InfoHub Logo

Taýyq, tyshqan jáne qur.
Erte zamanda taýyq,tyshqan, qur – úsheýi bir turypty. Bir kúni taýyq arpanyń dánin taýyp alypty. Ol qýanǵannan:
- Dán taptym!- dep aıqalapty.
- Muny tıirmenge aparý kerek. Káne, qaısyń alyp júresiń?- depti taýyq.
- Men apara almaımyn,- depti tyshqan.
- Men de apara almaımyn,- depti qur.
Dándi taýyqtyń ózi alyp júripti. Tıirmenge tarttyrypty.
Taýyq:
- Endi undy úıge kim arqalap aparady?- depti.
- Men apara almaımyn,- depti tyshqan
- Men de apara almaımyn,- depti qur.
Undy taýyqtyń ózi arqalap alyp júripti.
- Kim qamyr ıleıdi?- dep surapty taýyq.
- Men ıleı almaımyn,- depti tyshqan.
- Men de ıleı almaımyn,- depti qur.
Qamyrdy taýyqtyń ózi ılepti.Taýyq:
- Kim ot jaǵady?- dep surapty.
- Men jaǵa almaımyn,- depti tyshqan.
- Men de jaǵa almaımyn,- depti qur.
Otty da taýyq ózi jaǵypty.
- Peshke nandy kim salady?- dep surapty taýyq.
- Men sala almaımyn,- depti tyshqan.
- Men de sala almaımyn.,- depti qur.
Nandy da taýyqtyń ózi salypty.
- Nan qyp-qyzyl bolyp pisip shyǵypty.
Taýyq nandy alyp qoıypty da:
- Muny kim jeıdi?- dep surapty.
Tapsyrma:
1.Mátin kimder týraly?
2. Oı qozǵaý. Nan týraly ne bilesiń?

- Men,- dep tyshqan stol qasyna kelip otyrypty.
- Men de jeımin,- dep,qur da stol qasyna kelip otyrypty.

Túske aldanǵandar.
Úsh ańshy ańǵa shyǵypty. Kún boıy qus aýlap, keshke jalǵyz úırek atyp alypty. Ańshylar ábden sharshap, bir ózenniń jaǵasyna kelip túneıdi. Úırekti pisiredi. Úırek pisken soń, bir ańshy:
- Bul úırekti úsheýimiz jep toımaımyz, sondyqtan bireýimiz ǵana jeıik,- depti.
- Úırekti jaýyp qoıaıyq ta, úsheýimiz de jatyp uıyqtaıyq.
- Kim jaqsy tús kórse, úırekti sol jesiń,- depti bir qý jigit.
Tún ortasynda qý ańshy turyp, úırekti jep, tabaqty burynǵysha jaýyp qoıady. Tańerteń ańshylar oıanyp, turǵan soń:
- Qandaı tús kórdińder?- dep suraıdy.
- Men aq boz atqa minippin, basyma altyn taj kıippin, patsha bolyppyn,- deıdi
- Men jumaqqa kirippin, jumaqta qor qyzdarymen birge júr ekenmin,- depti.ekinshi ańshy.
Sonda qý ańshy aıtypty:
- Ekeýiń de ras aıtasyńdar, men senderdi kórip jattym. Biriń patsha bolǵan soń, endi biriń jumaqqa kirip ketken soń, bir úırekke bola qaıtyp kelmes dep, úırekti men jep qoıdym,- depti.

1.Tapsyrma oryndaý
1.a) Ańshylar nesheý?
á) Qandaı qus aýlady?
b) Tús degenimiz ne?
v) Ańshy qandaı qýlyq jasady?
2. Kónergen sózderdi tap.
3. Toptastyrý

Qojanasyr.
Bir baı toı jasapty. Toıǵa kóp adam kelipti. Qojanasyr da kelipti. Qojanasyrdyń ústindegi kıimi jaman eken. Qojany eshkim elemepti, buǵan tórge shyq, tamaq je demepti. Qoja aqyryndap dalaǵa shyǵypty. Úıine baryp, jaqsy kıimderin kıip, qaıta kelipti. Bul joly úı ıesi Qojaǵa tórden oryn beripti. Et kelgende:
- Qojeke, alyńyz,alyńyz!- dep qadirlepti. Qoja etti jemedi, tabaqqa shapanynyń jeńin malyp:
- Je,shapanym ,je,- dep otyra beripti. Úı ıesi ókpelep:
- Siz o ne qylǵanyńyz, shapan et jeı me?- deıdi.
Sonda Qoja:
- Cen meni syılamaısyń, kıimdi syılaıdy ekensiń. Sondyqtan jeńime jegizip otyrǵanym ǵoı,- dep jaýap beripti.
1.Zat esimderdi terip jazý.
Jalqy -
Jalpy -

2.Qojanasyrǵa minezdeme jazyp kór.
Qojanasyr, aqyldy,.............................

3. Sózdikpen jumys.
Toı -
Kıim -
Úı ıesi -
Shapan -
Tór -

Aqseleý.
Eki dos úı-úıdiń arasymen áńgimelesip kele jatty. Onyń bireýi – Aqseleý de, ekinshisi – Abyz. Abyzdyń densaýlyǵy nashar, kóp júgire almaıtyn, demikpe syrqaty bolatyn. Bir úıdiń janynan óte bergende, dáý qara tóbet abalap úrip shyǵa keldi.
- Aqseleý, qash, áne, ıt kelip qaldy!- dep, Abyz aıǵaılap júgire jóneldi.
- Aqseleý jerden bir shybyq alyp, qashpastan ıtke qarsy umtyldy. Biraq onyń shalbary jyrym-jyrym boldy. Abyz Aqseleýdiń janyna kelip:
- Men qash degende nege qashpadyń? Qashsań, sen de aman qalatyn ediń,- dedi.
- Men qashsam, densaýlyǵyń joq,alysqa júgire almaıtyn sen tutylyp, men qutylatyn edim. Seni qorǵap qalý úshin ádeıi qashpadym,- dedi Aqseleý.
- Aqseleý bala da bolsa, azamat eken!- dedi ekeýiniń áńgimesin tyńdap turǵan bir aqsaqal súısinip.
Tapsyrma.
1. Mátin ne týraly?
2. Dostyq uǵymyn qalaı túsinesiń?
3. Eki balanyń aty kim?
4. Olar neden qoryqty?
5. Aqseleý qandaı erlik kórsetti?
2. Syn esimderdi tap.Tapqan syn esimderdi paıdalana otyryp, Aqseleýge minezdeme berý.

Qulyn.
Atam jaılaýdan qulyndy bıe minip keldi. Ony ana aǵashqa baılap qoıdy. Bıeniń qasynda oınaqtap júrgen qulyn ádemi - aq.Janyna jaqyndaýǵa qoryqtym. Birazdan keıin táýekel ettim. Qulyn menen úrkip, biraz jerge uzap baryp, qarap turdy. Qaıta kelip, esik aldyndaǵy shelekti ıiskeleı bastady. «Janýar - aı, shóldegen ekensiń ǵoı» dep oıladym.
Kóshedegi sý qubyrynyń sýyn aǵyzyp qoıdym. Qulyn jasqana basyp sýǵa jaqyndady. Aýzyn tosyp edi, sý tanaýyna kirip ketip, pysqyrynyp shegindi. Sýdy azaıtyp aǵyzdym. Qulyn sýǵa tumsyǵyn tosyp, uzaq ishti. Osylaısha ekeýimiz dostasyp kettik. Jalynan sıpasam, súısine qarap turady.
(“Baldyrǵan”jýrnalynan.) 103 sóz)

1)tapsyrma
1. Qulyn neniń balasy? (jylqynyń)
2. Jylqynyń pirin qalaı ataıdy?
3. Qulyn áńgimesinde ne sýretteledi?

2) Jınaqtaý. Mátindegi tirek sózdermen jumys.
Qulyn
Bıe
Aǵash
Sý
Kóshe
Dostasý
3) Sózdik aýdarmasyn jaz.
Ata -
Bıe -
Qulyn -
Sý -

Oıyn.
Oraz ben Asqar esik aldynda oınap júr. Ekeýi dopty ári tepti, beri tepti. Birazdan keıin ashyq turǵan qoranyń esigin qaqpa etip aldy. Endi dopty soǵan dáldep urdy. Bir kezde qatty tebilgen dop qoranyń ishine kirip ketti. Oraz dobyn izdeı bastady. Qarańǵyda dopty áreń taýyp aldy.
Syrtqa bettegen. Sol kezde shyǵa beriste turǵan shelekti qaǵyp ketti. İshindegi sút aqtaryldy da qaldy. Oraz ne isterin bilmeı ańtarylyp tur.
- Qoryqpa. Sútti mysyq tógip ketipti deımiz,- dedi Asqar.
- Men ótirik aıtpaımyn. Baıqaýsyzda tógip aldym deımin,- dedi Oraz.

1) Oı qozǵaý.
1) Eger sen Orazdyń ornynda bolǵanda ne ister ediń?
2) Ótirik qandaı qasıet?
3) Venn dıagramsy

Oraz
Asqar
Aýlada birge oınady
Oıyndy jaqsy kóredi
Ekeýi de jas bala

Úı sharýasy.
Muǵalim sabaq suraǵanda, Murat bilmedi.
- Sabaqty nege bilmeısiń? Oqymadyń ba?
- Qolym tımedi, aǵaı!
- Ne istediń?
- Úı sharýasymen aınalystym.
- Senen basqa úı sharýasyn isteıtin adam bolmady ma?
- Ákem úıde joq. Jolaýshy ketken. Apam aýyryp jatyr.
- Muǵalim aıaǵandaı boldy.
- Otyra ǵoı,shyraǵym!- dedi.
Erteńine Murat Oqýǵa kelmeı qaldy. Sabaqtan shyqqan soń, biz Murattikine bardyq. Ábden terlegen, sharshaǵan eken. Biz jabylyp otynyn tasyp berdik. Attaryna, sıyrlaryna shóp salystyq.
1.Mátindi rólge bólý.
2. Kómek berý, qol ushyn berý, járdemdesý degen sózderge túsinik ber.
3. Týystyq ataýlardy toptastyr
4. Naqty, naqty emes zat esimderdi terip jaz.
Derekti
Dereksiz

Jaman joldas.
Eki dos aǵashtyń arasymen kele jatyp bir aıýǵa kezdesti. Olardyń bireýi álsiz, aýrý eken. Aıýdy kórgen kezde saýy aýrý joldasyn tastap, júgirip baryp, bir aǵashtyń basyna shyǵyp ketedi. Aýrý, álsiz dosynyń aǵashqa shyǵýǵa dármeni bolmaıdy. Ol jerge etpetinen túsip, ólgen kisideı, dem almastan jata qalady. Óıtkeni aıý ólgen kisige tımeıdi eken. Aıý jatqan adamnyń qasyna kelip, ıiskelep, dybysy bilinbegen soń, jónine ketedi.
Aıý ketken soń, aǵashtyń basyndaǵy joldasy jerge túsip,aýrý dosynan:
- Aıý seniń qulaǵyńa ne dep sybyrlap ketti?- depti.
- Basyńa qıynshylyq túskende, seni jalǵyz tastap ketken joldasyń jaman eken dedi,- dep dosy jaýap beripti.

1.Oı shaqyrý.
1) Senińshe, jaman joldas bola ma?
Mátinnen úzindi
Meniń pikirim
Basyńa qıynshylyq túskende, seni jalǵyz tastap ketken joldasyń jaman eken dedi....

2. Joldasyń týraly áńgimelep ber.
----------------------------------------------------------------------------------------
3. Syn esim sózderdi terip jaz.

Torǵaı.
Baqsha arasyndaǵy jolmen ańnan kelemin. Itim júgirip bara jatqan. Ol kenet júrisin tejep, qustyń ıisin sezgendeı buǵa bastady.
Men ilgeri jol boıyna qaradym. Torǵaıdyń aq úrpek balapanyn kórdim. Ol uıasynan qulap túsipti. It balapanǵa eptep jaqyndaı bergende, kenet qara tamaq úlken torǵaı aǵash basynan zý etip ıttiń dál qasyna kep qondy
Ol jan ushyryp, óziniń balapany úshin ajalǵa qarsy umtyldy. Ol balapanyn óz denesimen búrkemek boldy. Tıtteı denesi qoryqqanynan dirildep, daýsy shyr-shyr etedi. Ol balapany úshin ózin-ózi qurban etkeli bezektep júr.
Men ıtimdi tez ózime shaqyrdym. Kishkene ǵana torǵaıdyń uly analyq kúshi meni tań qaldyrdy. Men jónime kettim.
1.Mátinniń mazmuny boıynsha dıalog qurastyr.
--------------------------------------------------------------------------
2.Qandaı qustardy bilesiń?

Qolqanat.
Sáken sharýaǵa uqypty boldy. Ústin tap-tuınaqtaı taza ustaıtyn edi. Aǵaıyndy jeteýmiz. Sáken bárimizden úlken. Jazdyń kúni ol bizden buryn oıanady da, úı sharýasyna kómektesedi. Biz oıanyp, dalaǵa shyqqanda, Sáken esik aldynda júredi. Ol bizdi Qaraózek boıyna soqpaq jolmen bastap alyp ketedi. Móldir bulaq basyna baramyz da, jýynamyz. Sáken áýeli kishkentaı qaryndasymyz Rahıma, Halıma, Sálımalardy jýyndyrady, shashtaryn tarap, órip beredi. Sodan keıin baryp, ózi jýynady. Bizdiń kúndegi ádetimiz – osy. Qaıtadan qatar tizilip alyp, aýylǵa qaraı júremiz.
“Aınalaıyn, meniń aq qazdarym”,- dep anamyz esik aldynan bizdi qarsy alady. Sákenniń mańdaıynan súıip jatyp:
- Qolqanatym meniń!- deıdi.
1. Qolqanat degen sózge sınonım keltir.
---------------------------------------------

2. Sáken qandaı bala dep oılaısyń?
-------------------------------------------------------

3. Etistikterdi terip jaz. .........................
4. Sen anańa qalaı kómektesesiń? Óz baýyrlaryńa qandaı qamqorlyq kórsetesiń? ---------------------------------------------------------------

Qazaq tili týraly qysqasha málimet.
1.Orysshadan aýdaryp tıisti sózderdi qoı.

Qazaq(ıazyk)-(gosýdarstvennyı) til. Qazaqstanda turatyn (nasıa(y) basqa (narod)tar da qazaq tilin úırenýge kóńil qoıady. (Onı )qazaq tilin (krýjok) lerde, (obshestvo)darda,(shkola)ter men ınstıtýttarda oqyp biledi.
Qazaqstanda (mnogo)tegen ult (predstavıtel)deri turady. Olar Qazaqstandy óz (narod)i sanaıdy.(No) óz (rodnoı ıazyk)in umytpaýǵa tyrysyp úırenýde.
Aýdar. Suraqtar qurastyr.
1.Dıalogty tolyqtyr jáne jaýabyn jaz.
- Sen qazaqsha sóıleısiń be?
- .........
- Seniń dostaryńnyń arasynda kim qazaqsha sóıleıdi?
-.........
- Qazaq tilin jetik bilý úshin qalaı oqý kerek?
-...........
- Qazaq tilin ne úshin bilý kerek?
-...........
2.Myna sóılemderdi keler jáne ótken shaqqa aınaldyr.
1.Men qazaq tilin úırenip júrmin.
2.Meniń joldasym qazaqsha batyrlar jyryn oqyp otyr.

Tarıhı qaıratkerler.
Mátindi oqy, aýdar.
Qazaq handary.
HV ǵasyrda qurylǵan Qazaq memleketi úsh júzge bólingen.
- Uly júz
- Orta júz
- Kishi júz.
Árbir júz taıpalarǵa, taıpalar - rýlarǵa, rýlar atalarǵa bólingen.
Qazaq halqynda qoǵamnyń bıleýshi tobynyń joǵarǵy satysynda - han turǵan.
Halqymyzdyń eń iri handary Táýke, Abylaı jáne t.b.boldy.

Suraqqa jaýap ber.
1. Abylaı han kim?
2Abylaıdyń shyn aty qandaı?
3.Ol qaı ǵasyrda ómir súrdi?
4.Ol qandaı batyr?
5.Abylaı han kimdermen soǵysty?
6.Qazaq halqy Abylaıdy qandaı adam dep sanaǵan?
7.Seniń pikiriń. Meniń oıymsha .....dep basta.

1.Sózderge sınonım jaz.
Basqarýshy -
Dushpan -
Batyr -
Kúsh -
Ataqty -
Qurmet -
Týý -
Ólý -

Sózderge antonım jaz
Joǵarǵy -
Qosý -
Qorqaq -
İri -
Joq -
Syrtqy -
Qoldaý -
Berý -



Qazaqstan Respýblıkasy.
Suraqqa jaýap ber:
1.Qazaqstan – kóp ulty memleket pe?
2.Halqynyń sany qansha?
3.Qazaqstan qaı jerde ornalasqan?
4.Onyń jer kólemi qansha?
5.Búgingi Qazaqstan qandaı elge aınaldy?
6.Qazaqstan Respýblıkasynyń tunǵysh prezıdenti kim jáne qashan saılandy?

1) Mátindi orysshadan qazaqshaǵa aýdar.
Otechestvom my zovem nashý respýblıký. V neı jılı nashı otsy ı dedy.
V neı govorát na rodnom nam ıazyke. Rodına kak mat. Ona zashıshaet ı berejet nas ot bed. Mnogo
na svete gosýdarstv. No odna ý cheloveka mat, odna ý cheloveka Rodına.

2) Sózderge sınonım jaz.
Ataqty -
Halyq -
El -
Tunǵysh -
Aqyl -

Ulttyq kıim.

1) Mátinge 5-6 suraq qurastyr.
Erlerdiń kıimderi: jeıde, shalbar, qamzol, ishik, ton. Erlerdiń bas kıiminiń túrleri kóp: qalpaq, tymaq, bórik, malaqaı, t.b.
Áıelderdiń ulttyq kıimderi erekshe bolady. Olardyń kıimderi ásem órnektermen oıýlanyp tigiledi. Kóılekterdiń syrtynan altyn jippen, asyl tastarmen áshekeılegen qamzol kıiledi. Úılený toıyna kıiletin sáýkele qymbat tastarmen, kúmis, marjanmen áshekeılenedi. Buny jasaýshylar bir jyl eńbektengen, kóp qarjy jumsaǵan.
Tómendegi sózderdi oqyńyz. Qazaqsha-oryssha sózdikti paıdalanyp, sózderdiń maǵynasyn tabyńyz da, kestege engizińiz.
Syrt kıim - kúrtke,........
Bas kıim – bórik,............
Aıaq kıim – báteńke,........

Kóılek, tymaq, jeıde, etik, týflı, beldemshe, ton, palto, shalbar,kostúm,oramal, svıter, qalpaq, kofta, qamzol.

2) Myna sózderdi qazaq tiline aýdaryńyz jáne olardyń antonımin tabyńyz.
Chernyı -
Deshevyı -
Prınestı -
Bolshoı -
Horoshıı -
Noch -
Tonkıı -
Nızkıı -
Prodat -
Pokýpatel -
Novyı -
Dat -
3) Satýshy men satyp alýshy arasynda sóılesýler qurańyz.



Eginshi men qasqyr
Eginshi tańsáriden egin oryp, shańqaı túste demaldy. Azdap tynyqqan soń, qolyna nan alyp, jeı bastady. Dál sol kezde bir úlken qasqyr eginshiniń qasyna kelip:
- Adam, ne jep otyrsyń? – dep surady.
- Nan.
- Maǵan da nanyńnan bershi!
Eginshi nanynan bir úzip aldy da, qasqyrǵa berdi. Nan qasqyrǵa unady. Sondyqtan da ol eginshige mynadaı tilek bildirdi:
- Seniń tamaǵyń dámdi eken. Meniń de kún saıyn tamaq jegim keledi.
Sen maǵan ony tabýdyń jolyn úıretshi...
Eginshi qasqyrǵa:
- Aldymen jer jyrtasyń, odan soń tyrmalaısyń, – dedi.
- Sodan soń nan bola ma?
- Joq, jerdi jyrtyp, tyrmalap bolasyń da, tuqymdy ázirleısiń, sebesiń...
- Sodan soń nan bola ma?
- Joq, joq! Kúzde qara bıdaı egesiń. Ol kóktemde kógerip jer betine shyǵady, al jaz ortasynda pisedi.
- Sodan soń nandy jeýge bola ma?
- Qaıda áli! Qara bıdaıdy orý, ony baýlaý kerek.Ol baýlardy jaqsylap jel qaǵyp, kúnge keptirgen soń, qyrmanǵa aparyp, maıalaý kerek...
- Sonda nan bola ma?! –dep qasqyr aıqaılap jiberdi.
- Joq qara bıdaıdy jıyp alǵan soń, bastyrý kerek, bastyryp bolǵan soń, bıdaıdy dıirmenge aparyp, un ǵyp tartý kerek.
- Sonda jeýge bola ma?
- Joq, áli! Qamyr ashytyp, ony ılep, pisirý kerek...
- Sonda nan bola ma?
- Iá, sonda nan bolyp, jeýge jaraıdy, – dedi eginshi.
- Bul óte aýyr ári kóp ýaqyt ketetin jumys eken. Muny kásip etpeı-aq qoıaıyn, –dedi qasqyr.

Erteginiń mazmunyn muǵalim túsindirdi. Suraq-jaýaptar qoıyldy.
a) Mátin kim týraly? (Eginshi men qasqyr)
á) Ekeýi ne týraly sóılesip otyr? (Nan týraly)
b) Qasqyrdyń qandaı ekenin baıqadyńdar? (Shydamsyz).
Ár qatar kezektestirip oqýshylarǵa rólge bólip oqytady.
1. Erteginiń ereksheligi nede?(Adam men ańnyń áńgimelesýi. Adamnyń qıalynan týyndaıdy).
2. Nannyń qalaı daıyn bolǵanyn baıandap ber.

1.Oı qozǵaý.
- Balalar, nan qalaı jasalady?
- Unnan.
- Nannyń qandaı túrlerin bilesińder?
- Taba nan, bólke nan, toqash t.b.
Qane, balalar nan uǵymyn qalaı túsinesińder?

2. (toptastyrý ádisin jasaımyz).
Unnan jasalady.
Nandy qasterleý kerek.
Toqash
Jerge tastaýǵa bolmaıdy



«Meniń dosym»
Apasy Yrysbektiń qolyna eki alma ustatty.
Apasy Yrysbektiń qolyna eki alma ustatty.
– Dosqa bergeniń bosqa bergeniń emes. Durys istegensiń. Myna almanyń bireýin óziń je de, bireýin dosyńa ber.
– Apa, meniń dosym jalǵyz emes.
– Endeshe qansha?
– Beseý.
– Olar kimder?
– Anton, Ǵanıden, Ápsalam, Baýyrjan, Vova...
Sheshesi bes alma berdi.
Yrysbek almalardy alyp, úıden shyqty

Qoıylatyn suraqtar:
- «Dos» uǵymyn qalaı túsinesiń?
- Dosyńnyń basyna qıyndyq túskende kómek berdiń be?
- Dostaryń kóp pe?
Osydan soń oqýshylardyń arasynda «dos» týraly uǵymǵa talas pikirler týady. Árkim ózderiniń dostary týraly oı-pikirlerin aıtady. Sonymen qatar balalar dostyq, dostyqtyń mánin, mańyzdylyǵyn túsinedi.
Sońynda oqýshylarǵa «Meniń dosym» degen taqyrypqa shaǵyn esse jazý tapsyrylady.
«Dos» uǵymyna toptastyrý ádisin jasaıyq.
Syryńdy aıtasyń................................................
Basyna qıyndyq......................................................Adal dos bolady
túskende kómek beresiń.