InfoHub Logo

Shal (Tileýke) Qulekeuly poezıasynda «jar», «kelin» uǵymdary keńinen ashylady. Aqyn óleńderinde jaqsy áıeldi er jigittiń  mańdaıyna bitken baǵy dep, ár oraıda ártúrli madaqtaıdy. Mysaly, «Alǵanyń jaqsy bolsa qorǵandaı-dy», «Jaqsy qatyn alsańyz, Alladan jaýǵan nurmen teń» t.b. Sonymen qatar, aqyn shyǵarmalarynda áıelge  aıtylatyn syn da kóp. Kóptegen óleń joldarynda áıel shaıpaý, doly, jalpy alǵanda minezi nashar bolyp keledi.  Er adamdy qartaıtatyn qyrsyqtyń biri retinde «jaman qatyn»  dep beriledi. «Áıel týraly» óleńinde qazaq  áıeliniń úsh túrli beınesin ashyp kórsetedi. Alǵashqysy, jan-jaǵymen sálemi  túzý, isine tıanaqty áıel bolsa, ekinshisi, «qynaly barmaq» deıtin áıeldiń beınesi. Eriniń tabysyna qanaǵat etip, úıiniń shyraıyn keltiretin áıel. Qazan-oshaǵynyń ıesi, tazalyqty da, dastarhanǵa ákelgen asty da adal qolymen beretin, júzine  kúlki úıirilgen jan. Ondaı áıel kúıeýiniń mańdaıyna bitken baǵy ispettes. Al sońǵysy, jatyp isherdiń naǵyz ózi. Ondaı áıel -  erkektiń  mańdaıynyń sory bolary anyq. Barǵa qanaǵat ete bilmeıtin, ár istiń jónin  túsinbeı eriniń mıyn jeıdi. Ondaı áıelge «jolyǵýdan  saqtasyn» deıdi. Áıelder arasynda osyndaı eki túrli keraǵar minezdi áıeldiń beınesin kórsetedi.

Otbasynyń berekeli bolýy úshin jardy durys tańdaý kerektigin, onyń aqyly men kórip bilgen tálim-tárbıesin nazar aýdarý kerektigin  aıta kelip, bylaı deıdi:

Áıel alsań qarap al aqyldysyn,

Sol bolar basqalardan jaqyn kisiń.

Aǵaıynǵa, týysqa qaıyrylsa,

Dúnıede naǵyz sol ǵoı maqul kisiń.

Joǵarda kórsetilgen óleń joldaryn kez kelgen er azamatqa aıtqan keńesi  dep túsinýge bolady. Alǵan jaryń seniń ómirlik joldasyń, qıyn sátte dosyń,  syrlasyń, baýyryń. Aǵaıyn-týysqa, dos-jaranǵa syıly bolýyń da  tikeleı alǵan áıelińe baılanysty bolary anyq. Úıińde júzi jyly, júregi  meıirimge toly jary bar shańyraqqa qonaq úıir keledi.. Aqyn osy óleń joldarymen jar tańdaý máselesine osylaı aqyl-keńes beredi de, jaqsy, jaman  áıel arasyn ashyp  kórsetedi:

Jaqsy áıel dáýletińe jón keltirer,

Áıeliń doly bolsa kúnde óltirer,-

dep tujyrymdaıdy. Árıne, eriniń aıtqanyn tyńdap, syılap otyrsa   berekeli januıa, tárbıeli ul-qyzdar bolary anyq. Ondaı áıeldiń kúıeýiniń  mereıi ústem bolyp júretini de belgili. Al alǵan áıeliń doly, ashýshań, barǵa  qanaǵat ete bilmeıtin, joqqa shydamaıtyn jan bolsa, onda úı ishinen  berekesi qashyp, otbasyńnyń toz-tozy shyqpasyna  kim kepil?! Aqyn óleńderinde osyndaı áıelden saqtaný kerektigin aıtady.

Qazaq halqynda kelinge degen iltıpat oǵan degen zor qurmetke aınalǵan.  Bala tárbıesi, otbasy uıytqysy kelinderge baılanysty. Kelin jaqsy bolsa  otbasy tatý, aǵaıyn-týystyń aralas-quralasy da kelinniń kishipeıildiligine,  syılastyǵyna baılanysty degen halyq qaǵıdasy aqyn óleńderinen ózekti oryn  alǵan:

Kelini jaqsy bolsa,

Úıine kóp kisi keledi.

Kelin jaman bolsa,

Kelgen kisi ketkisi keledi, -

dep qazaqtyń baıyrǵy qonaqjaılylyǵynyń  ózi de kelinge baılanysty dep tujyrymdaıdy. Úıine kelgen qonaǵyna  qabaq shytpaı qarsy alsa, bar dámin aldyna tossa, ol úıdiń esigenen qonaq úzilmesi anyq. Ár úıdiń berekesi, yrysy men nesibese shańyraqtyń uıytqysy  bolyp otyrǵan áıelge tikeleı baılanysty bolary haq.

Jalpy alǵanda Shal aqyn poezıasynda «jar» uǵymy arqyly berekeli otbasynyń uıytqysy irgeli el bolýdyń ıdeıasymen sabaqtasyp jatqanyn ańǵaramyz.

Danat Janataev Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ profesory, dosent

Farıza Dýısenbaeva Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ  magıstranty

---