InfoHub Logo

Bıologıa páninen ashyq sabaq jospary (6-synyp)
Sabaqtyń taqyryby: Sańyraýqulaqtardyń kóptúrliligi (slaıdymen)
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: 1. Tabıǵattyń syrlaryn asha otyryp, sańyraýqulaqtardyń túrleri týraly bilimderin keńeıtip, ushtastyrý.
Damytýshylyq: 2. Oqýshylardy topqa bólip, jeýge jaramdy, jaramsyz jáne ýly sańyraýqulaqtar men parazıt sańyraýqulaqtar týraly uǵymdaryn keńeıtý, damytý, alǵan bilimderin shyńdaý.
Tárbıelik: 3. Oqýshylardy tabıǵatty súıýge tárbıeleý, pánge degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrýǵa baýlý.

Sabaqtyń túri: aralas sabaq
Kórnekti quraldar: 6 - synyp oqýlyǵy, plakattar, sýretter, ınteraktıvti taqta, kompúter, A3, A4
Pánaralyq baılanys: Geografıa
Sabaqtyń barysy: I. Uıymdastyrý kezeńi
II. Úı tapsyrmasyn tekserý

İ.«Kim tapqyr» oıyny
1. Taǵamdardy búldiretin qandaı zeń sańyraýqulaqtary bar?
2. Zeń sańyraýqulaqtarynyń qandaı túrleri bar? Olardyń birinen – biriniń aıyrmashylyǵy nede?
3. Mýkordyń penısılınnen aıyrmashylyǵy qandaı?
4. Zeń sańyraýqulaqtarynyń tabıǵatta jáne sharýashylyqta qandaı mańyzy bar?
5. Zeń sańyraýqulaqtarynyan qalaı saqtanýǵa bolady?
6. 1929 j. tabıǵı penısılın bólip alǵan ǵalym kim?

Úsh topqa oqýshylardy bólemiz:
İ top: Jeýge jaramdy sańyraýqulaqtar
İİ top: Ýly sańyraýqulaqtar
İİİ top: Parazıt sańyraýqulaǵy
Búgingi sabaǵymyzdyń taqyryby: Sańyraýqulaqtardyń kóptúrliligi (maqsatymen tanystyrý)

Kirispe
Muǵalim: Oqýshylar búgin sabaǵymdy «Tabıǵat» týraly óleńmen bastaǵym kelip otyr:

Tabıǵattyń araılansyn ajary
Bolmasa eken tartar onyń azaby
Tabıǵatqa tazalyqty tartý et
Tarqamasyn ań men qustyń bazary – deı otyryp Tabıǵat – Anany qolymyzdan kelgenshe aıalap, saqtasaq bolashaǵymyzdyń úlken keleshegi dep túsinip, búgingi sabaǵymyzdy bastaımyz.
Jeýge jaramdy sańyraýqulaqtar – qozyquıryq( shampınon) quramynda qarashirigi mol, ylǵaldy topyraqta ósedi, ormanda, shalǵyndyqta, baqsha ósimdikteriniń arasynda kezdesedi. Sondyqtan onyń kádimgi qozyquıryq, shalǵyndyq qozyquıryq, orman qozyquıryǵy degen túrleri bar. Qalpaǵynyń ústińgi beti aq, astyńǵy jaǵy qatparly, qyzǵylt tústi. Qalpaǵynyń dıametri 15 sm, dińgeginiń uzyndyǵy 10 sm, eni 2 - 2, 5 sm - ge jetedi. Quramynda 20 - 30% nárýyz, maı, mıneraldy zattar, dárýmender, mıkroelementterden – temir, kálsı, myrysh, ıod, kalıı, fosfor bar, sondyqtan jeýge jaramdy sańyraýqulaqtardyń 300 - ge jýyq túrleri belgili.
Aq sańyraýqulaq qaıyń, emen, shyrsha, qaraǵaı, shamshat, qaraǵash, shaǵan aǵashtarynyń astynda ósedi. Qaıyń mańynda ósken sańyraýqulaq qalpaǵynyń ústińgi betiaqshyl - surǵylt, astyńǵy jaǵy – aq, hosh ıisti. ósip turǵan jerine qaraı tústeride qubylmaly. Dińgeginiń uzyndyǵy 10 sm, qalpaǵynyń dıametri 20 sm.
Qaıyń sańyraýqulaǵy – qaıyńdy ormanda topyraqtyń jylylyǵy 10 – 16 0 S - da, ylǵaldylyǵy 53 – 98 % - ǵa jetkende damı bastaıdy. Dińgeginiń bıiktigi 4 - 15 sm, jýandyǵy 1 - 3 sm, qalpaǵynyń dıametri 5 - 15 sm, 10 kún ishinde terip almasa jeýge jaramsyz bolyp qalady. Qaıynnyń tamyrymen selbesip mıkroza túzedi, aǵashqa paıda keltiredi. Keptirilgen sańyraýqulaqtyń qýattylyǵy baklajan men qarabıdaı nanynyń qýattylyǵymen teń túsedi. Qaıyń sańyraýqulaǵyn keptirgende qaraıady.
Kúzgi túbirtek ( osennıı openok) - óte tez ósedi, quramynda sý – 91, 4 %,
nárýyz - 2, 6 %, krahmal, qant - 3, 8 %, maı - 0, 4%, tuz – 0, 8%, jasýnyq - 0, 9%. Túbirteginde aqtústi jarǵaqty beldeýshesi bar. Qýattylyǵy sábiz, oramjapyraq, qıar, qyzannan áldeqaıda joǵary sanalady, ol aırannyń qýattylyǵymen parapar keledi.

Jeýge jaramsyz ýly sańyraýqulaqtar – Ýly sańyraýqulaqtarǵa shybynjut ( mýhomor), boz aramqulaq ( poganka), jalǵan túbirtek ( lojnyı openok), jalǵan túkijem ) lojnaıa lısıchka) jáne t. b.
Shybynjuttyń túrleri: qyzyl shybynjut, surǵylt - qońyr shybynjut, porfır shybynjuty, aq qalpaqshaly sasyq shybynjut, bozǵylt – sary shybynjut jáne t. b.
Shybynjut sańyraýqulaǵynyń quramynda shybyndy óltiretin ýly zat « mýskarın» alkaloıdy bolatynyn anyqtaldy. Kóbinese shyrsha, qaraǵaı, balqaraǵaı ormandary men qaıyń aǵashtarynyń jaryq kóp túsetin ashyq alańdarda ósedi. Qyzyl shybynjuttyń dıametri 20 sm - deı, qalpaǵy kúńgirt – qyzyl tústi, ár jerinde súıel tárizdi aq daqtary jýylyp ketedi.

Ýy tez áser etedi, adam tunshyǵyp, tynys alýy nasharlaıdy, sińiri tartylyp, talyp qalady. Ertede shybynjuttan jasalǵan preparattardy bezdiń isýi, ókpe aýrýy, júıke júıesi aýrýlaryna qarsy paıdalanǵan jáne shybyn, qandala, búrge sıaqty zıandy jándikterdi óltirý úshin qoldanǵan. Qazirgi kezde medısınada túrli preparattar ázirleý úshin shıkizat kózi bolyp tabylady.
Boz aramqulaq ( blednaıa poganka) – aq, sarǵysh, jasyldaý, surǵylt – aqshyl tústi qalpaǵynyń ústinde maqta tárizdi qabyrshaqty aq jarǵaqtary bar. Dińgeginde jarǵaqty beldeýshesi bolady. Túp jaǵyn qalta tárizdi jamylǵy qaptaıdy. Kóbinese jalpaq japyraqty jáne qylqan japyraqty orman shetinde ósedi.. Quramynda « falloıdın» alkaloıdy bolǵandyqtan óte ýly sańyraýqulaqtardyń qataryna jatqyzady.

Parazıt sańyraýqulaqtar - tiri aǵzalardyń denesinde ósip jetilip, tiri jasýshalardyń aǵzalyq zattarymen qorektenedi. Jazda ár túrli ósimdikterdiń japyraqtaryna appaq un seýip tastaǵan sıaqty bolady. Onyń kúzdik bıdaı, qara bıdaı sabaqtarynan emen japyraqtaryna maqta tárizdi bolyp turǵanyn baıqaýǵa bolady. Bul aquntaqsańyraýqulaqtarynyń jipshýmaqtary. Olar ósimdiktiń japyraq, sabaǵyna jipshelerin jiberip, jasýshanyń aǵzalyq zattarymen qorektenedi. Sańyraýqulaqtardyń kóptegen túri adamǵa jáne sharýashylyqqa zıan keltiredi. Tiri aǵzanyń denesinde ósip jetilip, tiri jasýshalardyń aǵzalyq zattarymen qorektenetin sańyraýqulaqtar parazıt sańyraýqulaqtar dep atalady.

Qalpaqshaly sańyraýqulaqtyń qurlysy
1 – qalpaqsha
2 – qalpaqsha asty
3 – beldeýshe saqına
4 – túbirtek
5 – túbirtek jipshesi
6 – jipshýmaq
7 – jipshe

Sańyraýqulaqtardyń túrleri
● Jeýge jaramdy sańyraýqulaqtar
● Ýly sańyraýqulaqtar
● Parazıt sańyraýqulaqtar

Jeýge jaramdy qalpaqshaly sańyraýqulaqtardy terý kezinde qandaı erejelerdi saqtaý qajet ekenin aıtyńdar
Jaýaby: Sańyraýqulaqtardy tergende jeýge jaramdysyn ýly túrinen ajyrata bilý kerek. Tergen kezde topyraqta kórinbeı jatatyn jipshýmaqty zaqymdap almas úshin, sańyraýqulaq túbiriniń túbinen pyshaqpen abaılap qıyp alǵan jón.

İİ. Maǵynany tany (mátinmen jumys)
«Kýbızm» ádisi
Sıpatta Baıanda Salystyr Zertte
Oqýshylar mátinmen qosymsha tanysyp, túsingenderin posterge salyp qorǵaıdy.

İİİ. Zerthanalyq jumys №14
Qalpaqshaly sańyraýqulaqtyń syrtqy qurlysyn anyqtaý
İÚ. Toptyq jumys
Sáıkestendirý testi
1. Sımbıoz ----------Hloroplastary bolmaǵandyqtan júrmeıdi
2. Mıkorıza --------Spora túziletin oryn
3. Sporangıı ------Eki aǵzanyń paıdaly selbesýi
4. Mıkologıa ------Sańyraýqulaqtardyń aǵash tamyrymen selbesýi
5. Fotosıntez -----Sańyraýqulaqtardy zertteıtin ǵylym

Ú. Qorytyndylaý: «Men saǵan, sen maǵan» oıyny
Toptar bir - birine suraq qoıyp jaýap berip otyrady.

Sabaqty suraqtar arqyly bekitý
1. Sańyraýqulaqtardy zertteıtin ǵylym mıkologıa HIH ǵ. p. b.
2. Sańyraýqulaq jasýshasynda jınalatyn qorektik qor zatynyń ataýy glıkogen
3. Talshyǵy bar sporanyń ataýy zoospora
4. Sporalar túziletin oryn sporangıı
5. Nan ashytýǵa paıdalanylatyn sańyraýqulaq qantty
6. Kógildir zeń sańyraýqulaǵynyń ataýy penısıll
7. Lımon qyshqyly alynatyn sańyraýqulaq aspergıl
8. Qalpaqshaly sańyraýqulaqtyń jemisti denesi neden turady? Qalpaq, túbirtek
9. Sańyraýqulaqtyń ósimdikpen selbesýi mıkorıza
10. Qalpaqshaly qyzyl tústi ýly sańyraýqulaq shybynjut
11. Qalpaqshaly sańyraýqulaqtyń topyraq ishinde kórinbeı jatatyn bóligi jipshýmaq, jipshe
12. Qaıyńqulaq sańyraýqulaǵy ýly ma, ýsyz ba? ýsyz
13. Bıdaı masaǵyn zaqymdaıtyn parazıt sańyraýqulaq qarakúıe
14. Júgeri sobyǵynda bolatyn parazıt sańyraýqulaq qarakúıe

Qorytyndy: Sabaqqa belsene aralasqan, suraqtarǵa jaýap bergen oqýshylarǵa baǵa qoıyp, sabaqty qorytyndylaımyz.
Úıge tapsyrma: Mátindi oqý, sýrettermen jumys jasaý. Ótken sabaqty qaıtalap kelý.