InfoHub Logo

Danat Janataev  Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ dosenti

Ábilda Qyzjibek Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty

Azan shaqyryp qoıǵan esimi Shahkerım, al qazaq arasynda Shákárim atalyp ketken bul tulǵa – qazaq mádenıetinde ózindik úlken orny bar fılosof, tarıhshy, aqyn, kompozıtor bolǵan segiz qyrly, bir syrly jan-jaqty óner ıesi edi.

Shákárim jóninde Muhtar Áýezov «Abaı aqyndyǵynyń aınalasy» atty maqalasynda «Abaıdyń dál tusynda, óz dáýirinde eńbek etken» aqyndar týraly aıta kelip: «Mundaı aqyn - tórteý – deıdi. – Onyń ekeýi – Aqylbaı, Maǵaýıa – Abaıdyń balalary... Qalǵan ekeýi – Kókbaı, Shahkárim. Osy tórt aqyn Abaıdyń naǵyz tolyq maǵynadaǵy shákirtteri, Abaıdan atalyq, aǵalyq, ustazdyq tárbıe alýdan basqa, onyń óleń men qara sóderin oqýshy ári taratýshy, baǵalaýshy, tutynýshy bolýdan basqa, bular Abaı basshylyǵymen óz jandarynan jyrlar da jazǵan... Abaı olarǵa taqyryp berip, óleńderin synaıdy, túzeıdi, qalaı túzeýdiń jolyn aıtady. Dálin aıtqanda, mynalar Abaıdyń aqyn shákirtteri esepti de, Abaı aldy olarǵa jazýshynyń mektebi sıaqty bolady» - dep jazdy [1, 244 b.]

Shákárimniń aqyndyq dúnıetanymy, fılosofıalyq kózqarasy kóp jaǵdaıda ustazy Abaı dúnıetanymy, kózqarasymen úndesip jatady. «Abaı dástúrindegi poezıanyń bıik mádenıetin, alǵyrlyǵyn, fılosofıalyq túıin – tolǵanysqa degen qabiletiniń modyǵyn baıqaımyz» [2, 45 b.].

«Shákárim lırıkasynda syrshyldyqtan oıshyldyq basym, fılosofıalyq saryn kúshti» [2, 30-39 bb.] «Shákárim qazaq poezıasynda fılosofıalyq lırıkanyń buryn óris almaǵan jańa túrlerin qalyptastyryp, bul salada úlken jańalyq tapty» [2, 32 b.].

Shákárim óleńderinde ıslamıatqa qatysty uǵym – túsinik, kategorıalar barshylyq. Sondaı kategorıalyq uǵymdardyń biri - «jar» sózi. Bul «jar» uǵymy eń aldymen Abaıda:

«Jarq etpes qara kóńilim ne qylsa da,

Aspanda aı men kún shaǵylsa da,

Dúnıede, sirá sendeı maǵan jar joq,

Saǵan jar menen artyq tabylsa da.

Sorly asyq sarǵaısa da, saǵynsa da,

Jar taıyp, jaqsy sózden jańylsa da,

Shydaıdy rıza bolyp jar isine,

Qorlyq pen mazaǵyna tańylsa da» - dep jyrlanady [3, 108 b.].

Shákárimde:

Ómir syryn kózdeseń,

Jarǵa shoqyn, jannan bez! [4, 248 b.] – deıdi.

Abaıda da, Shákárimde de «jar» sózi kúndelikti turmystyq, qarapaıym jalpy keń maǵynasyndaǵy «jar» uǵymy emes, al jaratqannyń túp ıeniń barsha – bolmysyn ıelenip, jınaqtap turǵanuǵymdyq – kategorıalyq sóz. Iaǵnı, ol kúndelikti uǵymdaǵy «arý», «áıel», «qyz» uǵymyn bildirmeıdi. Ol ıslamıattaǵy, sýfızmdegi negizgi kategorıalyq uǵymdy bildirip tur.

Meniń jarym qyz emes,

Haqıqattyń shyn nury.

Ony sezer siz emes,

Kózge tasa bul syry.

Jasyryp tur jar ózin,

Bas kózimen qarama.

Júregińniń ash kózin,

Jannyń syryn arala- deıdi Shákerim. [4, 238 b.]

Shákárim bul óleńinde «jardy» jaı kózben kórý múmkin emes, ony júreginiń kózimen kórip, taný qajet deıdi. Islamıatta allany taný úshin syrtqy (zahar) jáne ishki (batın) berilgendigin, allany shyn tanymaq bolǵan pendeler ony «zahır» kózben kóre almaıtynyn, tek qana ishki «batın» kózben qaraý kerektigi aıtylady. Shákerim de «júrek kózi» dep osy «batındy» aıtyp otyr. Iaǵnı jaratqandy túp ıeni júrekpen uǵyný, túsiný, kórý qajettiligi.

Alla degen sóz jeńil,

Allaǵa aýyz jol emes,

Yntaly júrek, shyn kóńil,

Ózgesi haqqa qol emes – deıdi Abaı da. [3]

Shákárimniń óleńderinde sýfızmge tán uǵym – kategorıalar mol ushyrasady.

Mysalǵa:

Araq – aqyl, mastyq – oı, jar – haqıqat

Jan – nápsi, shataq – ıman, din – qıanat.

Maskúnem, áıel súıgish, dinsiz ǵoı dep,

Syryn bilmeı syrtymnan ǵylma ǵaıbat [4], dep sopylyqqa tán dúnıetanymdy ańǵartady. Jar dep otyrǵany – haqıqat, al haqıqat jaratýshynyń, túp ıeniń ózi. Shákárim jaratýshyny, jardy tanýdyń álem tarıhynda kóptegen joldary bar ekenin:

Jardyń sany sansyz kóp

Ol sanaýǵa kelmeı tur.

Anyq nury osy dep,

Árkim bir tal ustap júr [4] - dep kórsetedi. Osyndaǵy jaratqandy tanýdaǵy kóptegen joldardy Shákárim «jardyń shashy sansyz kóp» kórkem obrazdy, beıneli jetkizip tur. Shákárimniń osy «jar» uǵymy, kategorıasy sóz bolatyn óleńderi; «Suraǵan janǵa sálem aıt», «Shoshyma dostym sózimnen», «Shyn asyqtyń árbiri», «Anyq asyq - áýlıe», «Órteıin dep otqa kómdim», «Jar kórmegen nadandar», «Ómir syryn kózdeseń», «Ábden tolyp jaryq aı», «Aqyl qusy adaspaı aspandasa», «Sham jardan», «Jaryqtyń dep kináli bop», «Din», «araq, mastyq, jar, jan, shataq, ımannyń sheshýi» t.b.  

Shákárimdegi «Jar qanjary – maǵan bol, suqsyn sorly júrekke» nemese «Jany qurban jaryna, kereksiz oǵan dúnıe», «Asyqtan aıap qalatyn, ımany, maly, ary joq» degen joldar Abaıdaǵy «Shydaıdy rıza bolyp jar isine, qorlyq pen mazaǵyna tańylsa» degen joldarmen úndesip, ushtasyp jatyr. Shákárimniń dini de, dindi qabyldaýy da Abaıdyń dini sıaqty, «synshyl aqyldyń dini» M. Áýezov. Shákárim fanat, kózsiz dinshil emes, ol barlyǵyn aqylǵa bıletýdi qalaıdy. Ustazy Abaı:

Kóńilge shák shubaly oı almaımyn,

Sonda da, ony oılamaı qoıa almaımyn.

Aqyldyń jetpegeni arman emes,

Qumarsyz qur múlgýge toıa almaımyn – [3]

dese, Shákárim:

Bastaǵy kóz, qulaqqa senim joq,

Tereń oımen aqylǵa aıtamyn dat.

Paıǵambar, áýlıe aıtty dese – daǵy,

Aqyl qabyl almasa, ol maǵan jat – deıdi. [4]

Islam dini paıda bolǵannan bastap, ózine teorıalyq aǵymsharttar izdedi. Ol kóne dáýirlerdegi fılosofıalyq qısyndarǵa súıenedi. Arabtar fılosofıany pálsapa dep ataǵan. Musylman fılosofıasy ıslamıat atty úlken tanym. Bul kóne oıshyl Arıstotel negizdegen perapatetıkter jáne ıdealısik baǵyttardy biriktirýshi dýalısik tanym bolyp tabylady. Arıstotel eńbekterin arabshaǵa aýdaryp, túsinik tafsır (komentarı) jazǵan birinshi ustaz bolsa, Ál-Farabı ekinshi ustaz «Mýalımıı sonıı» dep tanǵan.

Islamıatta «jan» jáne «tán» sýbstansıasy qatar ataldy. Qazaqtyń uly aqyny Abaı bul kategorıalar týraly bylaı deıdi:

Aqyl men jan «men»ózim, tán «meniki»,

«Meni» men «menikiniń» jóni eki.

«Men» ólmeske taǵdyr joq áýel bastan,

«Meniki» ólse, ólsin oǵan beki. [3]

Abaıdyń «men» dep otyrǵany, aqyl men jan «meniki» dep otyrǵany tán. Aqyl men jan máńgilik, al tán ótkinshi. Abaı ıslamıattaǵy janǵa aqyldy qosady.

Shákárim aqyl men jan, ıaǵnı menniń joǵalmaıtynyn:

Bar nárse joǵalmaıdy, ózgeredi,

Jan joǵalmas dep oıla, sony bil de.

Jan tán jasar, tán jandy jarata almas,

Tereń oılap, sózimdi qulaqqa il de, - dep jyrlaıdy [4].

Nemese:

Qaıda barsa ol ózin «ózim» deıdi,

«Ózim» dep deneni emes, jandy aıtqany.

Sol jannan tipti «ózimdik» joǵalmaıdy,

Esep emes san ólip, san qaıtqany – deıdi. [4]

Shákárimdegi «ózim» Abaıdaǵy «men», Shákerimdegi «dene», Abaıda «tán» ne bolmasa «meniki». Shákárimde de osy jan sýbstansıasy Abaıdaǵydaı máńgilik, ol ólmes emes, óletin «dene», ne bolmasa «meniki» tán. Jannyń máńgiliginiń arqasynda san túrge túsip, ártúrli boıaýlarmen ózgerip, ártúrli qalypqa túsedi degen oı aıtady.

Islamıattaǵy tanymdaǵy «janǵa» Abaı «aqyldy» qosady. Bir qyzyǵy Shákárim oǵan kóńildi qosady. Al Shákárimniń «jan» men «denege» «kóńildi» qosýy Abaıda kezdespeıdi. Bul da Shákárim oıshyldyǵynyń bir ereksheligi. Bul «kóńildiń» tabıǵaty Abaıda tán qumarlyǵynan, onyń ózindik ereksheligi men bolmysynan «tánniń»óz 82 tabıǵatynan týyndaıtyn, onyń óz aıasynda qarastyrylatyn másele bolsa, Shákárim «kóńil» tabıǵatyn bólip qrastyrady.

Al endi sıpattalyq kóńildi biz,

Eskerip bul sózimdi jaqsy uǵynyńyz.

Jan men dene – qosylǵan erli – qatyn,

Ekeýinen týady kóńilimiz.

Tabıǵat birde bylaı, birde olaı,

Keteri málim emes áldeqalaı.

Ákesi jan, sheshesi dene bolyp,

Kóńilimiz sol sebepten ekitalaı.

Keıde jaqsyny izdeımiz, keıde jaman,

Kóńil nege qyzyqsa – soǵan taman.

Dene jeńse, túpsizge qyzyǵamyz,

Jan bılese jamannan qalmaq aman [4].

Osy «jan» men «tán» uǵymdaryna qatysty fılosofıalyq kategorıalarǵa negizdelgen pálsapalyq tereń oılar Shákárimniń «Jan men dene hám kóńil», «Men adamnyń tappaımyn ónerlisin», «Atanyń shahýatynyń, kóp qoı máni», «Týra jolda qaıǵy turmas», «Tirshilik, jan týraly» óleńderinde kórinis tabady.

Ahlaq, ıakı shyǵystaǵy moral fılosofıasyna qatysty moraldyq – etıkalyq kategorıalar ynsap, rahym, ar, uıat, sabyr, meıirim, ádilet, shydam, shynshyl, hareket, aqnıet uǵym túsinikter Shákárim poezıasynda mol ushyrasady.

Shákárim poezıasynan týyndaıtyn fılosofıalyq paıym – túsinikter, uǵym – kózqarastar ulttyq fılosofıamyzdyń konseptsferasy (uǵym túsinikter órisi) bolyp otyr.

Qaı máselede bolmasyn adamdy, onyń bolmys – bitimi, onyń qoǵamdyq kelbeti men pendelik tabıǵatyn sóz etetin Shákárim fılosofıasy – antropologıalyq fılosofıa bolyp otyr. Adam, qoǵam, tabıǵat, dúnıe syry, shyndyq bolmysy, haqıqat joly týraly tereń fılosofıalyq paıym, tujyrymdar jasaǵan, uǵym – túsinikter týǵyzǵan Shákárim poezıasyn kórkemdik-estetıkalyq, fılosofıalyq turǵydan janjaqty, keshendi zertteý aldaǵy kúnderdiń enshisi bolmaq.

 

Ádebıet:

 

1. Áýezov M.O. Abaı Qunanbaev. Maqalalar men zertteýler. – Almaty: Ǵylym, 1967. – 224 b.

2. Shákárimtaný máseleleri. 1 tom. – Almaty: Rarıtet, 2007. – 229 b.

3. Abaı. – Almaty: 1986. – 336 b. 4. Shákárim. Shyǵarmalary. – Almaty: 1988. – 298 b

---