Turmystaǵy jýǵysh zattardyń zıandy áserleri
Astana qalasy №53 mektep –lıseı
bıologıa páni muǵalimi: Knázova Aqmaral Qambarbekqyzy
Taqyryby: Turmystaǵy jýǵysh zattardyń zıandy áserleri
Kúndelikti turmysta qoldanylyp júrgen ydys jáne kir jýatyn taýarlardyń quramynda 55 myńnan astam bizdiń aǵzamyzǵa qaýipti hımıalyq qospalar bar eken. Olar kózge, tynys alý joldaryna áser etip, júıke júıesi aýrýlaryna shaldyqtyrady eken. Tipti halyq arasynda «jaman aýrý» dep atalyp kele jatqan qaterli isik aýrýyna birden-bir sebepker. Sońǵy jyldary turmysta qoldanylatyn hımıalyq zattar túri óte kóbeıip ketti. Túrli hosh ıisti sabyn, sýsabyn, gel, kir jýatyn untaq sıaqty jýynýda, kir jýý prosesinde qoldanylatyn zattardyń quramynda ár-alýan hımıalyq qospalardyń bar ekeni shyndyq. Mine, osy zattardyń adam aǵzasyna tıgizetin áseriniń joq emes ekenin de eshkim jasyra almaıdy.
Turmystyq hımıalyq ónimder ómirimizdiń bir bólshegine aınaldy desek, artyq aıtpaımyz. Alaıda, bul ónimder aǵzamyzdy ýlap, sý, topyraq, aýany, bir sózben aıtqanda, tabıǵı ortany kirletip otyrǵany jaıly oılandyq pa? Teri, aýyz, asqazan aýrýlary men júıke júıesiniń buzylýyna sebepker ekenin bilemiz be? Eýropa, Amerıka elderinde júrgizilgen zertteý jumystary nátıjesinde hımıalyq qospasy bar ónimderdiń adam aǵzasy úshin qaýipti ekeni dáleldendi.
Fosfat – kir jýǵanda sýdy jumsartyp, kirdi ketiredi. Onyń quramyndaǵy kirdi aǵartatyn hımıalyq qospalar men jýylǵan kirge hosh ıis beretin zattar jýylǵan mata talshyqtarynda qalyp qoıady. Olardy shaıyp shyǵarý úshin keminde kirdi 7-9 ret taza sýmen shaıqaý kerek. Shynyna kelgende, jýylǵan kir 2-3 ret qana shaıylady da, olardyń bári matada qalyp qoıady, sóıtip adam aǵzasyna zıanyn tıgizedi. Mysaly, qyshyma, qotyr sıaqty teri dertteri osydan kelip shyǵady eken. Adam terisin de shekten tys qurǵatyp jiberedi. Kir jýǵanda qoldyń qurǵap, tipti qyzaryp ketýine de osy kir jýǵysh untaqtyń quramyndaǵy fosfat elementi sebepshi.
Úlken perzenthanada qysqa ýaqyttyń ishinde onshaqty jańa týǵan sábı túsiniksiz jaǵdaıda qaıtys bolǵan. Tekserip qaraǵanda olardy oraǵan jaıalyqtarda kir jýý untaǵynyń quramyndaǵy fosfattyń mólsheri 60 paıyzdan artyp ketken. Dáriger mamandar osy hımıalyq qospa balalar ólimine sebepshi bolǵan degen tujyrym jasady. Eger kishkentaılar uıyqtar aldynda belgisiz bir sebepterge baılanysty jybyrlaı berse, onda oǵan tósenishterdi jýatyn untaq sebepshi ekenin umytpańyz.
Sonymen qatar, ydys-aıaq jýatyn hımıalyq qospalarǵa da nazar aýdarǵan jón. Ydystarda shaıylmaı qalǵan hımıalyq zattar tamaqpen birge ilesip, adam aǵzasyna zalalyn tıgizedi. Búgin Evropa quramynda tabıǵı túrdegi zattary bar ydys-aıaq jýatyn quraldardy áldeqashan moıyndap, olardy shyǵarýdy óndiristik jolǵa qoıdy. Iaǵnı, hımıalyq qyshqyldardy joıyp, sonyń negizinde adam aǵzasyna tamaqpen túsetin hımıalyq qospalardy zalalsyzdandyrýǵa kómektesedi.
Mysaly, qarapaıym maı ketiretin suıyqtyqtardan keıin jýǵan ydysymyzdy sirke qyshqyly qosylǵan sýmen bir-eki ret shaıqap alǵanymyz jón. Sebebi, quramynda aǵzaǵa qaýipti kanserogen qospasy bar. Aıǵaılap jarnamalap jatatyn jýǵysh ónimderiniń quramynda fosfat pen hlor mólsherden tys eken. Kir jýý untaǵynda fosfattyń mólsheri 5 paıyzdan aspaý kerek. Al hlor bolsa, kanalızasıa júıesindegi organıka qospalarmen aralasqan kezde «trıhalometan» degen óte qaýipti hımıalyq zatty ortaǵa shyǵarady. Sonymen qatar bul ónimderdiń quramynda ıistendirýshi, tús berýshi munaı qospalary bar. Turmysta tabıǵı sabyndy jáne jýǵysh ónimderin jasaýǵa bola ma?
Ol úshin soda, karbonat, ushpa ósimdik maılary, sirke qyshqyly men býra (natrıı bor qyshqyly) qajet. Býra — sýda tez erıtin, syrt kelbeti naftalınge uqsas bor qosyndysy. Ol jalpy tazartýshy retinde qoldanylady. Túrli ıisi bar, daq shyǵarý, bakterıalardyń kóbeıýine qarsy turý erekshelikteri bar. Soda maı daqtaryn shyǵarady, sýdy jumsartady.
Tabıǵı ydys jýý untaǵyn qalaı jasaýǵa bolady? Bul untaqty jasaý úshin bir stakan natrıı bor qyshqyly, bir stakan as sodasy jáne stakannyń tórtte bir mólsherinde as tuzy men lımon tuzy qajet. Eger de ydystaryńyzdyń hosh ıisti bolǵanyn qalasańyz, apelsın, lımon, mandarın maılaryn qosýyńyzǵa bolady. Jasalý tásiline kelsek, plasmassa ydysqa eń aldymen as tuzyna 30 tamshy ósimdik maıyn qosyp, jaqsylap aralastyrylady. Sodan keıin joǵaryda kórsetilgen zattar qosylady. Daıyn bolǵan qospa qarańǵy jerge qoıylady.
Ydys jýǵanda untaqtyń 1-1, 5 as qasyǵyn qosyńyz. Kir jýýda kóp qoldanylatyn aǵartýshy jýǵysh ta zıandy. Quramynda hlor, natrıı gıdroksıdi, parfúm bar. Sonymen qatar karbon tetrahlor, hloroform sıaqty zattar bar. Bul zattar qaterli isik aýrýyn týdyrýy ábden múmkin. Aǵartýshy quramyndaǵy amıak tazartqyshtarmen qosylǵan kezde zıandy gazdar ortaǵa shyǵady eken. Al bul gaz adamnyń tynys alýyn qıyndatyp, ókpeniń qabynýyna jol ashady. Kir jýý untaǵynyń quramyndaǵy sýda erimeıtin amıak pen munaı qospalarynyń adam denesine zalaly orasan zor.
Tynys demikpesi aýrýyna shaldyqqandar, alergıa, ekzemaǵa sezimtal terileri barlar kir jýý untaqtaryn qoldanystan múldem shyǵarýy kerek. Sonymen qatar jumsartýshylar da zıandy. Sonymen qatar aǵzamyzdy shıpaly shóptermen tazartýǵa bolady. Túıe tikeni baýyr aýrýyna, jasyl shaı qaterli isik dertine qarsy, aıý júzimi búırekke, qarnyjaryq shóbiniń dáni ish qurylysqa paıdasy bar. V1, V2, S, A, E dármenderi bar taǵamdardy qoldanǵanymyz jón.
Quramynda fosfat elementi bar kir jýatyn untaqtar qorshaǵan ortaǵa da kóp zalal keltiretinin ǵalymdar áldeqashan dáleldep shyqty. Kir jýǵysh untaqtardan basqa óndiriste jáne aýyl sharýashylyǵynda júzdegen myń tonna súlfat, hlorıd elementteri paıdalanylady. Olar da sýdy zalaldap otyr. Budan shyǵatyn qorytyndy – adam ómirine tónetin qaýip-qater jyldan-jylǵa ósip kele jatqanyn kóremiz. Jáne bir mysal keltireıik. Ótken ǵasyrdyń 70 jyldarynda teńiz sýynyń bir tekshe metrinde 50 gram mıkroorganızmder bolǵan, al búginde bul kórsetkish 1000-1200 gramǵa jetip otyr.
Qazir dúnıejúziniń keıbir elderinde quramynda fosfat elementteri joq kir jýǵysh untaqtardy shyǵarý jolǵa qoıylǵan. Ásirese, Germanıada, Norvegıada, Avstrıa men Italıada kir jýǵysh untaqtaryna fosfat hımıalyq qospasyn qosýǵa qatań tyıym salynǵan. Taıvan, Gonkong, Taıland elderi de osy tizimge kiredi. Tipti, mundaı elderde avtokólik jýatyn sýsabyn da fosfatsyz jasalyp shyǵarylady. Adam aǵzasynyń 80 paıyzy sýdan turady.
Sondyqtan da adam denesindegi sý qoryn toltyryp otyrý qajet. Bir sózben aıtqanda, adam kúnine 3-4 lıtr sý ishetinin eskersek, aýyz sýdyń mańyzy, onyń tazalyǵy týraly aıtylyp júrgen pikirlerdiń durystyǵyn árkim de qoldaıdy. Kir jýǵysh untaqtardan basqa óndiriste jáne aýyl sharýashylyǵynda júzdegen myń tonna súlfat, hlorıd elementteri paıdalanylady.
Olar da sýdy zalaldap otyr. Budan shyǵatyn qorytyndy – adam ómirine tónetin qaýip-qater jyldan-jylǵa ósip kele jatqanyn kóremiz Búginde dúken sórelerinde samsap turǵan quramynda fosfaty óte kóp kir jýý untaqtaryn zerttep, tekseretin ýaqyt jetti. Kir jýǵysh jáne tazalaǵysh zattardy joǵaryda atalǵan elderden aldyrsa, nemese ózimizdiń otandyq óndirýshiler jasap shyǵarsa, sońǵy kezderi asa kóbeıip ketken alergıalyq aýrýlardyń azaıýyna múmkindik týar edi.
bıologıa páni muǵalimi: Knázova Aqmaral Qambarbekqyzy
Baıandama
Taqyryby: Turmystaǵy jýǵysh zattardyń zıandy áserleri
Kúndelikti turmysta qoldanylyp júrgen ydys jáne kir jýatyn taýarlardyń quramynda 55 myńnan astam bizdiń aǵzamyzǵa qaýipti hımıalyq qospalar bar eken. Olar kózge, tynys alý joldaryna áser etip, júıke júıesi aýrýlaryna shaldyqtyrady eken. Tipti halyq arasynda «jaman aýrý» dep atalyp kele jatqan qaterli isik aýrýyna birden-bir sebepker. Sońǵy jyldary turmysta qoldanylatyn hımıalyq zattar túri óte kóbeıip ketti. Túrli hosh ıisti sabyn, sýsabyn, gel, kir jýatyn untaq sıaqty jýynýda, kir jýý prosesinde qoldanylatyn zattardyń quramynda ár-alýan hımıalyq qospalardyń bar ekeni shyndyq. Mine, osy zattardyń adam aǵzasyna tıgizetin áseriniń joq emes ekenin de eshkim jasyra almaıdy.
Turmystyq hımıalyq ónimder ómirimizdiń bir bólshegine aınaldy desek, artyq aıtpaımyz. Alaıda, bul ónimder aǵzamyzdy ýlap, sý, topyraq, aýany, bir sózben aıtqanda, tabıǵı ortany kirletip otyrǵany jaıly oılandyq pa? Teri, aýyz, asqazan aýrýlary men júıke júıesiniń buzylýyna sebepker ekenin bilemiz be? Eýropa, Amerıka elderinde júrgizilgen zertteý jumystary nátıjesinde hımıalyq qospasy bar ónimderdiń adam aǵzasy úshin qaýipti ekeni dáleldendi.
Fosfat – kir jýǵanda sýdy jumsartyp, kirdi ketiredi. Onyń quramyndaǵy kirdi aǵartatyn hımıalyq qospalar men jýylǵan kirge hosh ıis beretin zattar jýylǵan mata talshyqtarynda qalyp qoıady. Olardy shaıyp shyǵarý úshin keminde kirdi 7-9 ret taza sýmen shaıqaý kerek. Shynyna kelgende, jýylǵan kir 2-3 ret qana shaıylady da, olardyń bári matada qalyp qoıady, sóıtip adam aǵzasyna zıanyn tıgizedi. Mysaly, qyshyma, qotyr sıaqty teri dertteri osydan kelip shyǵady eken. Adam terisin de shekten tys qurǵatyp jiberedi. Kir jýǵanda qoldyń qurǵap, tipti qyzaryp ketýine de osy kir jýǵysh untaqtyń quramyndaǵy fosfat elementi sebepshi.
Úlken perzenthanada qysqa ýaqyttyń ishinde onshaqty jańa týǵan sábı túsiniksiz jaǵdaıda qaıtys bolǵan. Tekserip qaraǵanda olardy oraǵan jaıalyqtarda kir jýý untaǵynyń quramyndaǵy fosfattyń mólsheri 60 paıyzdan artyp ketken. Dáriger mamandar osy hımıalyq qospa balalar ólimine sebepshi bolǵan degen tujyrym jasady. Eger kishkentaılar uıyqtar aldynda belgisiz bir sebepterge baılanysty jybyrlaı berse, onda oǵan tósenishterdi jýatyn untaq sebepshi ekenin umytpańyz.
Sonymen qatar, ydys-aıaq jýatyn hımıalyq qospalarǵa da nazar aýdarǵan jón. Ydystarda shaıylmaı qalǵan hımıalyq zattar tamaqpen birge ilesip, adam aǵzasyna zalalyn tıgizedi. Búgin Evropa quramynda tabıǵı túrdegi zattary bar ydys-aıaq jýatyn quraldardy áldeqashan moıyndap, olardy shyǵarýdy óndiristik jolǵa qoıdy. Iaǵnı, hımıalyq qyshqyldardy joıyp, sonyń negizinde adam aǵzasyna tamaqpen túsetin hımıalyq qospalardy zalalsyzdandyrýǵa kómektesedi.
Mysaly, qarapaıym maı ketiretin suıyqtyqtardan keıin jýǵan ydysymyzdy sirke qyshqyly qosylǵan sýmen bir-eki ret shaıqap alǵanymyz jón. Sebebi, quramynda aǵzaǵa qaýipti kanserogen qospasy bar. Aıǵaılap jarnamalap jatatyn jýǵysh ónimderiniń quramynda fosfat pen hlor mólsherden tys eken. Kir jýý untaǵynda fosfattyń mólsheri 5 paıyzdan aspaý kerek. Al hlor bolsa, kanalızasıa júıesindegi organıka qospalarmen aralasqan kezde «trıhalometan» degen óte qaýipti hımıalyq zatty ortaǵa shyǵarady. Sonymen qatar bul ónimderdiń quramynda ıistendirýshi, tús berýshi munaı qospalary bar. Turmysta tabıǵı sabyndy jáne jýǵysh ónimderin jasaýǵa bola ma?
Ol úshin soda, karbonat, ushpa ósimdik maılary, sirke qyshqyly men býra (natrıı bor qyshqyly) qajet. Býra — sýda tez erıtin, syrt kelbeti naftalınge uqsas bor qosyndysy. Ol jalpy tazartýshy retinde qoldanylady. Túrli ıisi bar, daq shyǵarý, bakterıalardyń kóbeıýine qarsy turý erekshelikteri bar. Soda maı daqtaryn shyǵarady, sýdy jumsartady.
Tabıǵı ydys jýý untaǵyn qalaı jasaýǵa bolady? Bul untaqty jasaý úshin bir stakan natrıı bor qyshqyly, bir stakan as sodasy jáne stakannyń tórtte bir mólsherinde as tuzy men lımon tuzy qajet. Eger de ydystaryńyzdyń hosh ıisti bolǵanyn qalasańyz, apelsın, lımon, mandarın maılaryn qosýyńyzǵa bolady. Jasalý tásiline kelsek, plasmassa ydysqa eń aldymen as tuzyna 30 tamshy ósimdik maıyn qosyp, jaqsylap aralastyrylady. Sodan keıin joǵaryda kórsetilgen zattar qosylady. Daıyn bolǵan qospa qarańǵy jerge qoıylady.
Ydys jýǵanda untaqtyń 1-1, 5 as qasyǵyn qosyńyz. Kir jýýda kóp qoldanylatyn aǵartýshy jýǵysh ta zıandy. Quramynda hlor, natrıı gıdroksıdi, parfúm bar. Sonymen qatar karbon tetrahlor, hloroform sıaqty zattar bar. Bul zattar qaterli isik aýrýyn týdyrýy ábden múmkin. Aǵartýshy quramyndaǵy amıak tazartqyshtarmen qosylǵan kezde zıandy gazdar ortaǵa shyǵady eken. Al bul gaz adamnyń tynys alýyn qıyndatyp, ókpeniń qabynýyna jol ashady. Kir jýý untaǵynyń quramyndaǵy sýda erimeıtin amıak pen munaı qospalarynyń adam denesine zalaly orasan zor.
Tynys demikpesi aýrýyna shaldyqqandar, alergıa, ekzemaǵa sezimtal terileri barlar kir jýý untaqtaryn qoldanystan múldem shyǵarýy kerek. Sonymen qatar jumsartýshylar da zıandy. Sonymen qatar aǵzamyzdy shıpaly shóptermen tazartýǵa bolady. Túıe tikeni baýyr aýrýyna, jasyl shaı qaterli isik dertine qarsy, aıý júzimi búırekke, qarnyjaryq shóbiniń dáni ish qurylysqa paıdasy bar. V1, V2, S, A, E dármenderi bar taǵamdardy qoldanǵanymyz jón.
Quramynda fosfat elementi bar kir jýatyn untaqtar qorshaǵan ortaǵa da kóp zalal keltiretinin ǵalymdar áldeqashan dáleldep shyqty. Kir jýǵysh untaqtardan basqa óndiriste jáne aýyl sharýashylyǵynda júzdegen myń tonna súlfat, hlorıd elementteri paıdalanylady. Olar da sýdy zalaldap otyr. Budan shyǵatyn qorytyndy – adam ómirine tónetin qaýip-qater jyldan-jylǵa ósip kele jatqanyn kóremiz. Jáne bir mysal keltireıik. Ótken ǵasyrdyń 70 jyldarynda teńiz sýynyń bir tekshe metrinde 50 gram mıkroorganızmder bolǵan, al búginde bul kórsetkish 1000-1200 gramǵa jetip otyr.
Qazir dúnıejúziniń keıbir elderinde quramynda fosfat elementteri joq kir jýǵysh untaqtardy shyǵarý jolǵa qoıylǵan. Ásirese, Germanıada, Norvegıada, Avstrıa men Italıada kir jýǵysh untaqtaryna fosfat hımıalyq qospasyn qosýǵa qatań tyıym salynǵan. Taıvan, Gonkong, Taıland elderi de osy tizimge kiredi. Tipti, mundaı elderde avtokólik jýatyn sýsabyn da fosfatsyz jasalyp shyǵarylady. Adam aǵzasynyń 80 paıyzy sýdan turady.
Sondyqtan da adam denesindegi sý qoryn toltyryp otyrý qajet. Bir sózben aıtqanda, adam kúnine 3-4 lıtr sý ishetinin eskersek, aýyz sýdyń mańyzy, onyń tazalyǵy týraly aıtylyp júrgen pikirlerdiń durystyǵyn árkim de qoldaıdy. Kir jýǵysh untaqtardan basqa óndiriste jáne aýyl sharýashylyǵynda júzdegen myń tonna súlfat, hlorıd elementteri paıdalanylady.
Olar da sýdy zalaldap otyr. Budan shyǵatyn qorytyndy – adam ómirine tónetin qaýip-qater jyldan-jylǵa ósip kele jatqanyn kóremiz Búginde dúken sórelerinde samsap turǵan quramynda fosfaty óte kóp kir jýý untaqtaryn zerttep, tekseretin ýaqyt jetti. Kir jýǵysh jáne tazalaǵysh zattardy joǵaryda atalǵan elderden aldyrsa, nemese ózimizdiń otandyq óndirýshiler jasap shyǵarsa, sońǵy kezderi asa kóbeıip ketken alergıalyq aýrýlardyń azaıýyna múmkindik týar edi.
You Might Also Like
