InfoHub Logo

Seńkibaıdyń jas shaǵynda Moınaq bı atasynyń qolynda shákirt bop júrgen kezi eken.

Birde alystan Altaı jaǵy men Qarakesektiń eki adamy Moınaq bıge daýmen kelipti. Áńgime álipterine qaraǵanda, Altaı jaǵynyń adamynyń isinde shıkilik bar ekenin Seńkibaı birden ańǵaryp qalady. Jańaǵy kisilerdi bılik tyńdaýǵa kirgizer aldynda ol kıiz úıdiń esigin ashyp turyp:

— Jaqsy, ata! dep Moınekeńdi ózine qaratyp alyp, oń qolyn keýdesine basyp shyǵyp ketipti. ol esikti japqan soń Moınekeń sál kúlimdep:

— Álgi Boq tentek ne dep ketti? — dep qasyńda otyrǵan aýyl aqsaqaldarynan suraıdy.

Olar eshnárse sezip, bilmegenderin aıtady. Sonda Moınekeń:

— Qarnyna tartpaǵannyń qary synar, — dep ketti emes pe? Dáýde bolsa Altaıdan kelgen kisiniń daýy anaǵan tekke jabysqan jala shyǵar, — dep óz baılamyn aıtqan eken.

Ol kezde jesir daýy, jer daýy úzilip kórmegen ǵoı. Onyń aqyry barymtaǵa deıin ýshyǵyp, eldiń bereke-biriligine, jurttyń tynyshtyǵyna kesirin tıgizip, sútteı uıyǵan aǵaıyndy alakózdikke deıin jetkizgen. Osyndaı dúrbeleńi úlken bir daýsharǵa bitim aıtýǵa el Moınaqty shaqyrady. Jasy kelip qalǵan, ári syrqattanyp jatqan bı Seńkibaıdy shaqyryp alyp: «Bul jolǵy egesti sheshýge sen barasyń. Al sóz reti, daýlasýshylardyń is-áreketterine qaraı mynany aıt, anany iste!» — dep burynǵysha taǵy da tapsyrmalar beredi.

Seńkibaı ol kezde on bes jasta eken. Ol bılik aıtýǵa attanarda esik aldyna jete berip, Moınekeńe burylyp, tymaǵyn qolyna alyp, eki qolyn qýsyryp turyp:

— Jaqsy, ata, saýǵa! Sizge bir sóz aıtýǵa ruqsat pa? — deıdi. Moınekeń tabıǵatynda túsi sýyq, yzbarly adam bolǵan. Ol Seńkibaıǵa tesile qarap:

— Aıt tilegińdi! — depti. Sonda Seńkibaı:

— Jaqsy ata, siz maǵan daý-shardy shesherińde «olaı de, bulaı iste» dep tapsyrma berip jatyrsyz. Solaı úıretkenderińizdi sózdiń reti kelse aıtaıyn ba, joq bolmasa, «Jaqsy atam pálen dep edi, túgen dep edi» degen oımen bopsalaı bereıin be? — deıdi.

Atasy oǵan jalt qaraıdy da, susty pishinmen:

— Boq, shirkin, bara ǵoı; bara ber endi, — dep tómen qaraǵan betinshe únsiz qalady.

Seńkibaı «Jaqsy atasyna» izet kórsetip, taǵzym etedi de, jónep beredi...

Osydan bylaı atqa Moınaq bı ornyna Seńkibaı minedi. Ol el arasyna iritki salatyn qandaı da bir shıelenisken, ýshyqqan isterdiń sheshimin «Jaqsy atasynan» kem tappaıtyn, ádil qazylyǵyna eki jaq ta rıza bolatyn dýaly aýyz bı atanady.

Odan keıin biraz jyldar ótedi. El-jurtyna syıly bolyp, «ojań» atanǵan onyń orta jastan asqan shaǵy eken. Bul Abylaı hannyń qalyń jasaǵymen birge bolyp, jońǵar basqynshylaryna qarsy joıqyn shaıqasqa qatysqan onyń úlken balasy Seńkibaı óz jerine jeńispen oralyp, otaý kóterip, menshik alǵan kez bolsa kerek. On úsh jyl — bir múshelde tabıǵat qubylysy ózgerip turatyndaı, Arqada taǵy bir qatty qys qaıtalanady. Endi ákesiniń aqylymen syr boıyna jylqy qystatýǵa Seńkibaı ózi bas bolyp attanady.

Álgi elge «Orazǵul degen baıdyń qalyń jylqysy kele jatyr» degen habar lezde taraıdy. Bul sózdi baıaǵyda qaryz serkeshtiń quny úshin Ojań shekpenin sheship bergen adam da estıdi. Ol sol kezde dáýlet qurap, balaly-shaǵaly bolǵan bir aýyldyń aqsaqaly atanǵan eken. «Seńkibaılar aýylǵa jaqyndap kelip qonypty» degen habardy qulaǵy shalǵan jańaǵy kisi jylqyshylar qosyn ádeıi izdep kelip, amandyq- saýlyq aıtysqannan keıin:

— Sizdiń elde seniń ákeńnen basqa orazǵul bar ma? — dep Seńkibaıdan sóz tartady.

Seńkibaı oǵan óz tóńireginde ákesinen basqa Orazǵul degen esimdi adamnyń joq ekenin aıtady.

— Olaı bolsa osy bet alyp kelip, qos kótergen aımaq — meniń mekenim. Qystaı jylqylaryń osy jerdegi keń jaıylymda jaıylyp jata bersin. Oǵan aqy da suramaımyn. Tek kóktem shyǵa elińe qaıtar shaǵyńda maǵan jolyǵa ket, — dep jańaǵy kisi Seńkibaıǵa qatty tapsyrady.
Jylqy qystan kúıli shyǵyp, bıeniń aldy qulyndaı qaıtysýǵa soǵypty. Aqsaqaldar ony qushaq jaıa qarsy alyp, qonaq etip, syı-qurmet kórsetedi. Jaıǵasa otyryp, dám-áńgime ústińde ol:

— Biz osy óńirge erteden mekendegen el ekenbiz. Ákeńniń tarshylyqta maǵan jasaǵan esten ketpes adamgershilik qaryzy bar edi. «Taǵdyr  sol Orazǵulmen bir kezdestirse» dep armandaýshy edim. Mine, búgin Alla jazyp sol tilegim oryndalyp, tuńǵyshy senimen kez boldym, — dep sonaý bir joqshylyq arqaǵa batqan kedeı kezdegi ýaqıǵany eske túsiredi.

Sodan keıin áldenege jan sezimi tolqyp ketken aqsaqal boıjetken bir qyzyn shaqyryp alyp:

— Eń jaqyn kórgen dosyna qyz berip, qyz alysqan elimizdiń erteden qalyptasqan ata dástúr-salty bar. Myna balamdy senimen birge attandyrǵaly otyrmyn. Ákeńe aparyp qos. El syılaǵan ojańnyń aıaǵynda jatsa da, qor bola qoımas, — dep kózine jas irkedi.

Seńkibaı erteńinde qasyndaǵy dosyn jylqyǵa shaptyryp, quıryq-jaly súzilgen bir úıirli kileń qarager jylqylardy aldyryp, qyzdyń «qarǵybaýy» retinde aqsaqalǵa usynady. Sóıtip, tórt aıaǵynan teń jorǵa aqboz atqa qyzdy mingizip, eline bet túzeıdi.

Tarıhı shejirede aıtylǵandaı, 1726 jyly Bógenbaı batyr on myń qolmen Alakól shaıqasyna bara jatqanda jolshybaı Qarqaralynyń jarly ózeniniń boıyna toqtap, jasaǵyn demaldyryp, júzdikterge, myńdyqtarǵa bólip, ártúrli urys tásilderimen jattyǵýlar júrgizedi. Ol sol shaqta Qojas batyrdyń aýyly jaılaýda otyr degendi estip, «ákesiniń dosyna sálem bereıin jáne bata alaıyn» dep arnaıy izdep barady. Onyń kelgenine óte razy bolyp, úlken qoshametpen qarsy alady. Qojas áýleti baı balasy orazǵulǵa birneshe arnaıy úı tiktirip, Bógenbaı batyrǵa erekshe syı kórsetedi. Ásirese, ojańnyń úlken balasy Seńkibaı qonaqty kútýde óte bir iltıpat, tapqyrlyq kórsetedi. Bógenbaı jas Seńkibaıdyń aqyldylyǵyna sheksiz rıza bolady.

Qojas osy joly Bógenbaı batyrǵa shóberesi Seńkibaıdan zor úmit kútetinin aıtady. Seńkibaı qart atasynyń tárbıesinde bolyp, jas kúninen sadaq tartyp, naızalasýǵa, jekpe-jekke shyǵýǵa mashyqtanady. Sóıtip, at qulaǵynda oınap ósedi. On bes jasynda aýyl arasyndaǵy, aǵaıyn ishindegi renish-qýanyshtaryna ortaq bolyp, daýly máselelerge bılik aıta bastaıdy. Seńkibaıdyń ádildigi, aqyl-parasaty jas kezinen daralanyp, el kózine túsedi. Bógenbaı batyr joryqqa attanar aldynda Seńkibaıdyń túr-tulǵasyna, júris-turysyna qyzyǵyp, ony ózimen birge ala ketedi. Bul kezde Bógenbaı qyryq bes jasta bolsa, Seńkibaı on jeti jasta eken.

Qazaqtyń saıyn dalasynda shapqynshylyq toqtamaǵan kez. 1725 jylǵy Alakól shaıqasy, 1728 jylǵy Shubarteńiz jaǵasyndaǵy jáne Balqash kóliniń ońtústik óńirindegi qyrǵyn soǵystar qazaq qolynyń jeńisimen aıaqtalyp otyrǵan. Orta júzden jınalǵan qalyń áskerge basshy bolǵan Bógenbaı batyr Bulanty men Bólenti ózenderiniń jaǵasynda qalmaqtardy oısyrata jeńedi. Nura dalasyndaǵy jońǵarlarǵa qarsy bul soǵysta jıyrma jasar Seńkibaı Qontaıshynyń nemeresi Ámirsana basqarýyndaǵy on myńdyq qolmen jekpe-jek shyqqan noıan Qorenge betpe-bet keledi. Jas Seńkibaı astyndaǵy «Kókdaýyl» atanǵan atyn oınaqtatyp, oǵan qarsy shabady. Noıan Qoren onymen jas shamasy qatarlas bolǵanymen iri deneli, qara dáý, atandaı jýan, bilekteı uzyn aıdarly, qabaǵynan qar jaýǵan susty edi. ol: «Al, qazaq batyry, armanda ketersiń, alǵashqy kezekti sen al!» — dep aıǵaı salady.

«Kókdaýylǵa» qamshy basqan Seńkibaı attyń eti qyzdy-aý degen shaqta sol qolynda naızasy, oń qolynda Qojas atasynyń jeti búktemeli aq semseri jarqyldap, quıǵytqan beti jaýǵa jaqyndaı beredi. Qalmaq batyry bolsa odan asa qaýiptenbeı kúpirlene, mensinińkiremeı, jaıbaraqattaý turady. Seńkibaı atyn aǵyzǵan bette sol qolyndaǵy emen sapty naızasyn noıan Qorenge kezene berip, aq semserin jaýdyń moıyn tusynan siltep qalady. Tegeýrindi kúshpen siltegen aq semser jaý batyrynyń moınyn qıyp, basyn jerge domalatyp túsiredi. Jeńiske jigerlengen qazaq qoly «Aqjoldap» urandap, jaýǵa qarsy órlene shaıqasady. osy joly Bógenbaı, Malaısary, Qoıkeldi jaýdy ońtústik-shyǵysqa qaraı yǵystyra qýady. Sóıtip, jas batyr Seńkibaı bul jeńiske osylaısha jol ashady.

Seńkibaı syndy jas batyryn aıbyndy Abylaı han «aqıyq suńqarym» degen eken. Munyń mánisi bylaı:

...Tún ortasy aýa Abylaı qalǵyp ketken eken. «Attan! At- tan! Jaý kelip qaldy!» degen úreıli daýystan ol atyp turady. Esik aldyna kóldeneńdeı tartqan atqa qarǵyp minedi de: «Baıan batyr, óz myńdyǵyńmen jaýǵa qarsy attan, Seńkibaı, sen jasaǵyńmen ordany qaýipsiz jerge ornalastyr. ordaǵa ıe bolý seniń mindetiń», — dep atyna qamshy basady.

Aısyz qarańǵy tún. Nóserletip quıǵan jaýyn, attandaǵan úreıli ún. Qapylysta tıgen jaý qolynyń qansha ekenin boljap biler emes, jan-jaqtyń bári aıqaı-shý. Kim jaý, kim ózimdiki ekenin ajyratý qıyn. Tolassyz quıǵan nóserden qalyń qamys arasy azdap degdileý bolǵanymen, onyń aınalasy mıbatpaq. Aýzy tumshalaǵan, qom salynǵan túıeler taıǵanaqtap júre almaıdy. Seńkibaı jasaǵy qarsy kelip qalǵan on shaqty jaýdy shanshyp tastap, Abylaıdyń: «Ordany ózenniń batys jaǵyna kóshir!» — degen tapsyrmasyna kirisedi. Biraq ol jaq sor batpaqty jáne ashyq alańqaı bolatyn.

Qaptaǵan jaýdyń urandaǵan daýysy qulaq jarady. Qalyń qamys ishinen jol taýyp bolar emes.

Seńkibaı ordany alyp shyǵýdyń lajyn keltire almaı qatty sasady. Ábden qysylǵan ol atynan qarǵyp túsip, qubylaǵa qarap qol jaıyp: «ıá, arýaq, Alash babam, Qarqabat anam jar bola gór! Qyryq Shilten áýlıe óziń qolda!» — dep betin sıpaı bergende, kóz aldyna sańqyldaǵan búrkit elesteıdi. Ol «ıá, arýaq!» dep atyna qarǵyp minip, jasaǵyna «ordany osylaı qaraı tartyńdar!» dep ózi bastap qalyń qamys ishine suǵyna kiredi. Búrkit úni qalaı estilse, solaı qaraı júredi. Áıteýir, óldim-taldym degende tań da atyp, jan-jaǵy qalyń qamyspen, ótkelsiz jalpaq sýmen qorshalǵan úlken alańnan bir-aq shyǵady. Seńkibaı jasaǵymen Abylaı jáne Baıan qolyn izdep ketedi. Keshegi batyrlar keńesindegi sheshimderi sátti bolyp, jaýdy qapylysta qansyrata tas-talqan etip jeńip shyǵady olar.

Abylaı túngi urys qorytyndysyn shyǵaryp, Seńkibaıdyń ordany qaýipsiz jerge ornalastyrǵanyna rızalyq bildiredi. Orda ishindegi adamdar Seńkibaıdyń tapqyrlyǵyna, qarańǵyda jol tapqanyna búrkit úniniń sańqyldaǵanyn ózderi de estigenine alǵys sezimderin bildirdi. Bul tosyn jaǵdaıdy bilgen Abylaı: «Iá, Seńkibaı, onda sen aısyz túnde, nóserli jańbyrda qalyń qamys ishinde adaspaı júretin túnde ushatyn Altaıdyń aq suńqary boldyń ǵoı. Budan bylaı seni «Aqıyq suńqar» dep ataıyq!» — depti. Sodan bylaı Seńkibaı Aqıyq qyran, kóripkeli bar kıeli batyr atanyp ketedi.

Oqýǵa keńes beremiz:

Jalańtós batyr

Elshibek batyr týraly

Kókbóri Kerneı Jarylǵap batyr

---