InfoHub Logo

Burynǵy zamannyń baılarynyń qudalyǵy kelin túsirgen ne ákesiniń asyn bergendigi, dúnıeniń basy qandaı, aıaǵy qandaı, eshkimge opasynyń joqtyǵyn tanytady.

Qýandyq altaı-qarpyqtyń qarpyǵynyń úsh balasy — Tináli, Mámbet, Kúzeı. Kúzeıden týǵan — Toqa. «Toqanyń jylqysyn bersin» dep bataǵa qosylǵan Toqa — osy. Bul — Toqadan shyqqan baı Saǵaq. Qoqasaǵaq, Qurysbaı taǵy ekeýi bar, bes aǵaıyndy bolǵan. Baılyqta birinen-biri ótedi. Ákeleriniń aty — Táńirbergen. Sol Saǵaq úsh júzden baı tańdady quda bolýǵa. Kishi júzde Baısaqal degen baı bar dep, baılyǵyn ózine teń kórip, sol Baısaqalǵa Kenesary — Naýryzbaıdyń aǵasy Sarjan tóreni alyp, elý kisimen quda túse bardy.

Sonda Baısaqal qudalarynyń ortasyna bir sáýkele jiberdi. «Qyzymnyń qaraǵan basy, mingen aty, artqan túıesi, tigilgen otaý, qylǵan jasaý bári satýsyz tegin, bir sáýkeleniń qunyn berse bolady», — dep.

Basy Sarjan tóre otyrǵan qudalar sáýkeleni malǵa sha- malap, ózderi piship, ózderi kesip, bes júz baıtalǵa turady eken desip: «Munyń qyzynyń qalyń maly bes júz jylqy bolsyn», — depti. Úsh júz jylqy qara maly, júz jylqy úıge engizeri, júz jylqy — sút aqy, toı maly.

Baısaqal barǵan qudalarǵa: «Ózderiń júz bolyp kelmeı, elý bolyp kelgensińder, júz bolyp kelseń, júz-júzden qylar edim, menen kórme, ózderińnen kór!» — dep, er basyna elýge sanyn jetkizip, kıit qyldy. Túıeden elý, attan elý, taıtuıaq jambydan elý, qoıtuıaq jambydan elý ne bolsa, ol bolsyn elý túrli qyldy. Sıyrdan elý, qoıdan elý, eshkiden elý, ań terilerinen elý. Saǵaq ta bes júz jylqyny biraq aıdatty. Munan buryn qazaqta «qyryq jetiden» basqa qalyń mal aýyzǵa alynyp atalmaǵan.

Baısaqaldyń qyzy Saǵaqtyń ordasyna kelin bolyp túskende, bes otaý, bir altyn shatyr, jeti jetimmen túsipti. Sonda qyzdyń ózine arnalǵan otaýdyń ýyǵyn atpen júrip baılaǵan eken. Keregeniń basyn tutam kúmis, aıaǵyn da tutam kúmis, ýyq qansha bolsa, ýyqtyń baý ótkizer jerinde tutam kúmis, qalamynda tutam kúmis, shańyraǵynyń aýzynda, kúldireýishinde tutam kúmis, túıe aýǵanda, túıe basyna eki buraý, uzyndyǵy oqtaýdaı aǵash, onyń eki basynda da tutam kúmisten, dúnıeligin atpen júrip, ýyǵyn shanyshqan, úıdiń ortasyna ap kelip úıe bergende, kúldireý ishine tıdi dese, bolarlyq boldy. Sonda Saǵaqtyń báıbishesi kózi, kóńili toıǵandyqtan, «dúnıe shirkin jıaıyn dese, jınala beredi eken-aý!» — depti. Onda Baısaqaldyń báıbishesi: «Shirkin dep aıtqyzbaspyn dep», osynsha buttap edim, beker-aq buttaǵan ekenmin, jaqsyǵa da bir shirkin, jamanǵa da bir shirkin, bári bir bas-aq eken», — depti.

Baısaqaldyń qyzynyń túıesiniń jabýy búıdas degen jibek eken. Qarakesek qaz daýysty Qazybek urpaǵynan shyqqan Alshynbaı tuńǵyshy Ybyraı degen balasyna Saǵaqtyń qyzyn aıttyryp, sonda Ybyraı qys ishinde uzatyp alyp qaıtqan eken de, Baısaqaldyń qyzynyń túıesiniń jabýymen kúıeýdiń joldastaryna tymaq tystap bergen eken. Búıdas degen jibekten jasalǵan buıymdy jurt kózimen kórgen eken. Balasynyń otaýyn túsirgen soń «baılyǵymdy úsh júzge kórsetemin» — dep Saǵaq ákesi Táńirbergenge as bermek boldy. «At jaratsyn, asqa qamdansyn!» — dep, jurtqa saýyn aıtyp, shaqyrýshy attandyrǵanda, jylqydan on jeti myń bitken.
Altaı Aldajuman baıǵa Saǵaq sálem aıtypty: «Altaı Toqanyń baıymyn dep toqa da men aıtýshy edim, Altaıda al- taı toqanyń baıymyn dep Juman maqtanýshy edi, mine, men baılyǵymdy úsh júzge kórsetkeli ákeme as bereıin dep jatyr- myn, Juman menen baılyq asyramyn dese, osy asqa eki at mi- nip kelsin, bir atty jalǵyz atty kedeı de minip keledi», — degen eken.

Sonda Saǵaq asqa Jumannyń kelýin ańdyp turypty. Juman kelgende, aldynan shyqqan daıashylardan suraıdy:

— Juman qandaı at minip kelgen eken? — dep. Sonda aldynan shyqqan daıashylar biri:

— Qoıandaı boz at minip keldi, — dese, biri:

— Bylshyldama, kómirdeı qara at minip keldi, — dep kújildesip, rahlasyp qalypty. Sebebi, Jumannyń minip kelgen atynyń bir jaǵy qoıandaı boz eken de, bir jaǵy kómirdeı qara eken. Boz jaǵynan kórgen boz at — dep, qara jaǵynan kórgen qara at — dep, oılaıdy eken. Saǵaqtyń eki at minip kelsin dege- ni osyny oılap aıtqan eken. Sonda Saǵaq aıtypty:

— Jylqysynan mundaı mal týǵandyǵy Juman menen baı ekendigin dáleldepti, qansha tuıaq degenmen meniń jylqymnan mundaı mal týyp kórgen joq», — depti.

Jumannyń Táńirbergen asyna minip barǵan osy atyn Sarmantaı Alshaǵyruly Bıjan zamanasyndaǵy aq patshanyń kórinisine minip barǵan eken. osy eki jyndyny da sol zamandaǵy jurttyń kózi túgel kórgen eken.

Ózge bylshyl ne kerek? Basqy attyń báıgesine Baısaqaldyń bes asaýdyń birden sońǵysyn tikti deıdi. Kıiz ornyna shuǵa japqan, ol shuǵasynyń bir kezi bir atqa alynǵan eken. Ol otaýdyń ishine sirestirip, tekshelep jasaýdy jıyp, eki bosaǵadan eki qanat keregegeniń boıy bos qury turdy. Al, shymyldyqty quryp, alasha tósekti belden salyp, jeti jetimniń eń basy urǵashy jetim eken, aı dese, aýzy, kún deıin dese, kózi bar bir qasyq sýmen jutyp jibergendeı, jasy dál on beste sulý qyz eken. Sonda úsh júzden ataqty, dańqty neshe túrli júırik keldi. Sanyn Qudaı biledi, jurttyń kózi «at qashan keledi?», «Qandaı jandardyń mańdaıy jarylyp tur eken?» — dep aýzynda sol sóz bolyp otyrǵanda, ózge at joq, bir bes qylań, beseýi de aq-kók quıryq tistesip, birinen-biri tirkep qoıǵan maldaı shubap qaraqshydan óte shyqty deıdi.

Sóıtse, qypshaq qarabalyq Aldanazarhannyń aǵaıyndy ekeýiniń attary eken. Sonda eń aldynda kelgen at aǵaıyndy ekeýi enshi alysqan kúnde inisiniń sybaǵasyna tıgen eken de, aǵasynyń qoıshysy minip qoı baǵyp júrgen qolaý kók qunan eken. Ózin qoıǵa minip, ózi qolaý, aqsaq bolǵan soń, eleýsiz bolǵandyqtan kerek qylyp surap, inisi almaı: «Mynaý seniń sybaǵań», — dep edi, — dep aǵasy qosa qoımaı, osy báıgege aǵasy jaratyp alyp kelip qosqan eken. Sol jerde inisi shap ete tústi deıdi. «Enshi úleskende óz aýzyńnan maǵan berip ediń, bizdiń
qoıshynyń astyndaǵy qolaý kók seniki dep ediń, jalǵyz soǵan qarap qalmaǵandyqtan, men alyp jylqyma qospap edim de, sondyqtan seniń malyńda júrip ketip edi. Endi atymnyń basyn ber ne báıgesin ber? Birin qımasań, men saǵan baýyr-týysqan bolmaımyn», — dep, aǵaıyndy bir týysqan araz bolǵanda, elden buryn arazdyqty bastaǵan osy ekeýi bolǵan. Ekeýi de birin-biri kórispeı ketken eken.

Sol kórispegen boıymen júrip, ajaly jetkeni ólip, ajalsyzy tiri qalǵan kúnde, tiri qalǵany arman qylyp Shoń bıge shaǵyp sóılegen eken: «Shóp kindikti malǵa bola, adam kindikti baýyrymdy kóre almaı kettim-aý, obalym zamanymdaǵy atqa minip, aýyzǵa ilingen jaqsylar, senderdiń moınyńa!» — degen eken deıdi.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalbyr batyr (İ nusqa)

Syrymnyń Nuraly handy shabýy (İİ nusqa)

Baımaǵambet sultan men Syrym batyr

---