Shákárim Qudaıberdiuly «Qalqaman-Mamyr» dastany.
Taqyryby: Shákárim Qudaıberdiuly «Qalqaman - Mamyr» dastany.
Sabaqtyń maqsaty:
a) Bilimdilik: Shákárim shyǵarmashylyǵymen tanystyrý, hıkaıattyń mazmunyn uǵyndyrý arqyly Qalqaman, Kókenaı áreketine eki túrli kózqarasty baǵa berý.
á) Tárbıelik: oqýshylardy poemadaǵy keıipkerlerdiń jaqsy minez - qulyq, oryndy is - áreketterin taldaý arqyly adamgershilik, meırimdilik, qamqorlyq, jasaýǵa baýlý.
b) Damytýshylyq: oqýshynyń oı erkindigin, estetıkalyq sezimin oıatý, qysqasha mazmundatý arqyly til damytý, sóıleý mádenıetin qalyptastyrý, suraqtar arqyly belsendiligin arttyrý, ózdiginen bilim alýǵa baýlý.
Sabaqtyń qurylymy:
1. Uıymdastyrý bólimi. Oqýshylardy túgendeý, oqý quraldaryn tekserý, ótken sabaqta berilgen materıaldardy suraý, tekserý, bekitý.
Sabaqtyń túri: Shyǵarmashylyq
Sabaqtyń tıpi: Ikem - daǵdyny qalyptastyrý
Sabaqtyń ádisteri: mátinmen jumys, pikir aıtý, suraq - jaýap, sahnalandyrylǵan kórinis, suraqtar arqyly problemalyq jaǵdaı týǵyzý.
Kórnekiligi: Aqyn portreti, ınteraktıvti taqta, kórme, kitaptar
Formasy: ujymdyq, toptyq, jeke
Pánaralyq baılanys: tarıh, salt - dástúr
Sabaqtyń jospary.
1. Uly Abaıdyń izbasar inisi.
2. İzdendirý baǵytyndaǵy jumystar
3. «Qalqaman - Mamyr» tarıhı hıkaıa ( mazmundaý, taldaý, jınaqtaý).
a) Shyǵarmanyń kompozısıalyq qurylymmen tanysý (ádebı - teorıalyq uǵymdarmen jumys júrgizý).
á) Shyǵarmaǵa anotasıalyq taldaý jasaý.
İ kezeń
Muǵalimniń kirispe sózi.
1. Oqýshylarǵa suraqtar qoıý arqyly Shákárim týraly ózdiginen oqyp kelgen bilimderin tekserý
Suraq: Balalar, qazaq ádebıeti tarıhynda Abaıdan keıingi tulǵaly aqyn atanǵan Shákárim týraly kim ne biledi?
Jaýap: Shákárim 1858 jyly Shyńǵystaý bókterinde dúnıege kelgen. Ol Abaıdyń aǵasy Qudaıberdiniń balasy. Ákesi Qudaıberdi erte qaıtys bolady. Jetim qalǵan Shákárimdi aǵasy Abaı tárbıelep ósiredi.
Muǵalim: Durys. Shákárimniń ómir deregi týraly taǵy kim tolyqtyrady?
Jaýaby: Shákárim jeti jasqa kelgende ákesi Qudaıberdi qaıtys bolady. Áke ólimine ol qatty qaıǵyrady. Óziniń tuńǵysh óleńin osy ákesi qaıtys bolǵanda shyǵarady. Bul týraly Shákárimniń mynadaı esteligi bar. «Jazǵytury ákem ólip, aýylǵa at qoıyp, kelip jatqan adamdar kóp boldy. Men osy kezde esik aldyndaǵy tóbeshikke otyryp, tasqa órmelep bara jatqan qurtty óltirdim. Aıtqanym bar. Sonda este qalǵany...
Óltirdiń, ne taptyń sen onan paıda,
Ómir súrip júrýshi em jazda saıda.
Ólimniń qandaılyǵyn kóziń kórdi.
Keshegi tiri júrgen ákeń qaıda?
Meniń de jetim qaldy balalarym,
Olar da jylaıdy izdep analaryn.
Óziń jetim, jetimdi aıasańshy,
Joq eken basynda mı - sanalaryń.
Osy óleńdi sheshelerine oqyp bergende, shesheleri qatty jylaıdy. Olar Shákárimge endi óleń jazba dep tyıym salady. Sonda Abaı Joq, Shákárimge óleń jazba demeńder, jazsyn óleńdi, búginnen bastap ony ózim tárbıeleımin degen eken.
Muǵalim: Óte jaqsy. Óte qyzyqty estelik aıttyń, sonymen Shákárimniń aqyndyq bulaǵynyń kózin ashqan kim eken, balalar
Jaýaby: Shákárimdi Abaı tárbıelep ósirdi. Onyń óleń jazýǵa degen yqylasyn baıqaǵan Abaı ony sóz ónerine, aqyndyq ónerge baýlydy. Ol Abaıdyń eń daryndy shákirti ári zańdy izbasary boldy. Ol arnaıy oqý oryndarynda oqymasa da, óz betinshe izdendi. Abaı aǵasynyń basshylyǵymen kóp nárse úırendi. Túrkistan ólkesindegi bilimder, ǵulama adamnyń biri bolady. Ol arab, parsy, túrik tilderin jaqsy bildi, ol orys tiline jetik boldy.
Muǵalim: Óte durys aıttyń. Belgili ǵalym Qaıym Muhamedhanovtyń sózimen aıtsaq: Uly aqyn dúnıeden qaıtqan soń halyq Shákárimdi ekinshi Abaıymyz dep tanyp, erekshe qurmettegen. Bul pikir Shákárimdeı darynǵa halyq tarapynan berilgen ádil baǵa. Abaı da dananyń aqyndyq dástúrin zańdy túrde jemisti jalǵastyrǵan ol ózi ómir súrgen kúrdeli kezeńniń ashshy shyndyǵyn óz týyndylarynda tap basyp sýretteı bildi. Sol shyǵarmanyń biri ózderińniń mazmunymen tanysyp kelip otyrǵan Qalmaqan – Mamyr dastany.
İ kezeń
Muǵalim: Balalar, úıde mazmunymen tanysyp kelińder. Endi jyrdaǵy basty oqıǵalarǵa nazar aýdaryp, mazmundap kóreıik.
Jaýap: Bul poemany aqyn tarıhı hıkaıa dep ataǵan. Óıtkeni dastannyń oqıǵasy aqtaban shubyryndy zamanynda ótedi. Poemanyń alǵashqy shýmaqtarynda Ánet baba, Mámbeteı, Qalqaman, Mamyr esimderi atalyp tanystyrylady.
Muǵalim: Ánet baba, Mámbeteılerdi aqyn kim dep tanystyrady, olardyń Qalqaman men Mamyrǵa qandaı týysqandyq qatysy bar
Jaýaby: « Ánet baba arǵynnyń el aǵasy, ári bı, ári molda, ǵulamasy. Orta júzge ádil eken, sol kezde toqsan beske kelgen jasy» dep Ánet babany tanystyrady. Al Mámbeteı men Kishik aǵaıyndy birge týǵan adamdar, Kishikten Ánet, Áıteke taraıdy. Al Mámbeteıden Mamyrdyń ákesi týady. Áıtekeden Oljaı, Baıbóri, Qalqaman týady. Sonda Qalqaman men Mamyrdyń ákeleri nemere aǵaıyndy kisiler.
Muǵalim: Óte jaqsy túsingensiń. Al endi dastanda Mamyr beınesi qalaı sýretteledi?
Jaýap: Mamyr Mámeteıden taraǵan baıdyń qyzy. Ózi óte sulý ári aqyldy. Ákesi ony erkeletip ósirdi. Qyz kıimin kımeı, ózin er balamyn dep eseptep júredi. Baıdyń Mamyrdyń basqa balasy joq. Sondyqtan el baıdyń kóńiline qarap, ony qyz dep aıta almaı júredi. Quda túsýge el bata almaıdy. Qalqaman da sol kóptiń biri. Bir kúni ekeýi jylqy baǵyp júrip kezdesedi. Osy kezde birin biri qatty unatyp qalady.
Muǵalim: Jyr jelisi boıynsha osy eki jasty jaqyndastyratyn bir tosyn oqıǵa bolady. Kim aıtady eken?
Jaýap: Dastanda Sámeke degen han qalmaqty jeńip, toı jasaıdy. Sol toıǵa Tobyqty eli tegis shaqyrylady. Ońasha qalǵan jastar bastańǵy jasaıdy.
Muǵalim: Bastańǵy degen ne?
Jaýap: Bul qazaq halqynyń bir salt dástúri. Úıdegi úlkender bir jaqqa ketkende, úıdegi jastar bas qosady.
Muǵalim: Jaýabyń durys. Kelesi kezekte Qalqaman men Mamyrdyń áńgimesine bereıik.
Jaýap: Eki oqýshy rólge bólip, jyrdan úzindi oqıdy.
Muǵalim: Mine balalar, Qalqaman men Mamyrdyń arasyndaǵy syrdy tyńdaıyq. Neni túsindik? Ne uqtyq?
Jaýap: Qalqaman men Mamyr bir - birin qatty súıedi. Biraq Mamyrdyń ákesi bireýge attastyryp qoıypty. Bul – birinshi kedergi. Qalqaman men Mamyr ekeýi bir - birine jaqyn, atalas týys. Bul ekinshi kedergi. Biraq, birin - birin unatqan eki jas barlyq kedergini attap ótip, qashyp ketedi.
Kórinis:
Ánet baba oılanyp otyr.
Oljaı: O, qasıetińnen aınalaıyn, Ánet babam! Qapy qaldyq.
Ánet: O, qudaıym. Óziń saqtaı kór. Júrisiń sýyt, ne habarmen keldiń?
Oljaı: Qıyn sharýa bolyp tur. Balam, Qalqaman Mamyrdy alyp qashyp keldi. Tobyqty jaqynnan qyz almaýshy edi. Nendeı aqyl beresiń, baba!
Ánet: O, qudaıym! Bir sorǵa dýshar qylaıyn degeniń be? Túsimde bir jaman tús kórip edim. Ne jorymdy bilmeı otyr edim. O, toba! Qatelesesiń - aý. Bitispeıtin bir iske kez boldym - aý, balam. Kókenaıdyń minezi qatal edi. Keshire alar ma eken?
Sosyn Oljaıǵa:
Ýa, Oljaı, bolar is boldy. Tobyqtyǵa habar qyl. Maldy aıamasyn. Mámbeteıdiń kómeıin malmen tyǵyndasyn.
Oljaı: Qup bolady, baba! Aıtqanyńdy qalyń Tobyqtyǵa jetkizemin.
Muǵalim: Osy kórinisten kimniń beınesin tanydyńdar? Minezdeme berińder.
Jaýap: Ánet baba el birligin, halyqtyń tynyshtyǵyn oılaǵan adam. Onyń árbir sózinen, qımylynan óte aqyldy adam ekendigi kórinip tur. Ánet babanyń júregi óte meırimdi. Qalqaman men Mamyrǵa jany ashıdy. Qalqamandy qutqarý úshin ártúrli amaldar oılap tabady. Qalyń maldy kóp berip biristirý jaǵyn oılaıdy. Oǵan kónbegen soń, qun berýdi aıtady. Ábden amaly quryǵan kezde ǵana Qalqamandy óltirýge kónedi. Onda da atpen shaýyp ótsin, sonda atsyn Kókenaı deıdi. Múmkin atqan oqtan tiri dep úmittenedi. Ánet baba úlken júrekti, meırimdi, jastarǵa pana bolǵan, el bılegen ǵulama adam.
Muǵalim: Óte jaqsy aıttyń. Olaı bolsa, minezdeme degen ne?
Jaýap: Shyǵarmaǵa qatysýshynyń minezin, dúnıege kózqarasyn sýretteý minezdeme dep atalady.
Muǵalim: Iá, balalar ómir – kúres, onyń aıdynynda meırimdilik pen qatygezdik, jaqsylyq pen jamandyq sıaqty kereǵar uǵymdar kezektesip jatady. Sonyń dáleli myna bir kórinis.
Kórinis:
Qyz - kelinshekterimen Mamyr kele jatady.
Birinshi qyz: Mamyr - aý, aýylǵa da kelip qaldyq. Myna qyrdyń asty seniń aýylyń.
Ekinshi qyz: Iá, aýylyńdy da saǵynǵan shyǵarsyń.
Mamyr: ıá, saǵyndym ǵoı. Qaıran meniń týǵan aýylym. Samal jelińdi saǵyndym - aý. Jupar ańqyǵan kók shóbińdi saǵyndym.
Jeńgesi: O, jasaǵan, myna kele jatqan Erkejanym ba? Qudaı - aý seni de kóretin kún bolady eken - aý!
Mamyr: Iá, jeńeshe, týǵan jerdiń qadirin uzatylǵan qyz bilmegende kim bolsyn. Saǵyndyq qoı, týǵan jerdiń qasıetti topyraǵyn.
Jeńgesi: Iá, qaraǵym - aı! Qaıtsin - aı, endi! Júre ǵoı qarǵam, úı jaqqa. Sol kezde qara kıimdi Kóke naı shyǵady.
- Áı, qoıshy bala, anaý kele jatqan top kimder? Aıt, janyńnyń barynda.
Qoıshy: Ol Mamyr kókem ǵoı, tórkindep kele jatqan.
Kókenaı: Ah, júziqara! Uıalmaı aýylǵa kele jatqanyn qara. Seniń qunyń bir oq qana. Áı, essiz, malǵundar. Bala ketińder, ana júziqaranyń qasynan. Bylaı turyńdar, eger ólgileriń kelmese. Qazir a tamyn, atańa nálet júziqarany! (Mamyr júregin ustap qulaıdy).
Mamyr:
O, Alla janym!
Kókenaı, qarǵamaımyn seni. Aqtyq sózimdi tyńda. Meniń isim aq. Jazyǵym tek Qalqamandy súıgenim. Senen óler aldyndaǵy aqtyq tilegim. Qalqamandy óltire kórme. Obalyma qalma jazyqsyz jannyń. Moınyńa bir qan júktegeniń jeter. Óltire kórme Qalqamandy.
Qalqaman, qosh aman bol! (Sahna jabylady).
Muǵalim: Balalar, ózderiń jańa ǵana Kónenaı qatygezdiginiń kýási boldyńdar.
Mamyrdy aıamaı, qanyn júktegen Kókenaı Mamyrdyń aqtyq sózinen soń óz áreketin toqtatty ma?
Jaýap: Joq, qatygez Kókenaı jazyqsyz jasty óltirip aldym - aý dep oılaǵan da joq. Ol Ánet babaǵa qaıta - qaıta kisi salyp, Qalqamandy óltir dep qıǵylyq saldy. Qalqamandy óltirmese, týystyqtan ketemiz, el ishi yntymaǵy búlinedi dep qorqytty.
Muǵalim: Sonymen, balalar, jyr oqıǵasy nemen aıaqtalady?
Jaýap: Aqyrynda Kókenaı degenine jetip, Qalqamandy atady Biraq Qalqaman ajal oǵynan aman qalyp, qulaq estimes, kóz kórmes alys jaqqa ketip qalady. Ol jaqta úılenip, úıli - balaly bolady.
Muǵalim: Al, balalar jyr ózegi ózderińe tanys. Endi jyr jelisi boıynsha mynadaı toptyq, juptyq, jumystar júrgizemiz. Bul úshin synyptaǵy oqýshylar qabileti boıynsha úsh topqa bólinedi.
İ - top: Shyǵarmanyń kompozısıanyń qurylysyna taldaý. Ádebı teorıalyq uǵymdardy dáleldeý. Eki oqýshy juptasyp oryndaıdy. Biri mátin boıynsha, ekinshisi teorıadan jaýap beredi.
İ - jaýap: Bastalýy.
Jaýap: Kórkem shyǵarmada baıandalatyn oqıǵanyń bastalýyn shyǵarmanyń bastalýy deımiz.
2 - jaýap: Baılanysy.
Qalqaman men mamyrdyń bir - birin unatýy, bastańǵy jasaýy, sóz baılasýy.
Kórkem shyǵarmada oqıǵalardyń bir - birimen sabaqtasyp otyrýyn baılanys deımiz.
3 - jaýap: Shyǵarmanyń damýy.
Mamyrdyń bireýge aıttyrylýy.
Shyǵarmadaǵy oqıǵalardyń qalyńdap, shıelenise túsýin shyǵarmanyń damýy deımiz.
4 - jaýap: Shyǵarmanyń sharyqtaý shegi.
Eki jastyń serttesip qalýy, Mámbeteleıler men Tobyqty rýynyń janjaldasýy. Kórkem shyǵarmalarda oqıǵalardyń sharyqtaý shegine jetýin shyǵarmanyń sharyqtaý shegi deımiz.
5 - jaýap: Shyǵarmanyń aıaqtalýy.
Mamyrdyń aıanyshty ólimi, Qalqamannyń elden ketýi. Kórkem shyǵarmada oqıǵalardyń bir sheshimge kelýin oqıǵanyń sheshimi deımiz.
6 - jaýap: Shyǵarmanyń kompozısıasy degenimiz ne.
Jaýap: Kórkem shyǵarmada oqıǵanyń bastalýyn, olardyń baılanysyn, sharyqtaý shegin shyǵarmanyń kompozısıalyq qubylys deımiz.
2 - top Shyǵarmaǵa anotasıalyq taldaý.
1 - bólim.
Bólimniń aty
Keıipkerlerdiń taǵdyry
Shyǵarmanyń kórkemdik ádisi
Kezdesý
Bastańqy
Tosyn jaǵdaı
Batyl sheshim
Qatygezdik Qalqaman men Mamyr birin - biri alǵash kórgennen - aq unatyp qalady.
Mamyrdyń týystary toıǵa ketip, jastar bastańqy jasaıdy.
Mamyr Qalqamanǵa óziniń bireýge atastyrylǵanyn jetkizdi.
Birin - biri unatqan eki jas qol ustasyp qashyp ketedi.
Kókenaı tórkindep kelgen Mamyrdy atyp óltiredi. Baıandaý
Sýretteý
Dıalog
Portret
Baıandaý, dıalog.
Suraq: Baıandaý degen ne?
Jaýap: Ádebı shyǵarmanyń oqıǵasyn jelili túrde kórkemdep áńgimeleýdi baıandaý deımiz.
Suraq: Sýretteý degen ne?
Jazýshy keıde shyǵarma oqıǵasyn baıandaý barysynda oqıǵanyń bolǵan jerimen, oqıǵaǵa qatysýshy keıipkerlermen, olardyń jeke basyna tán erekshelikterimen, olardy qorshaǵan ortamen tanystyrady. Muny sýretteý deımiz.
3 - top Óleń qurlysyn taldaý.
(Jyrdyń alǵashqy shýmaǵy)
Ótken is oıǵa kúńgirt kózge tanyq,----------------- 11 a
Kórmese de bilgenge bári qanyq.------------------- 11 a
Myń jeti júz jıyrma ekinshi jyl,--------------- 11 b
Qazaqtyń syr boıynda júrgeni anyq.----------- 11a
(Jyrdyń sońǵy shýmaǵy)
Han Shyńǵys degen taýda turmyz bizde,--------- 11 a
Egerde izdeseńder sonan izde.---------------------- 11 a
Tobyqty da Qunanbaı qajy dese,----------------- 11 b
Basty kisi biledi Orta júzde.------------------------ 11 a
Suraq: Portret degen ne?
Jaýap: Kórkem shyǵarmada keıipkerdiń syrt tulǵasyn, bet álpetin sýretteýdi portret deımiz.
Jaýap: Kórkem shyǵarmada keıipkerlerdiń kezdesip sóılesýin dıalog deımiz.
3 kezeń.
Muǵalim: Balalar, jyrdyń kompozısıalyq qubylysy boıynsha óte sátti jumys jasadyńdar. Senderge kóp raqmet. Endi keıipkerler taǵdyryna tereń úńileıikshi. Basty keıipkerler týraly óz pikirimizdi ashyq aıtyp mynadaı suraqtar boıynsha pikirtalas uıymdastyraıyq.
İ v. 1. Qalqaman men Mamyrdyń qosylǵany durys pa? burys pa?
Jınaqtaýshy top.
Jaýap: Iá, men Qalqaman men Mamyrdyń qosylǵany durys deımin. Olar – adal mahabbat ıeleri. Birin - biri qatty súıedi. Mamyr óler aldynda da óziniń Qalqamanǵa degen mahabbatyn dáleldep ketti. Ózi ólse de Qalqamannyń tiri qalýyn armandady, baqyt tiledi. Sondyqtan men ekeýiniń qosylǵanyn durys dep oılaımyn.
Dattaýshy top: Joq, bul pikirge qosyla almaımyn. Olar birin – biri unatsa da, sezimdi aqylǵa jeńdirý kerek edi. Óıtkeni, olar birinshiden, ata saltyn buzdy. Ol kezde ata saltyn oryndamaı, bata buzǵan adamdy jazalaǵan. Ekinshiden, olar ózara aǵaıyndy, týys adamnyń balalary. Sondyqtan olar qazaqta jeti ataǵa qyz almaý degen qaǵıdany, zańdy buzdy. Sondyqtan ata - dástúrin buzyp otyrǵan ekeýin aıyptaımyn.
Dáıekteme: Qalqaman men Mamyrdy qosylýy durys emes, Óıtkeni olar ózara týystas adamdar.
2. Kókenaı áreketin qalaı baǵalaısyńdar? Jyrda Kókenaı batyr dep sýretteledi, onyń batyrlyq áreketi jyrda kórine me?
Jaýap: Erte kezde kináli adamdardyń aıtpaıtyn arnaýy zań oryndary bolǵan. Jazasyn óteý úshin jatatyn túrmeler de bolmaǵan. Sondyqtan el bıleýshi adamdar, ıaǵnı ár rýdyń Ánet, Qalqaman sıaqty kósemderi dalalyq sot jasap, ózderinshe úkim shyǵaryp otyrǵan. Kókenaı - óz zamanynyń salt - dástúrin berik ustaǵan adam. Sondyqtan onyń Mamyrdy, Qalqamandy jazalaýy durys dep oılaımyn.
Jaýap: Kókenaıdyń áreketin taǵy basqa rýlas adamdar tegis jaqtady. Mysaly jyrda mynadaı óleń joldary bar.
Tobyqty osy sózge qaq bólinip,
Bolysty Mámbeteıge Qanjyǵaly.
Sondyqtan Kókenaı Mamyrdy jazalamasa, keleshekte taǵy týysqan adamdar qosylyp qoıýy múmkin edi. Sondyqtan bolashaqta jastarǵa sabaq bolsyn dep osyndaı qatygezdikke bardy dep oılaımyn.
Dáıekteme: Kókenaıdyń áreketi durys.
Dattaýshy top.
Kókenaı - óz zamanynyń qatygez adamy. Ol eki jastyń arasyndaǵy tikenek sıaqty. Birin - biri unatqan eki jastyń obalyna qaldy. Mamyr da, Qalqaman da ólim jazasyna kesetindeı eshteńe búldirgen joq. Olar – adal mahabbat ıeleri. Oǵan dálel Qalqamannyń myna sózi:
Mamyr – aý, atyp tursyn áldeneni,
Sharıǵat qosady eken nemereni.
Qaıǵy oılap jaman yrym aıta berme,
Alańsyz súıgen bolsań anyq meni.
Osylaı birin - birine úzdikke eki ǵashyqty aıyrǵan Kókenaı áreketin men aıyppaımyn. Kókenaı - eski salt - sananyń adamy, ol oqymaǵan qarańǵy adam.
Jaýap:
Mamyr aıtty: Men sensiz tiri turman,
Úsh qaıyrdym sózińdi men anturǵan,
Bir qudaıǵa syıynyp al da jónel,
Jolynda ólsem razymyn, janym qurban,- dep
Qalqamanǵa degen júreginiń ystyq yqlasyn bildirgen adal mahabbat ıesi.
Jaýap: Jyrda Kókenaı batyr dep talady. Biraq onyń batyrlyǵy eshqandaı epızodta joq. Myltyqsyz, qarýsyz qyz, jigitti óltirý - batyrlyq emes. Ol baryp turǵan qorqaqtyq. Adal, uly mahabbattan qoryqqan dep túsinemin.
3. Qalqamannyń el ortasynan ketkeni durys pa? Teris pe?
Jaýap: Qalqaman qazaq halqynyń sol kezdegi salt - dástúrdi buzdy.
Birinshiden, Mamyrdyń atastyrylyp qoıǵan jeriniń batasyn buzdy. Ekinshiden, ózimen jaqyn týysqan adamnyń qyzyn aldy. Sondyqtan el birligi buzyldy, daý - jaldan kóbeıdi. Osy sebepten Qalqamannyń kózge kúıik bolmaı, alysqa ketkeni durys.
Jaýap: Qalqaman ózin oqqa baılap bergen týysqandaryn keshire almady. Elinde júrgen soń Mamyrdyń qaıǵysyn da umyta almady. Sondyqtan el ishinen ketkeni durys deımin.
Dattaýshy top: Men Qalqamannyń elden ketýin qalaımyn. Týystary, Ánet baba ol úshin qatty qınaldy. Ony ólim jazasyna kesken - Mámbeteıler. Sondyqtan jekpe - jekte aman qalǵan soń, elinde qalýy kerek edi.
Jaýap: Qalqaman elden bezip, óziniń kúırektigin kórsetti. Ony elden eshkim qýǵan joq. Ol ókpelese tek Kókenaıǵa ǵana ókpeleýi kerek edi. Elde júrip Kókenaıǵa qarsy kúsh kósetýi kerek edi. Mamyrdy shyn júregimen súıetinin dáleldep, onyń esimin ótýi kerek edi. Óziniń adal mahabbat ıesi ekenin dáleldep, ózi úshin ólip ketken Mamyrǵa umytylmastaı etip eskertkish munara ornatýy kerek edi. Mysaly Aısha bıbige eskertkish ornatqan Qarahan batyr sıaqty. Sondyqtan onyń elden ketkeni durys emes dep oılaımyn.
v. Muǵalim: Iá, balalar árqaısyń óz pikirlerińdi dáleldep aıtyp shyqtyńdar. Qalqaman men Mamyrdyń qosylýy durys, teris dep kesip aıtý qıyn. Ol zaman áıel zatyn qor etken, buǵaýda ustap, malǵa satqan zaman, sondyqtan erkindikke umtylǵan Qalqaman Mamyr júrek qalaýyn maqsat ete bilgen, adal mahabbatqa júgindire bilgen. Shákárimniń da maqsaty sol. Ol da óz zamanynyń qatań qaǵıdasyna narazy, qarsy.
Al, Kókenaı beınesine keletin bolsaq, óz zamanynyń zańyn buljytpaı oryndaıtyn, odan basqa bilimi joq dońaıbat el aǵasy. Shash al dese bas alatyn qatal, qatygez. Ejelden kele jatqan ata - baba dástúrin buzdy dep jazyqsyz Mamyrdy qurbandyqqa shaldy. Eger Kókenaıdyń eń qurmasa dinı saýaty bolsa, adam qanyn moınyna júktemes edi, adam qanynyń salmaǵyn biler edi.
Al Qalqamannyń eline ókpelep ketýi durys dep jatyrmyz, al shynaıy mahabbat turǵysynan qarasaq, el ishinde qalyp Mamyrdyń basyna umytylmastaı eskertkish nur ústine nur bolar edi - aý.
Ne desek te eki toptyń da naqty jaýaptaryna men yrzamyn. Basty maqsat - Qalqaman - Mamyr oqıǵasynan ǵıbrat alý.
Úİ Sabaqtan alar tálimimiz:
« Ata salttan attaýǵa da bolmas,
Júrek qalaýyn tastaýǵa bolmas».
Úİİ Oqýshylardyń bilimin baǵalaý.
Úİİİ Úı tapsyrmasy. Shyǵarma «Eger men Qalqaman bolsam...»
Sabaqtyń maqsaty:
a) Bilimdilik: Shákárim shyǵarmashylyǵymen tanystyrý, hıkaıattyń mazmunyn uǵyndyrý arqyly Qalqaman, Kókenaı áreketine eki túrli kózqarasty baǵa berý.
á) Tárbıelik: oqýshylardy poemadaǵy keıipkerlerdiń jaqsy minez - qulyq, oryndy is - áreketterin taldaý arqyly adamgershilik, meırimdilik, qamqorlyq, jasaýǵa baýlý.
b) Damytýshylyq: oqýshynyń oı erkindigin, estetıkalyq sezimin oıatý, qysqasha mazmundatý arqyly til damytý, sóıleý mádenıetin qalyptastyrý, suraqtar arqyly belsendiligin arttyrý, ózdiginen bilim alýǵa baýlý.
Sabaqtyń qurylymy:
1. Uıymdastyrý bólimi. Oqýshylardy túgendeý, oqý quraldaryn tekserý, ótken sabaqta berilgen materıaldardy suraý, tekserý, bekitý.
Sabaqtyń túri: Shyǵarmashylyq
Sabaqtyń tıpi: Ikem - daǵdyny qalyptastyrý
Sabaqtyń ádisteri: mátinmen jumys, pikir aıtý, suraq - jaýap, sahnalandyrylǵan kórinis, suraqtar arqyly problemalyq jaǵdaı týǵyzý.
Kórnekiligi: Aqyn portreti, ınteraktıvti taqta, kórme, kitaptar
Formasy: ujymdyq, toptyq, jeke
Pánaralyq baılanys: tarıh, salt - dástúr
Sabaqtyń jospary.
1. Uly Abaıdyń izbasar inisi.
2. İzdendirý baǵytyndaǵy jumystar
3. «Qalqaman - Mamyr» tarıhı hıkaıa ( mazmundaý, taldaý, jınaqtaý).
a) Shyǵarmanyń kompozısıalyq qurylymmen tanysý (ádebı - teorıalyq uǵymdarmen jumys júrgizý).
á) Shyǵarmaǵa anotasıalyq taldaý jasaý.
İ kezeń
Muǵalimniń kirispe sózi.
1. Oqýshylarǵa suraqtar qoıý arqyly Shákárim týraly ózdiginen oqyp kelgen bilimderin tekserý
Suraq: Balalar, qazaq ádebıeti tarıhynda Abaıdan keıingi tulǵaly aqyn atanǵan Shákárim týraly kim ne biledi?
Jaýap: Shákárim 1858 jyly Shyńǵystaý bókterinde dúnıege kelgen. Ol Abaıdyń aǵasy Qudaıberdiniń balasy. Ákesi Qudaıberdi erte qaıtys bolady. Jetim qalǵan Shákárimdi aǵasy Abaı tárbıelep ósiredi.
Muǵalim: Durys. Shákárimniń ómir deregi týraly taǵy kim tolyqtyrady?
Jaýaby: Shákárim jeti jasqa kelgende ákesi Qudaıberdi qaıtys bolady. Áke ólimine ol qatty qaıǵyrady. Óziniń tuńǵysh óleńin osy ákesi qaıtys bolǵanda shyǵarady. Bul týraly Shákárimniń mynadaı esteligi bar. «Jazǵytury ákem ólip, aýylǵa at qoıyp, kelip jatqan adamdar kóp boldy. Men osy kezde esik aldyndaǵy tóbeshikke otyryp, tasqa órmelep bara jatqan qurtty óltirdim. Aıtqanym bar. Sonda este qalǵany...
Óltirdiń, ne taptyń sen onan paıda,
Ómir súrip júrýshi em jazda saıda.
Ólimniń qandaılyǵyn kóziń kórdi.
Keshegi tiri júrgen ákeń qaıda?
Meniń de jetim qaldy balalarym,
Olar da jylaıdy izdep analaryn.
Óziń jetim, jetimdi aıasańshy,
Joq eken basynda mı - sanalaryń.
Osy óleńdi sheshelerine oqyp bergende, shesheleri qatty jylaıdy. Olar Shákárimge endi óleń jazba dep tyıym salady. Sonda Abaı Joq, Shákárimge óleń jazba demeńder, jazsyn óleńdi, búginnen bastap ony ózim tárbıeleımin degen eken.
Muǵalim: Óte jaqsy. Óte qyzyqty estelik aıttyń, sonymen Shákárimniń aqyndyq bulaǵynyń kózin ashqan kim eken, balalar
Jaýaby: Shákárimdi Abaı tárbıelep ósirdi. Onyń óleń jazýǵa degen yqylasyn baıqaǵan Abaı ony sóz ónerine, aqyndyq ónerge baýlydy. Ol Abaıdyń eń daryndy shákirti ári zańdy izbasary boldy. Ol arnaıy oqý oryndarynda oqymasa da, óz betinshe izdendi. Abaı aǵasynyń basshylyǵymen kóp nárse úırendi. Túrkistan ólkesindegi bilimder, ǵulama adamnyń biri bolady. Ol arab, parsy, túrik tilderin jaqsy bildi, ol orys tiline jetik boldy.
Muǵalim: Óte durys aıttyń. Belgili ǵalym Qaıym Muhamedhanovtyń sózimen aıtsaq: Uly aqyn dúnıeden qaıtqan soń halyq Shákárimdi ekinshi Abaıymyz dep tanyp, erekshe qurmettegen. Bul pikir Shákárimdeı darynǵa halyq tarapynan berilgen ádil baǵa. Abaı da dananyń aqyndyq dástúrin zańdy túrde jemisti jalǵastyrǵan ol ózi ómir súrgen kúrdeli kezeńniń ashshy shyndyǵyn óz týyndylarynda tap basyp sýretteı bildi. Sol shyǵarmanyń biri ózderińniń mazmunymen tanysyp kelip otyrǵan Qalmaqan – Mamyr dastany.
İ kezeń
Muǵalim: Balalar, úıde mazmunymen tanysyp kelińder. Endi jyrdaǵy basty oqıǵalarǵa nazar aýdaryp, mazmundap kóreıik.
Jaýap: Bul poemany aqyn tarıhı hıkaıa dep ataǵan. Óıtkeni dastannyń oqıǵasy aqtaban shubyryndy zamanynda ótedi. Poemanyń alǵashqy shýmaqtarynda Ánet baba, Mámbeteı, Qalqaman, Mamyr esimderi atalyp tanystyrylady.
Muǵalim: Ánet baba, Mámbeteılerdi aqyn kim dep tanystyrady, olardyń Qalqaman men Mamyrǵa qandaı týysqandyq qatysy bar
Jaýaby: « Ánet baba arǵynnyń el aǵasy, ári bı, ári molda, ǵulamasy. Orta júzge ádil eken, sol kezde toqsan beske kelgen jasy» dep Ánet babany tanystyrady. Al Mámbeteı men Kishik aǵaıyndy birge týǵan adamdar, Kishikten Ánet, Áıteke taraıdy. Al Mámbeteıden Mamyrdyń ákesi týady. Áıtekeden Oljaı, Baıbóri, Qalqaman týady. Sonda Qalqaman men Mamyrdyń ákeleri nemere aǵaıyndy kisiler.
Muǵalim: Óte jaqsy túsingensiń. Al endi dastanda Mamyr beınesi qalaı sýretteledi?
Jaýap: Mamyr Mámeteıden taraǵan baıdyń qyzy. Ózi óte sulý ári aqyldy. Ákesi ony erkeletip ósirdi. Qyz kıimin kımeı, ózin er balamyn dep eseptep júredi. Baıdyń Mamyrdyń basqa balasy joq. Sondyqtan el baıdyń kóńiline qarap, ony qyz dep aıta almaı júredi. Quda túsýge el bata almaıdy. Qalqaman da sol kóptiń biri. Bir kúni ekeýi jylqy baǵyp júrip kezdesedi. Osy kezde birin biri qatty unatyp qalady.
Muǵalim: Jyr jelisi boıynsha osy eki jasty jaqyndastyratyn bir tosyn oqıǵa bolady. Kim aıtady eken?
Jaýap: Dastanda Sámeke degen han qalmaqty jeńip, toı jasaıdy. Sol toıǵa Tobyqty eli tegis shaqyrylady. Ońasha qalǵan jastar bastańǵy jasaıdy.
Muǵalim: Bastańǵy degen ne?
Jaýap: Bul qazaq halqynyń bir salt dástúri. Úıdegi úlkender bir jaqqa ketkende, úıdegi jastar bas qosady.
Muǵalim: Jaýabyń durys. Kelesi kezekte Qalqaman men Mamyrdyń áńgimesine bereıik.
Jaýap: Eki oqýshy rólge bólip, jyrdan úzindi oqıdy.
Muǵalim: Mine balalar, Qalqaman men Mamyrdyń arasyndaǵy syrdy tyńdaıyq. Neni túsindik? Ne uqtyq?
Jaýap: Qalqaman men Mamyr bir - birin qatty súıedi. Biraq Mamyrdyń ákesi bireýge attastyryp qoıypty. Bul – birinshi kedergi. Qalqaman men Mamyr ekeýi bir - birine jaqyn, atalas týys. Bul ekinshi kedergi. Biraq, birin - birin unatqan eki jas barlyq kedergini attap ótip, qashyp ketedi.
Kórinis:
Ánet baba oılanyp otyr.
Oljaı: O, qasıetińnen aınalaıyn, Ánet babam! Qapy qaldyq.
Ánet: O, qudaıym. Óziń saqtaı kór. Júrisiń sýyt, ne habarmen keldiń?
Oljaı: Qıyn sharýa bolyp tur. Balam, Qalqaman Mamyrdy alyp qashyp keldi. Tobyqty jaqynnan qyz almaýshy edi. Nendeı aqyl beresiń, baba!
Ánet: O, qudaıym! Bir sorǵa dýshar qylaıyn degeniń be? Túsimde bir jaman tús kórip edim. Ne jorymdy bilmeı otyr edim. O, toba! Qatelesesiń - aý. Bitispeıtin bir iske kez boldym - aý, balam. Kókenaıdyń minezi qatal edi. Keshire alar ma eken?
Sosyn Oljaıǵa:
Ýa, Oljaı, bolar is boldy. Tobyqtyǵa habar qyl. Maldy aıamasyn. Mámbeteıdiń kómeıin malmen tyǵyndasyn.
Oljaı: Qup bolady, baba! Aıtqanyńdy qalyń Tobyqtyǵa jetkizemin.
Muǵalim: Osy kórinisten kimniń beınesin tanydyńdar? Minezdeme berińder.
Jaýap: Ánet baba el birligin, halyqtyń tynyshtyǵyn oılaǵan adam. Onyń árbir sózinen, qımylynan óte aqyldy adam ekendigi kórinip tur. Ánet babanyń júregi óte meırimdi. Qalqaman men Mamyrǵa jany ashıdy. Qalqamandy qutqarý úshin ártúrli amaldar oılap tabady. Qalyń maldy kóp berip biristirý jaǵyn oılaıdy. Oǵan kónbegen soń, qun berýdi aıtady. Ábden amaly quryǵan kezde ǵana Qalqamandy óltirýge kónedi. Onda da atpen shaýyp ótsin, sonda atsyn Kókenaı deıdi. Múmkin atqan oqtan tiri dep úmittenedi. Ánet baba úlken júrekti, meırimdi, jastarǵa pana bolǵan, el bılegen ǵulama adam.
Muǵalim: Óte jaqsy aıttyń. Olaı bolsa, minezdeme degen ne?
Jaýap: Shyǵarmaǵa qatysýshynyń minezin, dúnıege kózqarasyn sýretteý minezdeme dep atalady.
Muǵalim: Iá, balalar ómir – kúres, onyń aıdynynda meırimdilik pen qatygezdik, jaqsylyq pen jamandyq sıaqty kereǵar uǵymdar kezektesip jatady. Sonyń dáleli myna bir kórinis.
Kórinis:
Qyz - kelinshekterimen Mamyr kele jatady.
Birinshi qyz: Mamyr - aý, aýylǵa da kelip qaldyq. Myna qyrdyń asty seniń aýylyń.
Ekinshi qyz: Iá, aýylyńdy da saǵynǵan shyǵarsyń.
Mamyr: ıá, saǵyndym ǵoı. Qaıran meniń týǵan aýylym. Samal jelińdi saǵyndym - aý. Jupar ańqyǵan kók shóbińdi saǵyndym.
Jeńgesi: O, jasaǵan, myna kele jatqan Erkejanym ba? Qudaı - aý seni de kóretin kún bolady eken - aý!
Mamyr: Iá, jeńeshe, týǵan jerdiń qadirin uzatylǵan qyz bilmegende kim bolsyn. Saǵyndyq qoı, týǵan jerdiń qasıetti topyraǵyn.
Jeńgesi: Iá, qaraǵym - aı! Qaıtsin - aı, endi! Júre ǵoı qarǵam, úı jaqqa. Sol kezde qara kıimdi Kóke naı shyǵady.
- Áı, qoıshy bala, anaý kele jatqan top kimder? Aıt, janyńnyń barynda.
Qoıshy: Ol Mamyr kókem ǵoı, tórkindep kele jatqan.
Kókenaı: Ah, júziqara! Uıalmaı aýylǵa kele jatqanyn qara. Seniń qunyń bir oq qana. Áı, essiz, malǵundar. Bala ketińder, ana júziqaranyń qasynan. Bylaı turyńdar, eger ólgileriń kelmese. Qazir a tamyn, atańa nálet júziqarany! (Mamyr júregin ustap qulaıdy).
Mamyr:
O, Alla janym!
Kókenaı, qarǵamaımyn seni. Aqtyq sózimdi tyńda. Meniń isim aq. Jazyǵym tek Qalqamandy súıgenim. Senen óler aldyndaǵy aqtyq tilegim. Qalqamandy óltire kórme. Obalyma qalma jazyqsyz jannyń. Moınyńa bir qan júktegeniń jeter. Óltire kórme Qalqamandy.
Qalqaman, qosh aman bol! (Sahna jabylady).
Muǵalim: Balalar, ózderiń jańa ǵana Kónenaı qatygezdiginiń kýási boldyńdar.
Mamyrdy aıamaı, qanyn júktegen Kókenaı Mamyrdyń aqtyq sózinen soń óz áreketin toqtatty ma?
Jaýap: Joq, qatygez Kókenaı jazyqsyz jasty óltirip aldym - aý dep oılaǵan da joq. Ol Ánet babaǵa qaıta - qaıta kisi salyp, Qalqamandy óltir dep qıǵylyq saldy. Qalqamandy óltirmese, týystyqtan ketemiz, el ishi yntymaǵy búlinedi dep qorqytty.
Muǵalim: Sonymen, balalar, jyr oqıǵasy nemen aıaqtalady?
Jaýap: Aqyrynda Kókenaı degenine jetip, Qalqamandy atady Biraq Qalqaman ajal oǵynan aman qalyp, qulaq estimes, kóz kórmes alys jaqqa ketip qalady. Ol jaqta úılenip, úıli - balaly bolady.
Muǵalim: Al, balalar jyr ózegi ózderińe tanys. Endi jyr jelisi boıynsha mynadaı toptyq, juptyq, jumystar júrgizemiz. Bul úshin synyptaǵy oqýshylar qabileti boıynsha úsh topqa bólinedi.
İ - top: Shyǵarmanyń kompozısıanyń qurylysyna taldaý. Ádebı teorıalyq uǵymdardy dáleldeý. Eki oqýshy juptasyp oryndaıdy. Biri mátin boıynsha, ekinshisi teorıadan jaýap beredi.
İ - jaýap: Bastalýy.
Jaýap: Kórkem shyǵarmada baıandalatyn oqıǵanyń bastalýyn shyǵarmanyń bastalýy deımiz.
2 - jaýap: Baılanysy.
Qalqaman men mamyrdyń bir - birin unatýy, bastańǵy jasaýy, sóz baılasýy.
Kórkem shyǵarmada oqıǵalardyń bir - birimen sabaqtasyp otyrýyn baılanys deımiz.
3 - jaýap: Shyǵarmanyń damýy.
Mamyrdyń bireýge aıttyrylýy.
Shyǵarmadaǵy oqıǵalardyń qalyńdap, shıelenise túsýin shyǵarmanyń damýy deımiz.
4 - jaýap: Shyǵarmanyń sharyqtaý shegi.
Eki jastyń serttesip qalýy, Mámbeteleıler men Tobyqty rýynyń janjaldasýy. Kórkem shyǵarmalarda oqıǵalardyń sharyqtaý shegine jetýin shyǵarmanyń sharyqtaý shegi deımiz.
5 - jaýap: Shyǵarmanyń aıaqtalýy.
Mamyrdyń aıanyshty ólimi, Qalqamannyń elden ketýi. Kórkem shyǵarmada oqıǵalardyń bir sheshimge kelýin oqıǵanyń sheshimi deımiz.
6 - jaýap: Shyǵarmanyń kompozısıasy degenimiz ne.
Jaýap: Kórkem shyǵarmada oqıǵanyń bastalýyn, olardyń baılanysyn, sharyqtaý shegin shyǵarmanyń kompozısıalyq qubylys deımiz.
2 - top Shyǵarmaǵa anotasıalyq taldaý.
1 - bólim.
Bólimniń aty
Keıipkerlerdiń taǵdyry
Shyǵarmanyń kórkemdik ádisi
Kezdesý
Bastańqy
Tosyn jaǵdaı
Batyl sheshim
Qatygezdik Qalqaman men Mamyr birin - biri alǵash kórgennen - aq unatyp qalady.
Mamyrdyń týystary toıǵa ketip, jastar bastańqy jasaıdy.
Mamyr Qalqamanǵa óziniń bireýge atastyrylǵanyn jetkizdi.
Birin - biri unatqan eki jas qol ustasyp qashyp ketedi.
Kókenaı tórkindep kelgen Mamyrdy atyp óltiredi. Baıandaý
Sýretteý
Dıalog
Portret
Baıandaý, dıalog.
Suraq: Baıandaý degen ne?
Jaýap: Ádebı shyǵarmanyń oqıǵasyn jelili túrde kórkemdep áńgimeleýdi baıandaý deımiz.
Suraq: Sýretteý degen ne?
Jazýshy keıde shyǵarma oqıǵasyn baıandaý barysynda oqıǵanyń bolǵan jerimen, oqıǵaǵa qatysýshy keıipkerlermen, olardyń jeke basyna tán erekshelikterimen, olardy qorshaǵan ortamen tanystyrady. Muny sýretteý deımiz.
3 - top Óleń qurlysyn taldaý.
(Jyrdyń alǵashqy shýmaǵy)
Ótken is oıǵa kúńgirt kózge tanyq,----------------- 11 a
Kórmese de bilgenge bári qanyq.------------------- 11 a
Myń jeti júz jıyrma ekinshi jyl,--------------- 11 b
Qazaqtyń syr boıynda júrgeni anyq.----------- 11a
(Jyrdyń sońǵy shýmaǵy)
Han Shyńǵys degen taýda turmyz bizde,--------- 11 a
Egerde izdeseńder sonan izde.---------------------- 11 a
Tobyqty da Qunanbaı qajy dese,----------------- 11 b
Basty kisi biledi Orta júzde.------------------------ 11 a
Suraq: Portret degen ne?
Jaýap: Kórkem shyǵarmada keıipkerdiń syrt tulǵasyn, bet álpetin sýretteýdi portret deımiz.
Jaýap: Kórkem shyǵarmada keıipkerlerdiń kezdesip sóılesýin dıalog deımiz.
3 kezeń.
Muǵalim: Balalar, jyrdyń kompozısıalyq qubylysy boıynsha óte sátti jumys jasadyńdar. Senderge kóp raqmet. Endi keıipkerler taǵdyryna tereń úńileıikshi. Basty keıipkerler týraly óz pikirimizdi ashyq aıtyp mynadaı suraqtar boıynsha pikirtalas uıymdastyraıyq.
İ v. 1. Qalqaman men Mamyrdyń qosylǵany durys pa? burys pa?
Jınaqtaýshy top.
Jaýap: Iá, men Qalqaman men Mamyrdyń qosylǵany durys deımin. Olar – adal mahabbat ıeleri. Birin - biri qatty súıedi. Mamyr óler aldynda da óziniń Qalqamanǵa degen mahabbatyn dáleldep ketti. Ózi ólse de Qalqamannyń tiri qalýyn armandady, baqyt tiledi. Sondyqtan men ekeýiniń qosylǵanyn durys dep oılaımyn.
Dattaýshy top: Joq, bul pikirge qosyla almaımyn. Olar birin – biri unatsa da, sezimdi aqylǵa jeńdirý kerek edi. Óıtkeni, olar birinshiden, ata saltyn buzdy. Ol kezde ata saltyn oryndamaı, bata buzǵan adamdy jazalaǵan. Ekinshiden, olar ózara aǵaıyndy, týys adamnyń balalary. Sondyqtan olar qazaqta jeti ataǵa qyz almaý degen qaǵıdany, zańdy buzdy. Sondyqtan ata - dástúrin buzyp otyrǵan ekeýin aıyptaımyn.
Dáıekteme: Qalqaman men Mamyrdy qosylýy durys emes, Óıtkeni olar ózara týystas adamdar.
2. Kókenaı áreketin qalaı baǵalaısyńdar? Jyrda Kókenaı batyr dep sýretteledi, onyń batyrlyq áreketi jyrda kórine me?
Jaýap: Erte kezde kináli adamdardyń aıtpaıtyn arnaýy zań oryndary bolǵan. Jazasyn óteý úshin jatatyn túrmeler de bolmaǵan. Sondyqtan el bıleýshi adamdar, ıaǵnı ár rýdyń Ánet, Qalqaman sıaqty kósemderi dalalyq sot jasap, ózderinshe úkim shyǵaryp otyrǵan. Kókenaı - óz zamanynyń salt - dástúrin berik ustaǵan adam. Sondyqtan onyń Mamyrdy, Qalqamandy jazalaýy durys dep oılaımyn.
Jaýap: Kókenaıdyń áreketin taǵy basqa rýlas adamdar tegis jaqtady. Mysaly jyrda mynadaı óleń joldary bar.
Tobyqty osy sózge qaq bólinip,
Bolysty Mámbeteıge Qanjyǵaly.
Sondyqtan Kókenaı Mamyrdy jazalamasa, keleshekte taǵy týysqan adamdar qosylyp qoıýy múmkin edi. Sondyqtan bolashaqta jastarǵa sabaq bolsyn dep osyndaı qatygezdikke bardy dep oılaımyn.
Dáıekteme: Kókenaıdyń áreketi durys.
Dattaýshy top.
Kókenaı - óz zamanynyń qatygez adamy. Ol eki jastyń arasyndaǵy tikenek sıaqty. Birin - biri unatqan eki jastyń obalyna qaldy. Mamyr da, Qalqaman da ólim jazasyna kesetindeı eshteńe búldirgen joq. Olar – adal mahabbat ıeleri. Oǵan dálel Qalqamannyń myna sózi:
Mamyr – aý, atyp tursyn áldeneni,
Sharıǵat qosady eken nemereni.
Qaıǵy oılap jaman yrym aıta berme,
Alańsyz súıgen bolsań anyq meni.
Osylaı birin - birine úzdikke eki ǵashyqty aıyrǵan Kókenaı áreketin men aıyppaımyn. Kókenaı - eski salt - sananyń adamy, ol oqymaǵan qarańǵy adam.
Jaýap:
Mamyr aıtty: Men sensiz tiri turman,
Úsh qaıyrdym sózińdi men anturǵan,
Bir qudaıǵa syıynyp al da jónel,
Jolynda ólsem razymyn, janym qurban,- dep
Qalqamanǵa degen júreginiń ystyq yqlasyn bildirgen adal mahabbat ıesi.
Jaýap: Jyrda Kókenaı batyr dep talady. Biraq onyń batyrlyǵy eshqandaı epızodta joq. Myltyqsyz, qarýsyz qyz, jigitti óltirý - batyrlyq emes. Ol baryp turǵan qorqaqtyq. Adal, uly mahabbattan qoryqqan dep túsinemin.
3. Qalqamannyń el ortasynan ketkeni durys pa? Teris pe?
Jaýap: Qalqaman qazaq halqynyń sol kezdegi salt - dástúrdi buzdy.
Birinshiden, Mamyrdyń atastyrylyp qoıǵan jeriniń batasyn buzdy. Ekinshiden, ózimen jaqyn týysqan adamnyń qyzyn aldy. Sondyqtan el birligi buzyldy, daý - jaldan kóbeıdi. Osy sebepten Qalqamannyń kózge kúıik bolmaı, alysqa ketkeni durys.
Jaýap: Qalqaman ózin oqqa baılap bergen týysqandaryn keshire almady. Elinde júrgen soń Mamyrdyń qaıǵysyn da umyta almady. Sondyqtan el ishinen ketkeni durys deımin.
Dattaýshy top: Men Qalqamannyń elden ketýin qalaımyn. Týystary, Ánet baba ol úshin qatty qınaldy. Ony ólim jazasyna kesken - Mámbeteıler. Sondyqtan jekpe - jekte aman qalǵan soń, elinde qalýy kerek edi.
Jaýap: Qalqaman elden bezip, óziniń kúırektigin kórsetti. Ony elden eshkim qýǵan joq. Ol ókpelese tek Kókenaıǵa ǵana ókpeleýi kerek edi. Elde júrip Kókenaıǵa qarsy kúsh kósetýi kerek edi. Mamyrdy shyn júregimen súıetinin dáleldep, onyń esimin ótýi kerek edi. Óziniń adal mahabbat ıesi ekenin dáleldep, ózi úshin ólip ketken Mamyrǵa umytylmastaı etip eskertkish munara ornatýy kerek edi. Mysaly Aısha bıbige eskertkish ornatqan Qarahan batyr sıaqty. Sondyqtan onyń elden ketkeni durys emes dep oılaımyn.
v. Muǵalim: Iá, balalar árqaısyń óz pikirlerińdi dáleldep aıtyp shyqtyńdar. Qalqaman men Mamyrdyń qosylýy durys, teris dep kesip aıtý qıyn. Ol zaman áıel zatyn qor etken, buǵaýda ustap, malǵa satqan zaman, sondyqtan erkindikke umtylǵan Qalqaman Mamyr júrek qalaýyn maqsat ete bilgen, adal mahabbatqa júgindire bilgen. Shákárimniń da maqsaty sol. Ol da óz zamanynyń qatań qaǵıdasyna narazy, qarsy.
Al, Kókenaı beınesine keletin bolsaq, óz zamanynyń zańyn buljytpaı oryndaıtyn, odan basqa bilimi joq dońaıbat el aǵasy. Shash al dese bas alatyn qatal, qatygez. Ejelden kele jatqan ata - baba dástúrin buzdy dep jazyqsyz Mamyrdy qurbandyqqa shaldy. Eger Kókenaıdyń eń qurmasa dinı saýaty bolsa, adam qanyn moınyna júktemes edi, adam qanynyń salmaǵyn biler edi.
Al Qalqamannyń eline ókpelep ketýi durys dep jatyrmyz, al shynaıy mahabbat turǵysynan qarasaq, el ishinde qalyp Mamyrdyń basyna umytylmastaı eskertkish nur ústine nur bolar edi - aý.
Ne desek te eki toptyń da naqty jaýaptaryna men yrzamyn. Basty maqsat - Qalqaman - Mamyr oqıǵasynan ǵıbrat alý.
Úİ Sabaqtan alar tálimimiz:
« Ata salttan attaýǵa da bolmas,
Júrek qalaýyn tastaýǵa bolmas».
Úİİ Oqýshylardyń bilimin baǵalaý.
Úİİİ Úı tapsyrmasy. Shyǵarma «Eger men Qalqaman bolsam...»
You Might Also Like
