InfoHub Logo

QazUÝ - profesory, dosent Janataev Danat Janataıuly

1-kýrs magıstri Qazbaı Parasat

H - XI ǵasyrlar túrki halyqtary úshin óte mańyzdy áleýmettik oqıǵalarǵa toly ǵasyrlar boldy. Olardyń árqaısysy jeke- jeke halyq retinde qalyptasa bastady, óz aldyna otaý tikti. Bul dáýirdiń eń basty ereksheligi : barshaǵa ortaq túrki tilinen bólinip, derbes tilder qalyptasa bastady.  Buǵan halyqtardyń áleýmettik damý dárejesi, ornalasqan geografıalyq ortasy, til derbestigi, dinı nanymdary t.b qozǵaýshy kúshteri sabepshi boldy. Orta ǵasyrlardaǵy túrki taıpalarynyń damýyna da osyndaı faktorlardyń úlken áseri boldy. Osy turǵydan qarasaq tilderdiń damýyndaǵy X-XV ǵ. aralyǵyn ekige bólýge bolady: 1) qarahanıdter(X-XII ǵasyr) jáne 2) mońǵoldar (XIII- XVǵ.) dáýiri.

Túrki halyqtary tirshiligi men mádenıetiniń kóne(V-VIIǵ)dáýirinen keıingi ortaǵasyrlyq kezeńinde,onyń ishinde H-HIIǵasyrlarda qarahanıdter memleketi ómir súrdi.Qarahanıdter dınastıasy kezinde Orta Azıa men Qazaqstan jerindegi halyqtardyń ana tili men ádebıeti órkendedi. Bul kezde qypshaq,oǵyz,qarluq jáne uıǵyr halyqtarynyń tilderi negizinde arab grafıkasyndaǵy túrki jazýy qalyptasty,eskertkishter dúnıege keldi.

Jetisý ólkesinde H ǵasyrda aınalasyna kúshti yqpal jasap, alys-jaqyndy bılep – tóstep otyrǵan oǵyzdar ómir súrgen. Olarǵa deıingi bolǵan qarluqtar týraly alǵashqy derek V ǵ.  ortasynan bastap kezdesedi. Qarluqtar óte keń terıtorıany ıemdenedi. Olar Shash ólkesi (Tashkent) men  Balqash, Ystyqkól aınalasyna deıingi ulanǵaıyr aralyqty mekendegen. Jer kóleminiń alshaqtyǵynan da bolýy mumkin eki ortalyǵy bolǵan: onyń biri – Balasaǵun qalasy, ekinshisi- Qashǵar qalasy.Qarluqtar túrki tilderiniń ár túrli dıalektisinde sóılegen. Qarahanıdterdiń quramyna kirgen qarluqtardan keıingi úlken taıpanyń biri-shigilder. Bular Taraz ben Ystyqkól aınalasyndaǵy dalada kóship-qonyp júrgen. M. Qashqarıdyń aıtýy boıynsha. shigilder toby túrki tilinde sóılegen. Olardyń quramyn qonystaryna qaraı ol úsh topqa bólgen: 1) Barsaǵan qalasynan sál aryraqtaǵy Qum qalasyn mekendegen shigilder; 2) Taraz aınalasyndaǵy qalalarynda turatyn shigilder, 3) Qashqardy meken  etken shigilder. Qarahanıdterdiń quramyna kirgen úshinshi taıpa – ıaǵmalar. Bular da ózderiniń tilin taza saqtap kelgenderdiń biri.  Olar Ystyqkólden Qashqarǵa deıingi jerlerde kóship-qonyp júrgen, negizgi turaǵy –Shyǵys Túrkistan.

Túrkiler arasynda úlken ról atqarǵan oǵyzdar boldy.  Oǵyzdar ózderiniń birlestigin Jetisýda  qurǵan bolatyn. IX-X ǵasyrlarda oǵyzdar qazirgi Batys Qazaqstan terıtorıasynda shoǵyrlanyp, ózderiniń alǵashqy memleketin qura bastady. Mysaly, ózbek tilshileri Shymkent oblysynyń Sozaq, Saıram, Qaramurt eldi mekenderinde turatyn ózbekterdi ózbek tiliniń oǵyz dıalektisinde sóıleıdi, olar sol kóne oǵyzdardyń urpaqtary degen pikirdi aıtady.

Qarahanıdter dáýiriniń jazba eskertkishteriniń tilinde eń qundysy da kólemdisi de Júsip Balasaǵunnyń «Qutadǵý bilik» atty eńbegi. J. Balasaǵunnyń eńbegi óleńmen jazylǵan dıdaktıkalyq dastan. Júsip dastandy Qashqarda 1069-1070 jyldary jazyp bitiredi. Bizge dastannyń úsh nusqasy jetip, álemge áıgili bolyp otyr.

Qarahanıdter dáýirinde jazylsa da Júsip Balasaǵun men M. Qashqarıǵa tili jaǵynan jaqyn turatyn eskertkish A. Iigúnekıdiń «Hıtabýl haqaıyq» atty dastany. Bulardyń tilinde uqsastyqtarymen qatar ózgeshelikterdiń barlyǵy anyq baıqalady.Dastan-túrki jazba ádebı tilinde jazylǵan tuńǵysh kórkem shyǵarma. Bul jerde «túrki tili» dep otyrǵanymyz jalpy ataý, al bul ataýmen naqty qaı túrki tilin, dálirek aıtsaq, qaı tobyn meńzeımiz desek, bul oraıda árqıly pikirler aıtylyp keledi. Birqatar zertteýshiler ony kóne uıǵyr tili dep tanysa(C.E.Malov), endi birqatary qarluq-uıǵyr tilinde(Á.Nájip), qarluq tilinde (A.M.Sherbak), qarluq-qypshaq tilinde(G.F.Blagova), qarahanıdter tilinde(A.Valıdov) dep tanysa, qazaq zertteýshileri «Júsip Balasaǵun óz dastanyn sol kezde Qashǵardan bastap,sonaý Amýdarıaǵa deıingi ulan-ǵaıyr ólkeler men ýalaıattardy ózine qaratqan Qarahan memleketinde ómir súrgen túrki taıpalarynyń bárine birdeı túsinikti ortaq,ádebı tilde jazylǵany daýsyz» dep sanaıdy.

HI-XVǵasyrlar aralyǵynda halyq arasynda keń taraǵan jazba ádebıet úlgilerin jalpyǵa ortaq kóne túrki ádebı tilinde jazylǵan dep eseptesek, qatelespeımiz. Másele bir ádebı dástúrdiń bir ádebı tildiń ár túrli aımaqta, ár túrli kezeńde san alýan reń alyp, óz ereksheliktermen kórinýinde. Sondyqtan kóne túrki ádebı tiliniń birneshe tarmaqtary nemese varıanttary boldy. Mysaly, oǵyz-qypshaq, kóne túrikmen, kóne  ózbek, qypshaq – oǵyz, t.b. ádebı tili dep júrgenimiz Povolje, Orta Azıa men Qazaqstanda qalyptasqan kóne  túrki ádebı tiliniń ár túrli tarmaqtary nemese kórinisteri. Olardyń qaı-qaısysynyń da dıalektilik negizi – belgili bir taıpalardyń tili. Al, Qarahandar  memleketiniń ádebıetine qaı taıpanyń tili dıalektilik uıytqy bolǵan. Bizdińshe, arǵý, shyǵyl taıpalary. Muny atyshýly M. Qashqarıdyń málimetine súıenip aıtyp otyrmyz. Ol óziniń sózdiginde kóptegen sózderdiń tusyna leksıkalyq belgi qoıyp, qaı taıpa tiline qatysty ekenin, ıaǵnı sol taıpadan ózge taıpalarda kezdespeıtinin kórsetip otyrǵan. Qarahan ádebıetinde jıi jáne jappaı qoldanylatyn birqatar sózderdiń arǵý, shyǵyl taıpalardyń sózi ekendigi qaltqysyz dáleldelinedi. Munyń ústine arǵý, shyǵyl taıpalarynyń M. Qashqarı kórsetken fonetıkalyq, gramatıakalyq belgileri de «Qutadǵý bilik» pen «Hıbatýl haqaıyqtan jetkilikti. Bul faktiler Qarahan memleketiniń ádebı týyndylary kóne túrki ádebı tiliniń arǵý, shyǵyl varıantynda jazylǵan dep aıtýymyzǵa tolyq kepildik beredi. Ár eskertkishtiń tilindegi búkil túrki tilderine ortaq faktilerdi ajyratýmen qatar taıpalyq erekshelikterdi anyqtaý – bolashaqtyń mindeti. Osyndaı zerdeli zertteýler júrgizilgende ǵana qazirgi túrki tilderiniń kóne túrki jazba eskertkishterimen sabaqtastyǵy aıqyndalady.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Qashqarı M. Dıvanı luǵat –ıt túrik. I, 66 b, 347-b.
2. Qaıdarov Á, Orazov M. Túrkologıaǵa kirispe. 1985. 99-b.
3. Kelimbetov N. Ejelgi dáýir ádebıeti. A, 1991. 156- b.
4. Sovetskaıa túrkologıa. Baký, 1970. N4, 89-b.
5. Saǵyndyqov B, A. Iúginekı – XII ǵasyrdyń aqyny. Qazaq tili men ádebıeti jýrnaly. A, 1977. N1-2,3-4.

---