskendigin, ózine - ózi qol salýǵa kóbinese olardyń zań buzýy, qylmystyq jaýapkershilik aldynda úreılenýi, shydamsyzdyǵy, tózimsizdigi, qorqaqtyǵy, búgingideı naryqtyq qatal qıyndyqtarynyń aldynda qarsy tura almaýlary sebepker bolyp otyrǵandyǵyn bilip otyrmyz. Ózimiz tárbıelep júrgen jastardyń arasynda psıhologıalyq kúızelisti bastan keshirip júrgenderin jıi kezdestiremiz. Endeshe adam taǵdyryna kelgende jaýapkershilikti tek ustazdar men dárigerlerge júktep qana qoımaı, jumyla moınymyzǵa alýymyz kerek. Onyń birden - bir joly – jastar taǵdyryna nemquraıly qaramaı, olarǵa ózderin súıetin jandar bar ekendigin sezindirip, jer betinde ustap qalyp, ólimnen góri ómir súrý úshin batyrlyq kóbirek kerek eken degen oılaryn nyǵaıtsaq deımin.
Elbasymyz N. Á. Nazarbaev ózderińizge belgili elimizdiń damýynyń uzaq merzimdi « Qazaqstan – 2030» strategıasynda halyq densaýlyǵyn saqtaý basty baǵdar retinde qarastyrǵanyn bilesizder. Iaǵnı, memlekettiń birinshi kezektegi atqaratyn sharalarynyń biri halyq densaýlyǵyn nyǵaıtý. Adamnyń aqyl – oıyn, densaýlyǵyn saqtaý basty baǵdar retinde qarastyryp otyr. Iaǵnı, memlekettiń birinshi kezektegi atqaratyn sharalarynyń biri halyq densaýlyǵyn nyǵaıtý. Adamnyń aqyl – oıyn, densaýlyǵyn, qabiletin damytý máselelerine tikeleı qatysy bar mańyzdy eńbekterinde shyǵystyń áıgili oıshyl – ǵalymy Ál – Farabı: «Jas jetkinshekterińizdi kórsetińiz, men sizderdiń bolashaqtaryńyzdy aıtyp bereıin», – degen eken. Olaı bolsa, bizdiń bolashaǵymyz nege baılanysty.
HHİ ǵasyrda qoǵam tek jalań adamdar tobynan ǵana emes, sonymen birge densaýlyǵy myqty, rýhanı dúnıesi baı, jany men táni kirshiksiz taza, tanymdyq belsendiligi men ózdiginen bilim alýǵa degen yntasy men shyǵarmashylyq qabileti erekshe tulǵalardan turýy tıis. Olaı bolsa, biz «Salaýatty ómir saltyn» nasıhattaý, keleńsiz jaǵdaılardyń aldyn alyp «HHİ ǵasyr – salaýatty qoǵam ǵasyryn» qurýymyz kerek. Búgingi nazarlaryńyzǵa usynyp otyrǵan qoıylym salaýatty ómir saltyn saqtaýǵa, jastarymyzdyń ómirde kezdesetin qıyndyqtarǵa moıymaı, árbir atqan tańdy qyzyǵa da qýana aq tilekpen qarsy alyp, taza da durys jolmen júreıik
Eı, urpaǵym, esińdi jı, azbańdar
Qıyrshyq qumdaı úgitilip tozbańdar.
Boıyńdaǵy qýatyńdy joǵaltyp
Jaqsy úmitpen, senimińnen taımańdar
Salaýatty ómir saltyn saqtańdar
Bolashaqqa nyq qadammen bastańdar!!! - degim keledi
Sot prosesine qatysýǵa sottalýshy «Sýısıd», 8 «v» synybynyń oqýshylary qatysady.
Sot tóraıymy: Áýbákir Araılym
Memlekettik aıyptaýshy: Smatov Baǵlan
Sýısıd: Nurlan Aınur
1 sot sarapshysy: Ǵabıtqyzy Jannur
2 sot sarapshysy: Batyrbaı Jadyra
Qorǵaýshy: Qasymhan Jansaıa
Hatshy: Salıma
Jeke aıyptaýshylar: Ábsamat Ernar, Qydyrbaı Dınara, Ábsadyq Aqbıbi
1 kórinis: «Tóle bı aýylyndaǵy oqıǵa»
2 kórinis: «Sýısıdke daıyndalǵan jas jigittiń taǵdyry»
Sot tóraıymy: Búkil Qazaqstan Respýblıkasy azamattaryn osy saýal qatty mazalap júr, sebebi qıal - ǵajaıyp ertegilermen bir qazanda bite qaınaspaıtyn shynaıy ómir osyndaı saýal aldymyzdan kóldeneń shyǵyp júr. Sońǵy kezderi jastar men jasóspirimder psıhologıalyq kúızelisti, ıaǵnı stresti, depressıaǵa, jan dertine ushyraýyn bastarynan keship júrgenderin jıi kezdestiremiz.
Ómir adamǵa bir aq ret beriledi. Al bitpes tirshiliktiń taýqymetine qarsy kúres, óz nesibeńdi aıyryp jeseń, sonyń ózi baqyt. Biraq «soqtyqpaly, soqpaqty» ómirdiń qıyndyǵyna kez - kelgen adam shydaı ala ma?
Shydaýy kerek dep jubatý sózdi aıtý jeńil bolǵanmen, ekiniń biriniń júıkesi myqty emes, al júıkesi juqalar búgingi tirshiliginen góri baqılyq dúnıeni durys kórip, «sol jaqqa» mezgilsiz attanyp jatady, olardy kinálaý orynsyz shyǵar. Degenmen...
Memlekettik aıyptaýshy sizge sóz beremin.
Memlekettik aıyptaýshy: Tóraıym hanym, sot talqylaýyn sottalýshynyń jaýabynan bastap, odan soń sot sarapshylarynan suraýdy usynamyn.
Sot tóraıymy: Sottalýshy, qarsylyǵyńyz bar ma?
Sýısıd: Joq
Sot tóraıymy: Onda sózdi sottalýshy «Sýısıd» sizge beremiz.
Sýısıd: (Qara kıingen, ózin erkin ustaıdy, kerdeńdeı basyp, kekireıe sóıleıdi).
- Men Sýısıdpin.
«Sýısıd» latyn tilinen aýdarǵanda «ózin - ózi óltirý» degendi bildiredi. Bul uǵymǵa 19 ǵasyrda fransýz sosıology E. Dúrkgeım anyqtama bergen.
Meniń jaqyn dostarym: Depressıa, ıaǵnı jan dertine jáne Stress, ıaǵnı, psıhologıalyq kúızelis. Osy dostarymnyń kómegimen, men jastardy psıhologıalyq indetke jeteleımin. Bizdiń aldyǵa qoıǵan maqsatymyz: «Adamnyń óz - ózine qoldanatyn aıaýsyz jaza, óz «Menine» ashylǵan soǵysy». Qazirgi bosbelbeý jastar joqshylyqqa, qıynshylyqqa tóze almaıdy. Bos ýaqyttary kóp, sabaq oqymaıdy, paıdaly zattarmen aınalyspaıdy, ne jeımin - ne kıemin dep qaıǵyrmaıdy, basyna túsken problemalardy jeńgisi kelmeıdi, sondyqtan olar menimen tez dostasady. Men olardy óz dostarymmen tanystyramyn. Dostarym olardy jazaǵa ıtermeleıdi, al men olardyń túbine jetemin.
Depressıaǵa, streske shaldyqqan adam, ózine kóńili eshqashan tolmaıdy. Osyny paıdalanyp, býyny bekip, ómir týraly ózindik dúnıetanymy qalyptasyp kele jatqan jastardy jelkesinen alyp, jolynan taıdyramyn, úmitin územin, basqa túsken qıyndyqpen kúresýine jol bermeımin. Ómirden túńildiremin. Tamasha emes pe? Ha - Ha
Sot tóraıymy: Toqtatyńyz!
Memlekettik aıyptaýshy: Tóraıym hanym, proseske sarapshylardy shaqyrýdy usynamyn.
Sot tóraıymy: Qarsylyǵym joq..
Birinshi sot sarapshysy: Elimizde kámeletke tolmaǵandar arasynda 750 - den astam faktisi men 1146-dan astam árekettenýi bolǵan. Bul jóninde Qazaqstan Respýblıkasynyń Bas prokýrory Ashat Daýylbaev Premer - mınıstr Serik Ahmetovke kámeletke tolmaǵan jastar men jasóspirimder arasynda sýısıdke ıtermeleıtin faktorlardy tómendetý úshin tıisti sharalar qoldaný qajet ekendigi aıtylǵan aqparattyq hat jiberdi. Ózin - ózi jazym etken jáne oǵan árekettengen jasóspirimderdiń ortasha jasy 14-ten 17-ge deıingi aralyqty quraıdy. Iaǵnı olardyń júıkelik jaǵdaıy áli turaqtanbaǵan kezeńge dál keledi. Biz jasaǵan taldaý kámeletke tolmaǵandardyń ózine - ózi qol salýǵa kóbinese olardyń zań buzýy, qylmystyq jaýapkershilik aldyndaǵy úreılenýi, qandaı da bir áreket jasaǵany úshin ata - anasynan da nemese oqý ornynda jasaǵan áreketi úshin qorqýy sebep bolatynyn kórsetti. Sondaı - aq jasóspirimderdi ózine - ózi qol salýǵa jetkizýdiń basqa da faktileri anyqtaldy. Statısıka boıynsha jyl saıyn álemde 1 mıllıon adam ózine - ózi qol salady eken, sonda álemde 20 sekýndta bir adam óletini anyqtaldy.
Memlekettik aıyptaýshy: Tóraıym hanym, sarapshyǵa suraq qoıýǵa bola ma?
Sot tóraıymy: Qoıyńyz.
Memlekettik aıyptaýshy: Sarapshy joldas, sýısıdtiń shyǵý sebepterin aıta alasyz ba?
Birinshi sot sarapshysy: Onyń kóptegen sebepteri bar:
- Naryq ekonomıkasyna baılanysty eń ózekti másele materıaldyq turmystyq qıynshylyqtar;
- Tuqym qýalaýshylyq faktileri;
- Otbasylyq urys - keris, ata - ananyń ajyrasýy, jalǵyzdyq, mahabbatta joly bolmaý, jynystyq qatynastaǵy áljýazdyq;
- Dimkás densaýlyq, psıhıkalyq syrqattyq, belsizdik pen bedeýlik.
qylmystyq jaýapkershilikten qashý, istegen isiniń uıattyǵynan qorqynysh;
- Oqý ornyndaǵy daýly máseleler men sátsizdikter;
ártúrli sektalarǵa kirip, odan shyǵý jolyn tappaý;
-«Ómir súrýden sharshadyń ba?» atty arnaıy saıtan ınternet saıttar;
- Teledıdardan kórsetilip jatqan qaraqshylyq, jaýyzdyq týraly fılmder;
- Araq ishý, nasybaı atý, narkotıkter paıdalaný – osynyń bári jastardyń mıyna keri áser etýi; t.b.
Memlekettik aıyptaýshy: Tóraıym hanym, ruqsat bolsa, ekinshi sarapshyny shaqyraıyq..
Sot tóraıymy: Qarsylyǵym joq..
Ekinshi sot sarapshysy: «Ózine - ózi qol salý» qazir tórtkúl dúnıeni qatty alańdatyp otyrǵan úlken problemaǵa aınalyp bara jatyr. Kez - kelgen ólimniń sebebine kóz salsaq, ózin - ózi qurbandyqqa shalý álemde segizinshi oryn alyp tur. Al, jalpy ólim kórsetkishi boıynsha birinshi oryndy ıelenedi eken.
Sýısıdke qarsy kúrespese, ol búkilálemdik qaýipke aınaldy. Álemdik dert tórt qurlyq halyqtyń 11 paıyzy óz - ózin qurbandyqqa shalýǵa daıyndyq jasaıtynyn aıtty. Kóp jaǵdaıda onyń shyǵý tórkini anyqtalmaı, jumbaq jaǵdaıda qalady. Bul syrqat áıelderge qaraǵanda, erkekterdiń arasynda tórt ese joǵary. Qazir álem boıynsha 15 - 24 aralyǵyndaǵy jastardyń 80 paıyzy ólim týraly kóbirek oılaıdy.
Sonymen qatar, Búkilálemdik densaýlyq saqtaý uıymy sýısıd kedeı elderde ǵana emes, qazir baı - qýatty elderde órship bara jatqandyǵyn aıtyp otyr. Bul indet musylman, hrıstıan, katolık, býdda dinderine de qaramaı, órshı túsýde. Muny, jastar bile bermes, kúlli musylman dininde mundaı ózine - ózi qol jumsaý óte jat qylyq bolǵan.
İ kórinis. «Tóle bı aýylyndaǵy oqıǵa».
Tóle bı - Ábsamat Ernar
Aýyl aqsaqaldary – Erkebulan, Baǵdaýlet, Qolqanat
Aýyl jigiti - Ótebaı Maqsat
Tór ortasynda Tóle bı babamyz, qasynda aýyl aqsaqaldary, áńgime dúken quryp, sóılesip otyr. Esik ashylyp, esikten óńi qashyp ketken bir egde jigit aǵasy kiredi.
Jigit aǵasy: Assalaýmaǵaleıkým, aǵalar! Men sizderge bir jamanat habar ákeldim, aıtýǵa aýzym barmaı tur.
Tóle bı: Tezirek aıtsańshy, ne bolyp qaldy?
Jigit aǵasy: Anaý aýyldyń shetindegi, jarly Erdenniń balasy, kórshi aýyldyń bir boıjetkenimen úılenbekshi bolyp, qudalyqqa áke - sheshesin jiberse, ol jaq bulardy mensinbeı, ruqsatyn bermepti, qyzǵa da onymen kezdesýge tyıym salypty,- dep estigenbiz. Sol jigit qorasyna baryp asylyp ólip qalypty. Mynaý aýylǵa bir sumdyq oqıǵa boldy.
Tóle bı: Astafırallah! Mundaı sumdyqty kim estigen.? O, táńirim, mynaý degen jastarǵa juqpaly bolyp ketpese ne qyl deısiń. Alla taǵalam, ózi shyǵarǵan janyn ózi alýy tıis edi ǵoı, sumdyq - aı! Qasıetti Quran Kárimde mundaı adamgershilikke jat áreketterge tyıym salynǵan edi ǵoı.
Aýyl aqsaqaldary: Óz janyn ózi qalaı qıdy eken?
Aýyl aqsaqaldary: Áke sheshesin jerge qaratyp ketti - aý, myna beıbaq, olardy nege oılamady eken.
Tóle bı: Já, kinálaýǵa bárimiz daıynbyz. Der kezinde kómek bere almadyq. Degenmen de, bul jastarǵa tez taralyp ketýi múmkin, sondyqtan da bizdiń dinimizge jat qylyq, janazasy shyǵarylmasyn, aýyldyń beıitterinen aýlaq jerge aparyp, oqshaýlaý jerge jerleńder. Bir iri qarany qurbandyqqa shalyp, azamattyń jasaǵan jat qylyǵyna Táńirimnen keshirim surap, qudaıy tamaq taratyńdar.
Jigit aǵasy: Qup taqsyr! (Jigit aǵasy shyǵyp ketedi.)
Ekinshi sarapshy: Mine, tóraıym hanym, osynyń bárine myna otyrǵan «Sýısıd» kináli, jastarǵa aıtarym, eki ómir joq. Adamǵa ómir bir - aq ret beriledi. Árbir atqan tańǵa qyzyǵyp, aq tilekpen qarsy alyp, bilimdi de, saýatty jastar bolyp ósýge shaqyramyn. Bizdi jarqyn ómir kútip tur, sony umytpaıyq....
Memlekettik aıyptaýshy: Qorǵaýshy hanym, bizdiń elimizge osy jaman ádetter jáne myna Sýısıd degen pále qaıdan keldi? – dep oılaısyz?.
Qorǵaýshy: Sizder myna aıyptalýshyǵa bárin jaba bermeńizder. Sońǵy kezderi qoǵamymyzda demokratıalyq úderistermen birge erip kelgen jaman aýrýlar men ádetter, deni saý adamnyń túsine kirmeıtin kisi shoshyrlyq qylmystyq áreketter órship barady. Qoǵamdy ishinen iritip bara jatqan nashaqorlyq, maskúnemdik, oǵan kelip qosylǵan SPID aýrýy sekildi zardaptardan qalaı qutqarýǵa bolady. Osyndaı dertterdiń saldarynan mashınanyń astyna túsip, balkonnan qulap, asylyp ólgender qanshama?. Ol shyndyq. Bireýge bar jalany jaba bermeı, odan da jastarǵa: «Óz ómirlerińdi ózderiń qysqartpańdar» dep keńes bereıik.
Sot tóraıymy: Endi aıyptaýshylar men kýálardyń sózin tyńdaıyq.
Hatshy: Jeke aıyptaýshy Ábsamat Ernar shaqyrylady.
Jeke aıyptaýshy Ábsamat Ernar óz dos balasynyń basynan keshken oqıǵasyn baıandaıdy.
Sot tóraıymy: Tynyshtyq saqtańyzdar! Endigi sóz kezegin Sýısıdten jábir kórgen aıyptaýshyǵa beremiz.
Hatshy: Kýáger Qydyrbaı Dınara shaqyrylady.
Kýáger dos balasynyń ómir jolyn baıandaıdy.
2 kórinis. «Sýısıdke daıyndalǵan jas jigittiń ómiri»
Sýısıdke daıyndalǵan jas jigit: Ótebaı Maqsat
Buzaqy balalar: Ernar, Erkebulan, Baǵdaýlet
Ortaǵa jas jigit shyǵady, túri qaıǵyly, esh nársege zaýqy joq del-sal. Túrli mýzyka oınaǵan saıyn, basyn ustap, qulaǵyna árkimniń daýystary estilip, meń - zeń qalypqa túsedi.
Sot tóraıymy: Osyndaı qaıǵy - qasiretti basynan keshken taǵy bir kýágerimiz bar.
Hatshy: Kýáger Ábsadyqova Aqbıbi shaqyrylady.
Kýáger ózinen úlken baýyry jaıly baıandaıdy.
Sot tóraıymy: Aıyptaýshy, qorǵaýshy qosatyndaryńyz bar ma?
Memlekettik aıyptaýshy: joq.
Qorǵaýshy: joq
Hatshy: Sot sheshim shyǵarýyna baılanysty, úzilis jarıalanady.
Úı tapsyrmasy: « Ómirdiń máni nede?» oqýshy shyǵarmashylyǵy oı - tolǵaý.
1. Sultan Aıjan
2. Batyrbaı Jadyra
3. Qasymhan Jansaıa
4. Qydyrbaı Dınara
Hatshy: Turyńyzdar, sot kele jatyr.
Sot tóraıymy:
Qyzylorda qalasy № 197 qazaq orta mektebiniń soty - sottalýshy «Sýısıdti» Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksiniń 96 babynyń 3 bóliginiń 7 tarmaǵymen aıyptaý jóninde is qaralyp, óz jumysyn aıaqtady.
Búkil Qazaqstan Respýblıkasyn mazalap júrgen, musylman dinine jat qylyq «ózine - ózi qol jumsaý», qazirgi bosbelbeý jastardy teris jolǵa ıtermelegeni, ómir súrýge, qıynshylyqqa tózýge jol berilmeı, olardy joldan taıdyrǵany anyqtaldy.
Sýısıdtiń búkil álemdik qaýipke aınalǵandyǵy dáleldendi. Jastar men jasóspirimder bastaryna kún týǵan kezde, problemadan shyǵý jolyn taba almaı, ómirden túńilip Sýısıdtiń shylaýyna ilesip, óz ómirlerin ózderi qysqartqandary dáleldendi. Sýısıd - álemdik indet ekendigi tanyldy. Joǵaryda aıtylǵandardyń barlyǵy qarastyryla otyryp, sot mynadaı sheshimge keldi.
Qazaqstan Respýblıkasynyń atynan:
Sot sheshimi:
1. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq kodeksiniń 96 babynyń 3 bóliginiń 7 tarmaǵyna saı «Sýısıd» túp tamyrymen joıylsyn!
2. Atqarý óndirisi bir sát kidirilmeı birden oryndalsyn.
(sot zalynan qoly artyna qaıyrylyp, Sýısıdti sot prıstavtary alyp shyǵyp ketedi, jastar rızashylyq demeýlerin bildirip, «Kózi joıylsyn!», «Bizden alastatylsyn!» degen sózdermen shyǵaryp salady.
Sot tóraıymy: Sot otyrysyn jabyq dep jarıalaımyn.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Ó. Aqypbekuly. Men tańdaıtyn mamandyq...
