Sapaly aýdarma isi týraly
Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany,
Bekarystan bı aýyly, №24 orta mektebiniń
orys tili jáne ádebıeti páni muǵalimi
Qazanbaı Ǵalıa Tilektesqyzy
Aýdarma - halyqpen halyqty, tilmen tildi, ádebıetpen ádebıetti qaýyshtyrýshy dáneker
Aýdarma - ómir tanytatyn, bilim taratatyn, tárbıe beretin qural ǵana emes, ol sonymen qatar ultar arasyndaǵy ekonomıkalyq, áleýmettik, rýhanı, ǵylymı qarym-qatynastyń tárbıe –taǵylym almasýdyń úlgisi. Búgingi kúni halyqtardyń ózara dostyq qarym-qatynasynda, olardyń bir birine etene jaqyndasýyń da aýdarma shyǵarmalardyń orny erekshe.
Aýdarma - bir tildegi oıdy (aýyzsha, jazbasha) ekinshi tilge berý Qarym-qatynastyń quraly retinde ár túrli til paıda bolǵanda, bir tilde sóıleıtinderdiń ekinshi tilde sóıleıtindermen túsinisý, sóılesý qajettiliginen týǵan, tipti onyń shyǵýyn ǵalymdardyń paıymdaýynsha adamzat qaýymynyń alǵashqy damý dáýirimen, ıaǵnı tildiń shyǵýymen baılanystyrady.
Aýdarmanyń birneshe túri bar :
1. Aýyzsha aýdarý. Ár túrli sóılengen sózder, baıandamalar izbe-iz aýyzsha aýdarylady, shetelderden kelgen resmı ókildermen, qonaqtardyń pikir almasýyna aýdarmashylar kómektesedi. Revolúsıadan buryn qazaq jerinde orys ulyqtarynyń aldynda júretin aýdarmashylar - tilmashtar bolǵan.
2. Jazbasha aýdarma. Barlyq hat-habar, resmı qujattar, ǵylymı jáne kórkem shyǵarmalar jazba túrinde aýdarylady. Túp nusqanyń túri men mátinine qaraı aýdarmanyń da qoldanylatyn ár alýan amal-tásilderi bar. Mysaly resmı dokýmentterdi aýdarǵanda túp nusqany qaz qalpynda buljytpaı tolyq jetkizý kózdelse, ǵylymı jáne tehnıkalyq shyǵarmalardy aýdarǵanda, belgili pánderdiń termınologıalyq uǵymdaryn durys berý kózdeledi. Osyny eskemegendiktiń saldary depýtattardyń zań shyǵarý barysynda kóp kesirin tıgizip júr. Zańnyń durys aýdarylmaýy kóptegen qıyndyqtar týǵyzady.
Al kórkem shyǵarmalardy aýdarǵanda birinshi kezekte túp nusqanyń kórkemdik - estetıkalyq áserin berý mindetti turady.
3. Kompúterlik (mashınamen) aýdarý. Aldyn ala jasalǵan programma boıynsha kıbernetıkalyq ádispen sózbe-sóz aýdaryp, túpnusqa týraly túsinik berý.
Qazirgi kezde aýdarmanyń qoldanylmaıtyn salasy joq:maǵlumattar almasýdyń jáne kópke taratýdyń, ınternet júıesine qosylyp aqparattar alýdyń birden-bir joly - aýdarma jasaý.
Mádenı jáne rýhanı tabystardy ortaqtastyrýda, halyqtardyń óz ara qarym qatynasyn ulǵaıtýda aýdarma naǵyz jalǵastyrýshy kúsh bolyp tabylyp otyr.
Bir kezde orystyń uly synshysy V. G. Belınskıı: «Orys tiline aýdarylǵan shyǵarma orys ádebıetiniń týyndysy...» degen bolatyn. Aýdarma qyzmetiniń eń basty maqsaty Belınskıı aıtpaqshy, halyqtardyń bir birimen tanysyp, ózara ıdeıalar almasýy, soǵan oraı, ádebıetterdiń gúldenip ósýi, aqyl-oı órisiniń úlgileri bir halyq ádebıetiniń ekinshi halyq tiline aýdarylýyna negizdeledi. Demek, qazaq tiline aýdarylǵan ádebı týyndy - qazaq ádebıetiniń qazynasyna qosylǵan dúnıelik, ol qazaq ádebıetiniń tól týyndysymen týystas.
Aýdarma - ádebıet jáne bir janr emes, ol – ana tilimizdiń barlyq janryn qamtıtyn bel balasy, solardyń ajyramas bir bóligi.
Aýdarma óneri –ulylardyń ustamy.
Qazaq tarıhynda aýdarma nusqalary baǵzy zamannan bar. Ejelgi Shyǵys ádebıetimen danalyq oı pikirlerin kóne muralary («Myń bir tún», « Kamılamen Damıla» t. b.)aýdarma arqyly ár alýan nusqalarda halqymyzǵa jetip otyrǵan.
Shyǵys danyshpandarynyń klasıkalyq shyǵarmalary n aýdarma ne nazıra túrinde(jelisin paıdalanyp jańa nusqa jasaý) qazaqtyń óz murasyna aınalǵan.
Al orys ádebıetiniń qazaqsha aýdaryla bastaǵanyna eki ǵasyrdaı ýaqyt boldy. On toǵyzynshy ǵasyrdyń sońyna taman L. N. Tolstoıdyń, I. A. Krylovtyń, A. S.Pýshkınniń, M. Iý. Lermontovtyń shyǵarmalaryn qazaqshaǵa aýdarýdyń alǵashqy úlgisin Abaı Qunanbaevpen Ybyraı Altynsarın jasady.
Aýdarma til ustartýǵa, kórkem oıdy ushtaýǵa, sebepshi bolyp keledi. Epostan epopeıaǵa deıin kóterilgen qazaq ádebıetiniń basty-basty shyǵarmalary orys tiline aýdarylýy, orys tili arqyly ádebıetimiz dúnıe júzine óriske shyqty.
Orys tiline aýdarý – áli de óte mańyzdy, ári óte qıyn mindetterdiń biri.
Aýdarýdyń bul salasynda kóńil jubatarlyq tabystar az emes árıne. Atap aıtsaq M. Áýezovtiń «Abaı joly» trılogıasy - úlken talaptyń ıesi ataqty jazýshy Leonıd Sobolevtiń halqymyzdyń tarıhyn, dástúrin, ádebıetin jaqsy biletin jáne qazaq oıyn orys tiline óz deńgeıinde jetkizýiniń arqasynda boldy. Sondaı - aq Á. Nurpeıisovtiń «Qan men teri», J. Jabaevtyń «Lenıngradtyq órenim!» shyǵarmalary osynyń dáleli.
Oısyz zersiz jasalǵan aýdarma kez kelgen tipti joǵary deńgeıde jazylǵan týyndynyń bedelin túsirip jiberedi. Oǵan dálel: basqasyn aıtpaı-aq, uly Abaıdy, Shákárimdi álemge óz keremet deńgeıinde(olar Góte, Baıron, Pýshkın t .b uly aqyndardan esh bir kem túspeıtin daralar )jetkize almaı otyrǵanymyz. Maqataev, Seıfýllın, Jansúgirov, Baızaqovtardyń shyǵarmalary nelikten álem týyndylarynyń qataryna enbeı otyr, sebebi: aýdarmalary sapasyz!
Qazirgi kezde mundaı jaýapkershiligi mol ispen shuǵyldanatyn azamattardyń aldynda turǵan eń basty maqsat - ol kórkem aýdarmaǵa óner dep qaraý. Mundaı qıyn da kúrdeli iske tildi az-maz biletin áldekimniń qolynan keletin is dep bilýden paıda bolǵan, nemese bir jaqty lıngvısıkalyq kórkem aýdarma jasaý bel alǵandyq áserin tıgizip otyr
Osy arada belgili orys jazýshysy L. S. Sobolevtiń mynadaı sózin aıta ketken jón: «Eger orys prozaıgi, dramatýrgi nemese aqyny ádebıetin orys tiline aýdaryp otyrǵan halyqqa janymen berilgen bolsa, eger sol halyqtyń tarıhyn, dástúrin, negizgi jumysyn, saltyn jaqsy bilse tabıǵatyn súıse, osy halyqty sezinse, onda aýdarma isiniń nátıjesi de keremet bolmaq»
Al endi aýdarmashy talanty joq nemese kásibı qabileti nashar adam bolsa, onda onyń «geografıamen» tildi bilýinen paıda joq.
Al kerisinshe, aýdarmashy talantty, aýdarmashylyǵymen ne ulttyq topyraqty, ne ulttyq tildi bilmese túp nusqanyń rýhyna kinárat tımeı qoımaıdy.
Mundaıda aýdarmashyǵa aýadaı qajet úsh qaǵıdany eskerý kerek:
- Aýdarmashyǵa shyǵarmashylyq talant qajet.
- Eki tildi jáne halyq tarıhyn, turmysyn, mádenıetin bilý qajet
- Aýdarmashy jazýshynyń daralyǵyn bilý qajet.
Uly aýdarmashy bolý úshin uly aqyn, nemese uly jazýshy bolý shart emes, nemese eki tilde erkin sóılep erkin aýdarý da emes. Aýdaryp otyrǵan shyǵarmanyń mazmunyn júregimen qabyldap, týǵan tildeı jazylǵan tilin sezine bilý kerek. Sonda ǵana aýdarma oqyrmanǵa aýdarma emes túpnusqadaı túsinikti ári jaqyn bolady.
Qazaq ádebıetiniń irgesin qalaýshy, kórkem sózdiń kórnekti sheberi aqyn Abaı qazaqtyń kórkem ádebıetin jańa jolǵa salýda, onyń órkendetip ósirýde úlken úlesin qosqan kisi.
Sondyqtan da ol ózine deıingi aqyndarǵa, ózine deıingi ádebıetke kóz salady.
Ol kezde qazaq elinde óleńniń qadiri aıtarlyqtaı emes edi.
İri tuqymnan, baılardan, bılerden shyqqan jastar óleńge áýestenbeıtin, óleńshildik kún kórý úshin ár sózdiń basyn qosyp aıtatyn jarapazany degen uǵymda bolatyn. Abaı tóńkerilis jasady. Ol óleńdi óte qadirledi, óleńniń taza óleń bolýy úshin kúresti. Abaı mádenıetti aqyn, ol shyǵyc ádebıetin zerttep, shyǵys aqyndarynyń shyǵarmashylyǵyn oqýmen birge Eýropa mádenıetine de, Eýropa ádebıetine de sýsyndaǵan dana.
Orystyń baı ádebıetin, iri aqyn jazýshylaryn qazaq halqyna tanystyrdy.
Ol orystyń belgili jazýshylary Tolstoı, Pýshkın, Nekrasov, Chernyshevskıı, Lermontov, Eýropa aqyndary Baıron, Gete syndy jazýshylardy oqydy.
Ol Pýshkınnen, Lermontovtan, Krylovtan birneshe aýdarmalar jasap olardy qazaq ádebıetiniń qoryna qosty. Ásirese Abaıdyń súıip aýdarǵan aqyny Pýshkın boldy, onyń óleńmen jazǵan «Evgenıı Onegın»romanynan, lırıkaly óleńderinen aýdarma jasady.
Olardy túsinikti etip qazaq halqyna jetkizip berdi.
Qazaq halqy eń birinshi Pýshkındi Abaı arqyly tanydy.
Mahabbat jyrlarynyń ishindegi Abaıdyń ulylyǵyn asqan talantyn tanytqan Pýshkınnen aýdarǵan «Evgenıı Onegınniń» úzindileri. Munda Abaı jáı aýdarmashy emes. Aldymen, óleńmen jazylǵan uzaq romannyń óz aqyndyq kredosyna kerek jerin ǵana tańdap aldy.
Pýshkın Abaıdyń úlgili ustazy dese de bolady.
Biraq, úzindilerdi aýdarǵan ýaqytta tek Pýshkınniń yqpalynda, máner-mashyǵynda, óleń sheńberinde qalyp, býynyn sanap otyrmaıdy. Krylovty nemese Lermontovty aýdarǵandaǵy dáldilik munda qoldanylmaıdy. Ádeıi qoldanbaıdy. Ózinshe jyrlap Pýshkınniń arnasynan shyǵyp ketip otyrady. Taqyrypty Pýshkınmen jarysa tolǵaıdy. Sonyń nátıjesinde Abaı bul aýdarmasyn óz óleńderiniń nusqasyndaı, óz oqyrmanynyń túsinigine laıyqtap shyǵarady.
«Tatánanyń Onegınge jazǵan hatyndaǵy»onyń jan syry, ish tolqynysy túpnusqadaǵy bıik dárejesinen eshbir, kemimeı qazaq oqyrmanyna tuńǵıyq tereń syr aǵylyp túgel jetken:
Shynyńdy aıt, kimsiń terbetken,
Iembisiń saqtaýshy
Álde azǵyryp áýre etken,
Jaýymsyń teýip taptaýshy,
Shesh kóńildiń jumbaǵyn
Álde bári - aldanys.
Jas júrek jaıyp saýsaǵyn
Talpynǵan shyǵar aıǵa alys.
Osyndaı aýdarý ústinde aqynnyń ózi de samǵap, poezıa shyńyna shyǵyp, asqaqtap, serpile kóterilip alǵan bolar.
Abaıdyń lırıkasy –keń kólemdi mol qazyna, tereńi taýsylmas syrly mura.
Abaıdyń eń basty ereksheligi - ol aqyn. Ahmet Baıtursynov aıtqandaı qazaqta Abaıǵa deıin mundaı aqyn bolǵan joq. Qazaqta Abaıdan keıin de mundaı aqyn bolǵan joq, bolmaıdy da. Sebebi Abaı qaıtalanbas birtýar qubylys - fenomen.
Al Pýshkınniń prozamen jazylǵan «Dýbrovskıı» atty shyǵarmasyn sonaý on toǵyzynshy ǵasyrda aq qazaq tiline óleń etip aýdarǵan Shákárimniń óz óleńderin nege álemge aýdaryp tanytpasqa.
Osyndaı uly qundylyqtarymyzdy álem oqyrmanyna tanytyp, olardy álemniń uly aqyn-jazýshylarynyń qataryna engizip, olardy uly Baıron, Gete, Pýshkın syndy ǵalamdyq deńgeıge jetkizý qazirgi urpaqtyń enshisinde dep esepteımin.
Birinshiden, jańa býyn aýdarmashylardy, menińshe, mektep qabyrǵasynan bastap tárbıeleý qajet. Ol úshin mektepterde aýdarmashylyq jumysty úıirme retinde nemese sabaq arasynda emes - pán retinde engizý qajet Joǵary oqý oryndarynda emes mektepten súzilip - ekshelip shyqqan aýdarmashy óz isine shyn janashyrlyqpen, jaýapkershilikpen izdenip qaraıdy dep oılaımyn.
Ekinshiden, mektep baǵdarlamasyna buryn bolyp, biraq keıin alynyp tastalǵan shetel ádebıeti pánin qaıta engizý qajet. Qazirgi jasóspirimder bolsa da ádebıetke qyzyǵýshylyq tanytpaıdy, al mektep oqýshysyna shet el ádebıetine sholý jasap kózqaras qalyptastyrsaq biz odan utylmaı, kerisinshe kóp jaǵydaıda utamyz. (Servantestiń «Don Kıhoty», Antýande Sent-Ekzúperıdiń «Kishkentaı hanzadasy», Kıplıngtiń Maýglıi, Dj. London, Seton-Tomson t. b. jas jetkinshektiń júreginde ómirge degen kózqarasty qalyptastyrýǵa áseri erekshe dep oılaımyn.
Sol shetel ádebıetin aýdarmada emes túpnusqada oqyǵysy keletin jasóspirimniń júreginde túp nusqany shetel tilinde oqyp alyp óz tilimizge sapaly etip aýdarǵysy keletin jańa býyn aýdarmashylar tárbıelenýi múmkindigi bar emes pe ?
Úshinshiden, mektep baǵdarlamasyna «Abaıtaný » pánin engizýdi usynamyn. Osy pándi ıgeri barysynda Abaıdy janjaqty taldap, onyń aýdarmalaryn da jasap, onyń Shákárim syndy izbasarlarynyń da shyǵarmashylyǵyna úńilip barlyq máseleniń túıinin sheshýge bolady dep esepteımin.
Bárimizge málim ınternette shý bolǵan Reseıdegi saılaý aldy opozısıanyń Máskeýdegi Chıstoprýdnyıdaǵy Abaı eskertkishiniń mańaıyna « Abaı-Ahýlaı»dep uran tastap jıyn uıymdastyryp
Ataqty aqynnyń eskertkishin saıası sóz jetkizý alańyna aınaldyrǵanyn bilemiz. Abaı esimi Reseıde osy sharaǵa deıin 2006 jylǵy eki el prezıdentteriniń kezdesip osy eskertkishti ashý saltanatynan da kóbirek shyǵyp ketti deýge bolady. Reseılikter osy shýdan soń qazaqtyń ataqty aqyny Abaı týraly kóp bilgisi kelip ınternet arqyly izdene bastady, qyzyǵy sol, blogerlerdiń kópshiligi bul aqynnyń óleńderin orys tilinde aýdarmasyn taba almaı jatqandaryn aıtyp ókinishterin bildirip jatty.
Moıyndaý kerek Abaı esimin álemge tanytý úshin uly aqynnyń shyǵarmalaryn orys tiline aýdarý kerek, nemese «uly aqyn óz shyǵarmalaryn óz deńgeıinde aýdarylyp, tanylmaıtynyn sezip ózi aýdaryp ketkende» joǵarydaǵydaı uıat bolmas pa edi dep oılaımyn
On toǵyzynshy ǵasyrda orys aqyny Pýshkındi osynshama joǵary deńgeıde aýdaryp qazaq halqyna tanytyp osy kúnge deıin ózinen asyp túsken aýdarma joq bolyp otyrǵan Abaıdyń óz poezıasyn, biz jıyrma birinshi ǵasyrda ózimiz qanshama uly Abaıymyz bar dep maqtanǵanymyzben basqa tilderge aýdaryp, álemge durys tanyta almaı otyrmyz
Mektep oqýshylarynyń aýdarma jumystary;
Mahabbat dıalogy (Muqaǵalı Maqataev)
- Qus bolyp ushyp joǵalsam, ne ister ediń?
- Seni izdeýmen máńgilik óter edim.
- Otqa túsip órtensem, ne iste ediń?
- Kúl bolyp sońyńnan keter edim.
- Buldyrasam saǵymdaı, ne iser ediń?
- Jel bolyp qýyp, aqyry jeter edim.
- Qaıǵy ákelsem basyńa ne ister ediń?
- Qoıshy, sáýlem, bárin de kóteremin.
Dıalog lúbvı (Aýdarǵan Abdımýrat Aıken 10 synyp oqýshysy)
- Chtob sdelal ty, kol stala by ıa ptıseı ı propala?
-Á vechnostvsú tebá by odný ıskal.
- A eslı b ıa sgorela na ogne?
- Ia peplom by ýshel k tebe vosled .
- A eslı b moı mıraj ızdaleka mersal?
- Ia b vetrom stal ı vse ravno tebá dognal.
- A eslı by tebe ız-za mená stradat prıshlos?
- Da ladno, mılaıa, ıa vse by perenes.
Svetok(A. S. Pýshkın)--------------------------------------Gúl
Svetok zasohshıı, bezdýhannyı, ----------------- Kitaptyń arasynda umyt bolǵan,
Zabytyı v knıge vıjý .------------------------------ Isi ketken, kepken gúldi kórgenimde
I vot ýje mechtoıý strannoı, ---------------------- Sonda ǵana ǵajap arman kenetten,
Dýsha napolnılas moıa.------------------------------ Janymdy toltyrǵandaı sezimge
Bekarystan bı aýyly, №24 orta mektebiniń
orys tili jáne ádebıeti páni muǵalimi
Qazanbaı Ǵalıa Tilektesqyzy
Aýdarma - halyqpen halyqty, tilmen tildi, ádebıetpen ádebıetti qaýyshtyrýshy dáneker
Aýdarma - ómir tanytatyn, bilim taratatyn, tárbıe beretin qural ǵana emes, ol sonymen qatar ultar arasyndaǵy ekonomıkalyq, áleýmettik, rýhanı, ǵylymı qarym-qatynastyń tárbıe –taǵylym almasýdyń úlgisi. Búgingi kúni halyqtardyń ózara dostyq qarym-qatynasynda, olardyń bir birine etene jaqyndasýyń da aýdarma shyǵarmalardyń orny erekshe.
Aýdarma - bir tildegi oıdy (aýyzsha, jazbasha) ekinshi tilge berý Qarym-qatynastyń quraly retinde ár túrli til paıda bolǵanda, bir tilde sóıleıtinderdiń ekinshi tilde sóıleıtindermen túsinisý, sóılesý qajettiliginen týǵan, tipti onyń shyǵýyn ǵalymdardyń paıymdaýynsha adamzat qaýymynyń alǵashqy damý dáýirimen, ıaǵnı tildiń shyǵýymen baılanystyrady.
Aýdarmanyń birneshe túri bar :
1. Aýyzsha aýdarý. Ár túrli sóılengen sózder, baıandamalar izbe-iz aýyzsha aýdarylady, shetelderden kelgen resmı ókildermen, qonaqtardyń pikir almasýyna aýdarmashylar kómektesedi. Revolúsıadan buryn qazaq jerinde orys ulyqtarynyń aldynda júretin aýdarmashylar - tilmashtar bolǵan.
2. Jazbasha aýdarma. Barlyq hat-habar, resmı qujattar, ǵylymı jáne kórkem shyǵarmalar jazba túrinde aýdarylady. Túp nusqanyń túri men mátinine qaraı aýdarmanyń da qoldanylatyn ár alýan amal-tásilderi bar. Mysaly resmı dokýmentterdi aýdarǵanda túp nusqany qaz qalpynda buljytpaı tolyq jetkizý kózdelse, ǵylymı jáne tehnıkalyq shyǵarmalardy aýdarǵanda, belgili pánderdiń termınologıalyq uǵymdaryn durys berý kózdeledi. Osyny eskemegendiktiń saldary depýtattardyń zań shyǵarý barysynda kóp kesirin tıgizip júr. Zańnyń durys aýdarylmaýy kóptegen qıyndyqtar týǵyzady.
Al kórkem shyǵarmalardy aýdarǵanda birinshi kezekte túp nusqanyń kórkemdik - estetıkalyq áserin berý mindetti turady.
3. Kompúterlik (mashınamen) aýdarý. Aldyn ala jasalǵan programma boıynsha kıbernetıkalyq ádispen sózbe-sóz aýdaryp, túpnusqa týraly túsinik berý.
Qazirgi kezde aýdarmanyń qoldanylmaıtyn salasy joq:maǵlumattar almasýdyń jáne kópke taratýdyń, ınternet júıesine qosylyp aqparattar alýdyń birden-bir joly - aýdarma jasaý.
Mádenı jáne rýhanı tabystardy ortaqtastyrýda, halyqtardyń óz ara qarym qatynasyn ulǵaıtýda aýdarma naǵyz jalǵastyrýshy kúsh bolyp tabylyp otyr.
Bir kezde orystyń uly synshysy V. G. Belınskıı: «Orys tiline aýdarylǵan shyǵarma orys ádebıetiniń týyndysy...» degen bolatyn. Aýdarma qyzmetiniń eń basty maqsaty Belınskıı aıtpaqshy, halyqtardyń bir birimen tanysyp, ózara ıdeıalar almasýy, soǵan oraı, ádebıetterdiń gúldenip ósýi, aqyl-oı órisiniń úlgileri bir halyq ádebıetiniń ekinshi halyq tiline aýdarylýyna negizdeledi. Demek, qazaq tiline aýdarylǵan ádebı týyndy - qazaq ádebıetiniń qazynasyna qosylǵan dúnıelik, ol qazaq ádebıetiniń tól týyndysymen týystas.
Aýdarma - ádebıet jáne bir janr emes, ol – ana tilimizdiń barlyq janryn qamtıtyn bel balasy, solardyń ajyramas bir bóligi.
Aýdarma óneri –ulylardyń ustamy.
Qazaq tarıhynda aýdarma nusqalary baǵzy zamannan bar. Ejelgi Shyǵys ádebıetimen danalyq oı pikirlerin kóne muralary («Myń bir tún», « Kamılamen Damıla» t. b.)aýdarma arqyly ár alýan nusqalarda halqymyzǵa jetip otyrǵan.
Shyǵys danyshpandarynyń klasıkalyq shyǵarmalary n aýdarma ne nazıra túrinde(jelisin paıdalanyp jańa nusqa jasaý) qazaqtyń óz murasyna aınalǵan.
Al orys ádebıetiniń qazaqsha aýdaryla bastaǵanyna eki ǵasyrdaı ýaqyt boldy. On toǵyzynshy ǵasyrdyń sońyna taman L. N. Tolstoıdyń, I. A. Krylovtyń, A. S.Pýshkınniń, M. Iý. Lermontovtyń shyǵarmalaryn qazaqshaǵa aýdarýdyń alǵashqy úlgisin Abaı Qunanbaevpen Ybyraı Altynsarın jasady.
Aýdarma til ustartýǵa, kórkem oıdy ushtaýǵa, sebepshi bolyp keledi. Epostan epopeıaǵa deıin kóterilgen qazaq ádebıetiniń basty-basty shyǵarmalary orys tiline aýdarylýy, orys tili arqyly ádebıetimiz dúnıe júzine óriske shyqty.
Orys tiline aýdarý – áli de óte mańyzdy, ári óte qıyn mindetterdiń biri.
Aýdarýdyń bul salasynda kóńil jubatarlyq tabystar az emes árıne. Atap aıtsaq M. Áýezovtiń «Abaı joly» trılogıasy - úlken talaptyń ıesi ataqty jazýshy Leonıd Sobolevtiń halqymyzdyń tarıhyn, dástúrin, ádebıetin jaqsy biletin jáne qazaq oıyn orys tiline óz deńgeıinde jetkizýiniń arqasynda boldy. Sondaı - aq Á. Nurpeıisovtiń «Qan men teri», J. Jabaevtyń «Lenıngradtyq órenim!» shyǵarmalary osynyń dáleli.
Oısyz zersiz jasalǵan aýdarma kez kelgen tipti joǵary deńgeıde jazylǵan týyndynyń bedelin túsirip jiberedi. Oǵan dálel: basqasyn aıtpaı-aq, uly Abaıdy, Shákárimdi álemge óz keremet deńgeıinde(olar Góte, Baıron, Pýshkın t .b uly aqyndardan esh bir kem túspeıtin daralar )jetkize almaı otyrǵanymyz. Maqataev, Seıfýllın, Jansúgirov, Baızaqovtardyń shyǵarmalary nelikten álem týyndylarynyń qataryna enbeı otyr, sebebi: aýdarmalary sapasyz!
Qazirgi kezde mundaı jaýapkershiligi mol ispen shuǵyldanatyn azamattardyń aldynda turǵan eń basty maqsat - ol kórkem aýdarmaǵa óner dep qaraý. Mundaı qıyn da kúrdeli iske tildi az-maz biletin áldekimniń qolynan keletin is dep bilýden paıda bolǵan, nemese bir jaqty lıngvısıkalyq kórkem aýdarma jasaý bel alǵandyq áserin tıgizip otyr
Osy arada belgili orys jazýshysy L. S. Sobolevtiń mynadaı sózin aıta ketken jón: «Eger orys prozaıgi, dramatýrgi nemese aqyny ádebıetin orys tiline aýdaryp otyrǵan halyqqa janymen berilgen bolsa, eger sol halyqtyń tarıhyn, dástúrin, negizgi jumysyn, saltyn jaqsy bilse tabıǵatyn súıse, osy halyqty sezinse, onda aýdarma isiniń nátıjesi de keremet bolmaq»
Al endi aýdarmashy talanty joq nemese kásibı qabileti nashar adam bolsa, onda onyń «geografıamen» tildi bilýinen paıda joq.
Al kerisinshe, aýdarmashy talantty, aýdarmashylyǵymen ne ulttyq topyraqty, ne ulttyq tildi bilmese túp nusqanyń rýhyna kinárat tımeı qoımaıdy.
Mundaıda aýdarmashyǵa aýadaı qajet úsh qaǵıdany eskerý kerek:
- Aýdarmashyǵa shyǵarmashylyq talant qajet.
- Eki tildi jáne halyq tarıhyn, turmysyn, mádenıetin bilý qajet
- Aýdarmashy jazýshynyń daralyǵyn bilý qajet.
Uly aýdarmashy bolý úshin uly aqyn, nemese uly jazýshy bolý shart emes, nemese eki tilde erkin sóılep erkin aýdarý da emes. Aýdaryp otyrǵan shyǵarmanyń mazmunyn júregimen qabyldap, týǵan tildeı jazylǵan tilin sezine bilý kerek. Sonda ǵana aýdarma oqyrmanǵa aýdarma emes túpnusqadaı túsinikti ári jaqyn bolady.
Qazaq ádebıetiniń irgesin qalaýshy, kórkem sózdiń kórnekti sheberi aqyn Abaı qazaqtyń kórkem ádebıetin jańa jolǵa salýda, onyń órkendetip ósirýde úlken úlesin qosqan kisi.
Sondyqtan da ol ózine deıingi aqyndarǵa, ózine deıingi ádebıetke kóz salady.
Ol kezde qazaq elinde óleńniń qadiri aıtarlyqtaı emes edi.
İri tuqymnan, baılardan, bılerden shyqqan jastar óleńge áýestenbeıtin, óleńshildik kún kórý úshin ár sózdiń basyn qosyp aıtatyn jarapazany degen uǵymda bolatyn. Abaı tóńkerilis jasady. Ol óleńdi óte qadirledi, óleńniń taza óleń bolýy úshin kúresti. Abaı mádenıetti aqyn, ol shyǵyc ádebıetin zerttep, shyǵys aqyndarynyń shyǵarmashylyǵyn oqýmen birge Eýropa mádenıetine de, Eýropa ádebıetine de sýsyndaǵan dana.
Orystyń baı ádebıetin, iri aqyn jazýshylaryn qazaq halqyna tanystyrdy.
Ol orystyń belgili jazýshylary Tolstoı, Pýshkın, Nekrasov, Chernyshevskıı, Lermontov, Eýropa aqyndary Baıron, Gete syndy jazýshylardy oqydy.
Ol Pýshkınnen, Lermontovtan, Krylovtan birneshe aýdarmalar jasap olardy qazaq ádebıetiniń qoryna qosty. Ásirese Abaıdyń súıip aýdarǵan aqyny Pýshkın boldy, onyń óleńmen jazǵan «Evgenıı Onegın»romanynan, lırıkaly óleńderinen aýdarma jasady.
Olardy túsinikti etip qazaq halqyna jetkizip berdi.
Qazaq halqy eń birinshi Pýshkındi Abaı arqyly tanydy.
Mahabbat jyrlarynyń ishindegi Abaıdyń ulylyǵyn asqan talantyn tanytqan Pýshkınnen aýdarǵan «Evgenıı Onegınniń» úzindileri. Munda Abaı jáı aýdarmashy emes. Aldymen, óleńmen jazylǵan uzaq romannyń óz aqyndyq kredosyna kerek jerin ǵana tańdap aldy.
Pýshkın Abaıdyń úlgili ustazy dese de bolady.
Biraq, úzindilerdi aýdarǵan ýaqytta tek Pýshkınniń yqpalynda, máner-mashyǵynda, óleń sheńberinde qalyp, býynyn sanap otyrmaıdy. Krylovty nemese Lermontovty aýdarǵandaǵy dáldilik munda qoldanylmaıdy. Ádeıi qoldanbaıdy. Ózinshe jyrlap Pýshkınniń arnasynan shyǵyp ketip otyrady. Taqyrypty Pýshkınmen jarysa tolǵaıdy. Sonyń nátıjesinde Abaı bul aýdarmasyn óz óleńderiniń nusqasyndaı, óz oqyrmanynyń túsinigine laıyqtap shyǵarady.
«Tatánanyń Onegınge jazǵan hatyndaǵy»onyń jan syry, ish tolqynysy túpnusqadaǵy bıik dárejesinen eshbir, kemimeı qazaq oqyrmanyna tuńǵıyq tereń syr aǵylyp túgel jetken:
Shynyńdy aıt, kimsiń terbetken,
Iembisiń saqtaýshy
Álde azǵyryp áýre etken,
Jaýymsyń teýip taptaýshy,
Shesh kóńildiń jumbaǵyn
Álde bári - aldanys.
Jas júrek jaıyp saýsaǵyn
Talpynǵan shyǵar aıǵa alys.
Osyndaı aýdarý ústinde aqynnyń ózi de samǵap, poezıa shyńyna shyǵyp, asqaqtap, serpile kóterilip alǵan bolar.
Abaıdyń lırıkasy –keń kólemdi mol qazyna, tereńi taýsylmas syrly mura.
Abaıdyń eń basty ereksheligi - ol aqyn. Ahmet Baıtursynov aıtqandaı qazaqta Abaıǵa deıin mundaı aqyn bolǵan joq. Qazaqta Abaıdan keıin de mundaı aqyn bolǵan joq, bolmaıdy da. Sebebi Abaı qaıtalanbas birtýar qubylys - fenomen.
Al Pýshkınniń prozamen jazylǵan «Dýbrovskıı» atty shyǵarmasyn sonaý on toǵyzynshy ǵasyrda aq qazaq tiline óleń etip aýdarǵan Shákárimniń óz óleńderin nege álemge aýdaryp tanytpasqa.
Osyndaı uly qundylyqtarymyzdy álem oqyrmanyna tanytyp, olardy álemniń uly aqyn-jazýshylarynyń qataryna engizip, olardy uly Baıron, Gete, Pýshkın syndy ǵalamdyq deńgeıge jetkizý qazirgi urpaqtyń enshisinde dep esepteımin.
Birinshiden, jańa býyn aýdarmashylardy, menińshe, mektep qabyrǵasynan bastap tárbıeleý qajet. Ol úshin mektepterde aýdarmashylyq jumysty úıirme retinde nemese sabaq arasynda emes - pán retinde engizý qajet Joǵary oqý oryndarynda emes mektepten súzilip - ekshelip shyqqan aýdarmashy óz isine shyn janashyrlyqpen, jaýapkershilikpen izdenip qaraıdy dep oılaımyn.
Ekinshiden, mektep baǵdarlamasyna buryn bolyp, biraq keıin alynyp tastalǵan shetel ádebıeti pánin qaıta engizý qajet. Qazirgi jasóspirimder bolsa da ádebıetke qyzyǵýshylyq tanytpaıdy, al mektep oqýshysyna shet el ádebıetine sholý jasap kózqaras qalyptastyrsaq biz odan utylmaı, kerisinshe kóp jaǵydaıda utamyz. (Servantestiń «Don Kıhoty», Antýande Sent-Ekzúperıdiń «Kishkentaı hanzadasy», Kıplıngtiń Maýglıi, Dj. London, Seton-Tomson t. b. jas jetkinshektiń júreginde ómirge degen kózqarasty qalyptastyrýǵa áseri erekshe dep oılaımyn.
Sol shetel ádebıetin aýdarmada emes túpnusqada oqyǵysy keletin jasóspirimniń júreginde túp nusqany shetel tilinde oqyp alyp óz tilimizge sapaly etip aýdarǵysy keletin jańa býyn aýdarmashylar tárbıelenýi múmkindigi bar emes pe ?
Úshinshiden, mektep baǵdarlamasyna «Abaıtaný » pánin engizýdi usynamyn. Osy pándi ıgeri barysynda Abaıdy janjaqty taldap, onyń aýdarmalaryn da jasap, onyń Shákárim syndy izbasarlarynyń da shyǵarmashylyǵyna úńilip barlyq máseleniń túıinin sheshýge bolady dep esepteımin.
Bárimizge málim ınternette shý bolǵan Reseıdegi saılaý aldy opozısıanyń Máskeýdegi Chıstoprýdnyıdaǵy Abaı eskertkishiniń mańaıyna « Abaı-Ahýlaı»dep uran tastap jıyn uıymdastyryp
Ataqty aqynnyń eskertkishin saıası sóz jetkizý alańyna aınaldyrǵanyn bilemiz. Abaı esimi Reseıde osy sharaǵa deıin 2006 jylǵy eki el prezıdentteriniń kezdesip osy eskertkishti ashý saltanatynan da kóbirek shyǵyp ketti deýge bolady. Reseılikter osy shýdan soń qazaqtyń ataqty aqyny Abaı týraly kóp bilgisi kelip ınternet arqyly izdene bastady, qyzyǵy sol, blogerlerdiń kópshiligi bul aqynnyń óleńderin orys tilinde aýdarmasyn taba almaı jatqandaryn aıtyp ókinishterin bildirip jatty.
Moıyndaý kerek Abaı esimin álemge tanytý úshin uly aqynnyń shyǵarmalaryn orys tiline aýdarý kerek, nemese «uly aqyn óz shyǵarmalaryn óz deńgeıinde aýdarylyp, tanylmaıtynyn sezip ózi aýdaryp ketkende» joǵarydaǵydaı uıat bolmas pa edi dep oılaımyn
On toǵyzynshy ǵasyrda orys aqyny Pýshkındi osynshama joǵary deńgeıde aýdaryp qazaq halqyna tanytyp osy kúnge deıin ózinen asyp túsken aýdarma joq bolyp otyrǵan Abaıdyń óz poezıasyn, biz jıyrma birinshi ǵasyrda ózimiz qanshama uly Abaıymyz bar dep maqtanǵanymyzben basqa tilderge aýdaryp, álemge durys tanyta almaı otyrmyz
Mektep oqýshylarynyń aýdarma jumystary;
Mahabbat dıalogy (Muqaǵalı Maqataev)
- Qus bolyp ushyp joǵalsam, ne ister ediń?
- Seni izdeýmen máńgilik óter edim.
- Otqa túsip órtensem, ne iste ediń?
- Kúl bolyp sońyńnan keter edim.
- Buldyrasam saǵymdaı, ne iser ediń?
- Jel bolyp qýyp, aqyry jeter edim.
- Qaıǵy ákelsem basyńa ne ister ediń?
- Qoıshy, sáýlem, bárin de kóteremin.
Dıalog lúbvı (Aýdarǵan Abdımýrat Aıken 10 synyp oqýshysy)
- Chtob sdelal ty, kol stala by ıa ptıseı ı propala?
-Á vechnostvsú tebá by odný ıskal.
- A eslı b ıa sgorela na ogne?
- Ia peplom by ýshel k tebe vosled .
- A eslı b moı mıraj ızdaleka mersal?
- Ia b vetrom stal ı vse ravno tebá dognal.
- A eslı by tebe ız-za mená stradat prıshlos?
- Da ladno, mılaıa, ıa vse by perenes.
Svetok(A. S. Pýshkın)--------------------------------------Gúl
Svetok zasohshıı, bezdýhannyı, ----------------- Kitaptyń arasynda umyt bolǵan,
Zabytyı v knıge vıjý .------------------------------ Isi ketken, kepken gúldi kórgenimde
I vot ýje mechtoıý strannoı, ---------------------- Sonda ǵana ǵajap arman kenetten,
Dýsha napolnılas moıa.------------------------------ Janymdy toltyrǵandaı sezimge
You Might Also Like
